Ο Γάλλος συγγραφέας Αντρέ Μωρουά γράφει για τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ

 

ANDRE   MAUROIS

ΟΥΙΛΛΙΑΜ  ΣΑΙΞΠΗΡ.  Ο  ΜΕΓΙΣΤΟΣ  ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΟΣ

         ΠΟΙΟΣ  ΗΤΑΝ Ο  ΑΛΗΘΙΝΟΣ  ΣΑΙΞΠΗΡ;

Περιοδικό «ΚΟΣΜΟΣ» τεύχος 11/6-6-1962

 

     Οι λόγοι είναι θαυμαστοί. Με τις υπομονητικές τους έρευνες, τα έξυπνα συμπεράσματά τους, τις σοφές ερμηνείες τους, φωτίζουν το κενό με πύρινα στίγματα που τέλος σκιαγραφούν μιά μορφή, όπως οι Φυσικοί στο θάλαμο του Ουίλσων, παρακολουθούν το φωτεινό πέρασμα ηλεκτρονίων, που τα μάτια τους δεν θα δουν ποτέ.

      Απ’ αυτό το μαγικό τέχνασμα, η ζωή του Σαίξπηρ αποτελεί το εκπληκτικότερο παράδειγμα. Επί πολύν καιρό δεν ήταν σχεδόν τίποτε γνωστό για τον μεγαλύτερο ποιητή όλων των εποχών. Περσικές χρονολογίες, μερικές υπογραφές, μερικές αμφισβητούμενες προσωπογραφίες. Τόσο διάφανο ήταν το φάντασμα του συγγραφέα που υπήρχε η πολύ φυσική τάση ν’ αποδοθεί το έργο του στον άλφα ή στο βήτα σύγχρονό του. Μα να που σιγά-σιγά, από τη σκόνη των αρχείων, από τις σελίδες παλαιών βιβλίων, άρχισε να ξεπροβάλλει ένας Σαίξπηρ αληθοφανής κι’ ανθρώπινος.

     Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1564 σε μία από τις ποιητικότερες χώρες του κόσμου. Το ωραίο δάσος του Άρντεν, οι όχθες του Άιβη πλαισιωμένες από ιτιές και οξιές, οι κήποι φυτεμένοι με θυμάρι, δεντρολίβανο και λεβάντα, οι πελούζες με το τρυφερό χορτάρι, τα σπίτια με τα χοντρά εξωτερικά του δοκάρια… όλα εναρμονίζονταν για να γίνει το Στράτφορντ ένα εξαίσιο τοπίο.

     Προσθέστε σ’ αυτά τον πύργο του Κένιλγουωρθ όπου ο Λάϊκεστερ, ο ευνοούμενος της βασίλισσας Ελισάβετ έδινε προς χάρη της δεξιώσεις, τους πλανόδιους ηθοποιούς, την ευθυμία της ελισαβετιανής εποχής που θρόϊζε από τραγούδια και μουσικές μ’ ένα ανακάτεμα από τραχειά γλώσσα και πιπεράτες κουβέντες… κι’ έχετε αμέσως το διάκοσμο και το κλίμα των σαιξπηρικών κωμωδιών.

     Και κάτι περισσότερο: βρήκαν μέσα στις τοπικές παραδόσεις και στο περιβάλλον ακόμη του Σαίξπηρ, σκηνές απ’ όπου γεννήθηκαν ο θάνατος της Οφηλίας και η κραυγή της Ιουλιέττας ενώ οδεύει ζωντανή στον τάφο. Μεταφορά πραγματικών τραγωδιών σε αιώνιες εικόνες: αυτή στάθηκε η μέθοδος του Σαίξπηρ. Ενώνοντας στα μεγάλα ιστορικά θέματα την ανάμνηση των εμπόρων του Στράτφορντ, των αγρών του και των νεράϊδων των παιδικών του χρόνων, μπόρεσε κι’ έδωσε στις τραγωδίες του τόση ανθρωπιά.

     Είναι και κάτι άλλο ακόμη, πολύ σημαντικό: ήταν γιός αστού σχετικώς καλλιεργημένου, βυρσοδέψη στο επάγγελμα, δημάρχου της πόλης του και κατόχου μικρής βιβλιοθήκης. Έτσι δεν είναι καθόλου  περίεργο που ο Σαίξπηρ διάβασε Πλούταρχο, Οβίδιο και μετά Μονταίνιο, πού θα του έδιναν μαζί με τον Μπαντέλλιο και τον Μπέλφορστ το υλικό για το θέατρό του. Ήξερε λίγα γαλλικά κι’ αρκετά λατινικά για να διαβάζει τους ποιητές, κάπως λιγότερο ελληνικά.

     Όσοι τον γνώριζαν τον περιγράφουν ομορφάνθρωπο και καλοφτιαγμένο, ευχάριστο σύντροφο με ανοιχτή και γενναιόδωρη καρδιά. Από τα παιδικά του χρόνια δεν μοιάζει να κληρονόμησε κανένα απ’ αυτά τα συμπλέγματα κατωτερότητας που φτιάχνουν τις γκρινιάρικες ψυχές. Από τα πρώτα του βήματα δέχτηκε τον κόσμο, τον αγάπησε και τον εξουσίασε.

     Παντρεύτηκε νέος με μιά γυναίκα οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του κι’ αν έτυχε αργότερα ν’ αγαπήσει άλλες, ξαναγύρισε ωστόσο μετά από τις δοκιμασίες και τις επιτυχίες στη ζωή, κοντά στη σύζυγο και στα παιδιά του. Πάντοτε στο θέατρό του εξήρε τον υγιή και δυνατό έρωτα και μίλησε για τις «ευλογημένες χαρές του γάμου».

     Μα η ανώφελη ευτυχία δεν χαλκεύει τραγικούς ποιητές. Έπρεπε να είναι η μοίρα του υφασμένη από πάθη και δοκιμασίες. Δεν έλειψαν ευτυχώς από τον Σαίξπηρ.

      Ήταν η εποχή που οι καθολικοί αρνιόντουσαν να δεχτούν την Πράξη Υπεροχής και να αναγνωρίσουν τη βασίλισσα σαν την μεγαλύτερη πνευματική αυθεντία. Τους αποκαλούσαν «αποδοκιμαστές» και τους καταδίωκαν οι «διώκτες», που αποτελούσαν πραγματικές συμμορίες από κατασκόπους και πληροφοριοδότες. Ο πατέρας του Σαίξπηρ ήταν «αποδοκιμαστής» , ενώ ο σερ Τόμας Λούσυ ανώτερος αστυνομικός της κομητείας ένας από τους πιό  φανατικούς «διώκτες». Έτσι ο Τζών Σαίξπηρ χάθηκε από την επίσημη ζωή κι’ ο γιός του Ουίλλιαμ, που ήρθε σε ρήξη με τον σερ Τόμας σχετικά μ’ ένα περιστατικό λαθροθηρίας, αναγκάστηκε να δραπετεύσει το 1585 και να καταφύγει στο Λονδίνο, όπου λέγεται ότι κέρδιζε στην αρχή το ψωμί του φυλάγοντας στις πόρτες των θεάτρων τα άλογα των ευγενών, την ώρα που αυτοί παρακολουθούσαν την παράσταση. Λέγεται ακόμη ότι εργάστηκε σ’ ένα δικηγόρο και σ’ ένα τυπογράφο, τον Τομά Βωτρολλιέ, πού ήταν από τη Ρουέννη.

      ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΗ ΠΟΡΤΑ

Ακολούθησε μιά μακρά σκοτεινή περίοδος, από το 1585 ως το 1592. Απ’ αυτήν ξεπηδάει ξαφνικά ένας Σαίξπηρ 28 ετών γνωστός πιά ηθοποιός και συγγραφεύς. Μα εδώ πρέπει να τονιστεί μιά ουσιαστική άποψη της ζωής του. Είτε φύλαγε τα άλογα μπροστά στα θέατρα, είτε όχι, γεγονός είναι ότι ο Σαίξπηρ μπήκε στο ωραίο αυτό επάγγελμα από τη μικρή πίσω πόρτα. Υπήρξε στην αρχή μηχανικός, ηθοποιός αναπληρωματικός, αντιγραφέας, επιδιορθωτής έργων.

     Μα μ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκαν οι μεγαλύτεροι θεατρικοί συγγραφείς. Ο Μολιέρος αποτελεί άλλο χτυπητό παράδειγμα. Το θέατρο δεν είναι μόνο επάγγελμα συγγραφέα. Είναι ένας καθημερινός αγώνας που σε φέρνει αντιμέτωπο με τους θιάσους, με τη σκηνογραφία, με τις δημόσιες Αρχές. Και δεν πετυχαίνουν παρά μόνο όσοι προπονήθηκαν καλά γι’ αυτόν τον αγώνα.

      Το να ξαναδουλέψεις τα έργα παλαιότερων, είναι μιά καλή μαθήτευση, ίσως η μοναδική. Ο Μολιέρος εμιμείτο τον Πλούτο, που είχε διαβάσει τον Μένανδρο. Ο Ρακίνας δανειζόταν από τον Ευριπίδη. Ο Σαίξπηρ εργάσθηκε πάνω σε κείμενα του Μάρλοου κι, έβγαλε τις κωμωδίες του από τις συνηθισμένες πηγές. Δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Δεν μπορείς να συναντήσεις το τέλειο και δεν θα μπορέσεις να ξεπεράσεις τους αρχαιότερους παρά μόνο αν τους μιμηθείς.

     Το 1592 ο Σαίξπηρ ήταν ένας νέος άνθρωπος γεμάτος ζωντάνια και οίστρο, πού ήθελε ν’ αρέσει στο κοινό του. Δεν ήταν καθόλου ο τραγικός Σαίξπηρ του «Οθέλου» ή του «Μάκμπεθ», ούτε ο γαλήνιος Σαίξπηρ της «Τρικυμίας». Είχε αυτήν «την ανοικτή και γενναιόδωρη» ψυχή πού τον βοηθούσε να προσαρμόζεται εύκολα και πού, στο Λονδίνο, γρήγορα μετέτρεψε τον μικροαστό του Στράτφορντ σε αγαπητό σύντροφο των μεγάλων αυτών του κόσμου.

      Τότε συνδέθηκε με τον χαριτωμένο κόμητα του Σάουθαμπτον, ανιψιό του κόμητα του Έσσεξ. Πρέπει ν’ αναπαραστήσουμε με τη φαντασία μας την πνευματική χάρη αυτού του ελισαβετιανού κόσμου και τη χαρά που θα βρήκε ένας ποιητής 30 ετών, κάτω από την προστασία των ισχυρότερων της εποχής του, στο να συμμετέχει σ’ αυτή τη θερμή, ερωτική και πληθωρική ζωή. Ήταν μιά εποχή «μεγαλεπήβολη», γεμάτη περιπέτειες κι’ όμως σταθερή.

     Το 1599 με τον «Ερρίκο Ε΄» ο Σαίξπηρ στήνει ένα λάβαρο στην κορφή αυτής της καμπής και δείχνει την Αγγλία να συνειδητοποιεί την ενότητά της με τη νίκη κάτω από τις προσταγές ενός ιδανικού βασιλιά. Στην περίφημη ταινία «Ερρίκος Ε΄» του Λώρενς Ολιβιέ, ξαναβρήκα αυτήν την εντύπωση της πληρότητας, της τελειότητας και της ευτυχίας.

     Μά η ευτυχία δεν είναι ποτέ μόνιμο στοιχείο των ανθρωπίνων υποθέσεων. Οι ευνοούμενοι πέφτουν. Οι βασιλιάδες πεθαίνουν. Ο Έσσεξ-λένε ότι ο Άμλετ είναι το πορτραίτο του- έχασε την εύνοια της Ελισάβετ, συνωμότησε και τέλος αποκεφαλίστηκε παρασέρνοντας στην πτώση του-όχι όμως και στο θάνατο –τον Σάουθαμπτον.

     Ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής δεν επηρεάστηκε σοβαρά απ’ αυτή τη δυσμένεια, μα αγαπούσε τους προστάτες και φίλους του. Το θέαμα αυτής της ξαφνικής πτώσης και η συνηθισμένη ανανδρία των πρώην κολάκων έναντι του νικημένου ευνοούμενου του προκάλεσαν φρίκη.

     Απ αυτήν την πνευματική και ψυχική κατάσταση, απ’ αυτήν την βαθειά απαισιοδοξία, γεννήθηκαν- λέει ο Ντόβερ Ουίλσων-οι ωραίες τραγωδίες του. Το πιστεύω πρόθυμα. Διαβάζοντας τα έργα που εγράφηκαν μεταξύ των ετών 1601 και 1608, αναγκαστικά παραδέχεσαι ότι ο Σαίξπηρ πρέπει να πέρασε από στιγμές μεγάλης θλίψης. Διαφορετικά πρέπει να είχε κάνει από τη ζωή του και το έργο του δυό στεγανά διαμερίσματα, χωρίς επικοινωνία μεταξύ τους. Μα ξέρουμε καλά πώς οι μεγάλοι συγγραφείς δεν απεικόνισαν με μεγαλοφυϊα παρά μόνο ότι  ένιωσαν «στο αίμα τους και στην καρδιά τους».

     Ποιός θα πιστέψει ποτέ ότι ένας δραματικός συγγραφέας που διαλέγει θέματα σαν το «Βασιλιά Λήρ» ή τον «Τίμωνα τον Αθηναίο», όπου ο ήρωας φθάνει, μεσ’ από διαδοχικούς κύκλους πραγματικής κόλασης, στο ανώτατο σημείο του ηθικού πόνου, δεν ένιωσε την ακατανίκητη ανάγκη ν’ απεικονίσει την ανθρώπινη θλίψη σ’ όλη της την φρίκη;

     Ο «Βασιλιάς Λήρ» μας οδηγεί στην άκρη της αβύσσου, γιατί εδώ η φρίκη συσσωρεύεται πάνω στη φρίκη και τη συμπόνια για να υψωθεί το μεγαλύτερο μνημείο όλης της φιλολογίας στην ανθρώπινη αθλιότητα. Ο «Τίμων ο Αθηναίος» δεν μπορεί να γράφτηκε παρά μόνο σε κατάσταση «πολύ κοντά στην παραφροσύνη» και στον «Μάκμπεθ» η ατμόσφαιρα είναι τόσο φορτωμένη τρόμο που θαρρείς πώς νοσηρές και δολοφονικές δυνάμεις κυβερνούν τους ανθρώπους.

      Οι κωμωδίες της ίδιας εποχής- «Τρωϊλος και Χρυσηϊς» και «Μέτρο αντί μέτρου»-που πολύ απέχουν από την τρυφερή ευθυμία των πρώτων κωμωδιών του, είναι διφορούμενες και κυνικές. Η κραιπάλη αντικαθιστά τον έρωτα κι’ ο χλευασμός την ευθυμία.

      Σ’ αυτά τα επτά τρομερά χρόνια-τρομερά με την ανάμνηση, όχι με την καταδίωξη, γιατί η Ελισάβετ έχει πεθάνει, μα η ποίηση είναι πάντοτε «μιά συγκίνηση που τη  θυμάσαι στη γαλήνη»- ο Σαίξπηρ εξερεύνησε όλες τις κορφές του Κακού για να φθάσει τέλος σε μιά ράχη «στενή σαν τη λάμα του ξυραφιού», ανάμεσα σε δυό βάραθρα.

        ΕΝΑΣ  ΣΑΙΞΠΗΡ  ΓΑΛΗΝΕΜΕΝΟΣ

     Πώς βγήκε απ’ την κρίση; Πώς τα κατάφερε να βρει ένα δρόμο για να ξανακατεβεί στις ήσυχες κοιλάδες και το τελικό καταφύγιο του Στράτφορντ;

     Σαν τον Ντοστογιέφσκι, από την ίδια την υπερβολή της φρίκης. Όποιος μελετήσει την ανθρώπινη κτηνωδία, όπως έκαναν οι δύο αυτοί άνθρωποι, τρομάζει από την άβυσσο της κακίας και της χαμέρπειας που συναντά, μα συγχρόνως ανακαλύπτει άγνωστες δυνατότητες ευγένειας, πνευματικής ανωτερότητας και αδάμαστης θέλησης. «Χάρη στο θέαμα των επιβλητικών κορφών, του Όρους Οθέλλου και του όρους Λήρ, και τα δύο δίδυμα υψώματα του Μάκμπεθ και της λαίδης Μάκμπεθ, ο Σαίξπηρ μπόρεσε να μην πέσει στην άβυσσο της τρέλλας και της απελπισίας που  έχασκε κάτω από τα πόδια του». Οι τραγωδίες αυτές αποτελούν εξερευνήσεις, πού ούτε ο Σαίξπηρ δεν ήξερε που θα τον οδηγούσαν. Εξερευνήσεις ελεύθερες και τολμηρές. Ο ποιητής θα πήγαινε ως το τέλος. Ο  κάθε ήρωάς του θα φωτιζόταν μ’ αυτό το αποτρόπαιο φώς και θα κρινόταν.

       Ο Λήρ είναι θύμα, μα είναι  και ένοχος. Όπως όλοι μας δεν είναι παρά ένα πιόνι, ένα αδύναμο κομμάτι σ’ αυτό το σκληρό παιχνίδι που παίζουν οι θεοί πάνω στη σκακιέρα της μέρας και της νύχτας. Η μοίρα του Λήρ είναι τραγική-και η ζωή δυστυχώς μας απέδειξε πώς κάθε μοίρα μπορεί να κατανοηθεί ως τέτοια-μα θαυμάζουμε σε’ αυτόν τον δυστυχισμένο το ανθρώπινο μεγαλείο. Ο Λήρ είναι το σύμβολο «της νίκης του ανθρωπίνου είδους πάνω στο χειρότερο που μπορεί να του επιβάλει η Μοίρα».

     Ο «Τίμων ο Αθηναίος», έργο ακόμη πιό τραχύ-γιατί δεν το διαπερνά η γλύκα μιάς Κορδηλίας-είναι η οριστική βουτιά στην άβυσσο της μισανθρωπίας, η αυτοκτονία του κοινωνικού ανθρώπου.

     Το παράδοξο είναι ότι τον «Τίμωνα» τον διαδέχεται η «Τρικυμία», ότι βγαίνοντας από την κόλαση ο Σαίξπηρ πλευρίζει στο μαγεμένο νησί κι’ ότι το 1612 αποσύρεται στο Στράτφορντ, όπου και πεθαίνει τέσσερα χρόνια αργότερα, γαληνεμένος σαν τον Πρόσπερο. «Η ζωή του Σαίξπηρ, λέει  ο Κήτς, είναι μία αλληγορία και τα έργα του είναι τα σχόλιά της».

      Έστω, μα ποιά είναι η αλληγορία; Τι συνέβη; Από πού ήρθε η θεραπεία του βασανισμένου αυτού πνεύματος και η γαλήνη των τελευταίων ετών;

     Με την ίδια λογική θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς από πού προήλθε η τελική γαλήνη του Μπετόβεν. Από πού προήλθε η θεραπεία του Ιώβ της Ιεράς Γραφής, αυτού του Τίμωνα της Παλαιστίνης. Ο Ιώβ θεραπεύτηκε με την ενόραση της ομορφιάς του κόσμου, με τη δόξα της δημιουργίας. Από πού προέρχεται η γαλήνη του Ντοστογιέφσκι στους «Αδελφούς Καραμάζωφ»; Από μιά επιστροφή στη θεία απλότητα της ζωής, που εκπροσωπείται με τον εξαίσιο Αλιόσα και την ιστορία των Γάμων του Κανά.

      Κατά τον ίδιο τρόπο ο Σαίξπηρ ξαναβρήκε στην ωραία εξοχή του Στράτφορντ τους αγρούς, τα πουλιά, τους χωρικούς, την ευτυχισμένη μονοτονία της οικογένειας. Κι εκεί, μία μέρα, είδε ένα όραμα που στάθηκε η λύση των προβλημάτων του. Όχι μία αφηρημένη λύση, όχι μία σχηματική φιλοσοφία, μα ένα όραμα, γιατί μόνο η ποίηση λύνει τα πνευματικά προβλήματα.

          Η  ΖΩΗ  ΕΙΝΑΙ  ΕΝΑ  ΟΝΕΙΡΟ

Όταν το 1610 όταν διαδόθηκε στο Λονδίνο ότι ένα καράβι μετά από μία φοβερή τρικυμία στις ακτές της Αμερικής, έφτασε σ’ ένα μαγεμένο νησί, μιά από τις Βερμούδες. Τότε ο Σαίξπηρ σκέφτηκε πώς επάνω σ’ ένα τέτοιο νησί θα μπορούσε να επιχειρήσει, πράγμα αδύνατο στον πραγματικό κόσμο, να ενώσει τα θύματα και τους δημίους, την Κορδηλία και τις αδελφές της, τη Δισδαιμόνα και τον Ιάγο και να τους συμφιλιώσει πέρα από κάθε ηθική, γιατί οι κακοί είναι πρωτ’ απ’ όλα δυστυχισμένοι.

     Εκεί θα έβαζε τους δημίους κάτω από την εξάρτηση των θυμάτων που θα συγχωρούσαν και η συγνώμη θα έσωζε τους δημίους από τις κακίες τους. Εκεί τέλος, όπως στο «Ρωμαίο και τη Ιουλιέττα» η αγάπη δύο νέων ανθρώπων θα έβαζε τέλος σε προαιώνια μίση.

     Έτσι στην «Τρικυμία» η ζωή μας φαίνεται όπως είναι στην πραγματικότητα: ένα όνειρο. Γιατί τόσοι θυμοί και τόσα μίση; Γιατί τόσες εκδικήσεις που προκαλούν άλλες εκδικήσεις; Είμαστε φτιαγμένοι από το υλικό του ονείρου. Ας μην φοβόμαστε λοιπόν. Το νησί είναι γεμάτο θορύβους, κουβέντες, θροίσματα. Μα αυτοί που μας καταδιώκουν, κι’ αυτοί δεν είναι παρά μόνο φαντάσματα ονείρου.

      Επί καιρό ο Σαίξπηρ- Πρόσπερο ανέθεσε στη φαντασία του, Άριελ, να κινήσει τα φαντάσματά του. Μα η ώρα της ανάπαυσης είχε φθάσει πιά για το μάγο. Ο Πρόσπερο έσπασε το μαγικό του ραβδί και το έθαψε βαθειά. Ο Άριελ ξαναβρήκε την ελευθερία του. Ο Σαίξπηρ δεν θα έγραφε πιά. Η παράσταση είχε τελειώσει. Ας μη φοβόμαστε. Οι ηθοποιοί μας δεν ήσαν παρά μόνο πνεύματα που σβήνουν κιόλας στον αέρα. Γιατί τόση στενοχώρια για ένα όνειρο; Ο ύπνος όλα θα τα γαληνέψει.

     Αυτή στάθηκε η μοίρα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ κι’ αυτή θα έπρεπε να είναι η μοίρα κάθε ανθρώπου.

                ANDRE  MAUROIS

Περιοδικό ΚΟΣΜΟΣ, τεύχος 11/6-Ιουνίου 1962

Σαιξπηρικά σημειώματα:

     «Ούτε πάλι να παραείσαστε κρύοι, παρ’ αφήστε να σας κυβερνάει η κρίση σας η ίδια’ να συμφωνάει εκείνο που κάνετε μ’ εκείνο που λέτε, εκείνο που λέτε μ’ εκείνο πού κάνετε’ με την ξέχωρη τούτη παρατήρηση: να μην ξεπερνάτε το μέτρο της φύσεως’ γιατί κάθε τι που γίνεται έτσι υπερβολικό, είν’ έξω από τον σκοπό της δραματικής τέχνης, που προορισμός της πάντοτε και πρώτα και τώρα, ήταν κι είναι, να κρατεί σα να ειπούμε τον καθρέφτη μπροστά στη φύση’ να δείχνει στην αγνότητα το δικό της σκήμα, στη ντροπή τη δική της εικόνα και να δίνει την αληθινή ηλικία και σωματική διάπλαση της εποχής, τη μορφή και το αποτύπωμά της. Τώρα αν αυτό γίνει υπερβολικό ή λειψό, μ’ όλον που κάνει τον ανήξερο να γελάει, τον έμπειρο δε μπορεί, θα τον δυσαρεστήσει’ που αυτού του ενού η κρίση στο τι σας επιτρέπεται ή όχι, πρέπει να βαραίνει περισσότερο από ολόκληρο θέατρο απ’ τους άλλους…»

          Τα παραινετικά, συμβουλευτικά αυτά λόγια του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ από τον «Άμλετ», Πράξη Γ΄, Σκηνή 2 στους «δύο-τρείς Θεατρίνους» ήρθαν στην σκέψη μου καθώς διάβαζα το κείμενο του Γάλλου μυθιστοριογράφου και δοκιμιογράφου Αντρέ Μωρουά για τον μεγάλο Άγγλο δραματουργό. Ο Αντρέ Μωρουά (Andre Maurois 1885-1967) είναι ψευδώνυμο του Εμίλ Σολομόν Βίλελμ Έρζογκ διάσημου ιστοριογράφου και συγγραφέα μυθιστορηματικών βιογραφιών. Στην Ελλάδα μας είναι γνωστός από τις μεταφράσεις των έργων του όπως «Η Ιστορία της Αγγλίας», «Η Ιστορία της Γαλλίας» εκείνη των «Ηνωμένων Πολιτειών», της βιογραφίας του άγγλου ρομαντικού ποιητή και φιλέλληνα «Λόρδου Βύρωνα» και άλλων του έργων. Αν ανατρέξουμε σε παλαιά λαϊκά έντυπα και περιοδικά θα συναντήσουμε το όνομά του και αποσπάσματα από έργα του μεταφρασμένα από διάφορους λογίους, κάτι που σημαίνει ότι η γραφή του Γάλλου συγγραφέα άρεσε και ο ίδιος υπήρξε αρκετά δημοφιλής στα λαϊκά στρώματα διαβάζονταν από το ελληνικό κοινό και τους συγχρόνους του. Ορισμένοι έλληνες ιστοριογράφοι ή συγγραφείς αυτοβιογραφιών μιμήθηκαν το ύφος και τους τόνους της γραφής του. Εξάλλου από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα και στον μεσοπόλεμο στην χώρα μας είχε καλλιεργηθεί η παράδοση της συγγραφής και της έκδοσης λαϊκών μυθιστορημάτων, φυλλάδων που εξιστορούσαν τα ήθη και τα έργα, τον βίο λαϊκών ηρώων και αγωνιστών. Για κάποιον που ασχολούνταν συστηματικά με την φιλαναγνωσία ήταν αναμενόμενο να πέσει πάνω σε κείμενο ή βιβλίο του Αντρέ Μωρουά. Όσο για το μάλλον αρκετά γνωστό περιοδικό "Κόσμος" στις δεκαετίες της κυκλοφορίας του, υπήρξε ένα λαϊκών αναγνωσμάτων έντυπο, ασπρόμαυρο, μικρού μεγέθους εμπλουτισμένο με ασπρόμαυρες φωτογραφίες και εκλαϊκευμένη ποικίλη ύλη, με ιστορικά, επιστημονικά, φιλολογικά θέματα. Στάθηκα τυχερός γιατί συνάντησα το περιοδικό μετά την μεταπολίτευση όταν άρχιζα να γνωρίζω, να έρχομαι σε επαφή με τον άγνωστό μου Κόσμο των Έργων του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ και να παρακολουθώ το ανέβασμά τους στις ελληνικές σκηνές από καταξιωμένους σκηνοθέτες. Στην Σαιξπηρική μύηση είχαν φροντίσει για εμάς τις νεότερες γενιές των φιλότεχνων και άγουρων, ανώριμων θεατών, οι παλαιότεροι Σαιξπηριστές και θεατράνθρωποι με τα δημοσιεύματά τους. Όπως ήταν ο ιστορικός του Ελληνικού Θεάτρου Γιάννης Σιδέρης, ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Αλέξης Μινωτής, οι θεατρικοί κριτικοί Άλκης Θρύλος, Στάθης Ιω. Δρομάζος, Κώστας Γεωργουσόπουλος κ.ά., διάφοροι θίασοι, οι σκηνοθέτες και το επιτελείο τους των χρόνων εκείνων που άνθιζαν οι θεατρικές παραστάσεις, τα ΔΗΠΕΘΕ και μπολιαζόμασταν από τα έργα των αρχαίων κλασικών ελλήνων συγγραφέων και του νεότερου Ευρωπαϊκού και Αμερικάνικου θεατρικού ρεπερτορίου. Επικουρική βοήθεια στέκονταν τα θεατρικά προγράμματα και το περιοδικό «Θέατρο» που συναντούσαμε να πωλούνται τεύχη του σε βιβλιοπωλεία και φουαγιέ Θεάτρων. Χρήσιμα και αποτελεσματικά στην διεύρυνση των γνώσεων και πληροφοριών μας για την Σαιξπηρική θεατρική τέχνη ήσαν και οι θεατρικές στήλες-κριτικές των ημερήσιων ή κυριακάτικων εφημερίδων. Το Σαιξπηρικό σύμπαν και ότι το απασχολούσε και διαπραγματεύονταν, πάντοτε και πάντα ήταν στρωμένο με καλές της έρευνας και της εξέτασής του προθέσεις. Η γραφή του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, οι Ήρωες και Ηρωίδες του ήσαν οι πασίγνωστοι θρύλοι της φαντασίας μας, σε αυτό οφείλουμε να ομολογήσουμε συνέβαλε από την μεριά της η τέχνη του κινηματογράφου, οι μεγάλες Σαιξπηρικές παραγωγές με το ζεύγος Ρίτσαρντ Μπάρτον και Ελίζαμπεθ Τέιλορ, ο σπουδαίος Σαιξπηριστής ηθοποιός Λώρενς Ολιβιέ, ο κλασικός αμερικανός ηθοποιός και σκηνοθέτης Όρσον Ουέλλς. Ο θετικά πολυσυζητημένος και σχολιασμένος Σοβιετικός «Άμλετ» που είχαμε παρακολουθήσει στην αίθουσα της «Αλκυονίδας» στην Αθήνα και αρκετές θεατρικές ελληνικές εκδοχές Σαιξπηρικών Έργων που είχαν παρασταθεί στις κρατικές σκηνές και το ελεύθερο θέατρο. Ο Σαίξπηρ και τα θεατρικά του έργα (τραγωδίες, ιστορικά δράματα, κωμωδίες) και οι ήρωές του ανέκαθεν ήσαν αγαπημένα και αγαπημένοι από το θεατρόφιλο και όχι μόνο ελληνικό κοινό, είτε τα παρακολουθούσαν στις θεατρικές σκηνές, είτε τα έβλεπαν στον κινηματογράφο, είτε τα άκουγαν στο ραδιόφωνο είτε τα διάβαζαν στις μεταφράσεις τους. Ενδέχεται να μην έχει ακόμα οριστικά τελεσφορήσει η καταγραφή, η πρόσληψη του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ στην χώρα μας και τις επιδράσεις του όχι μόνο στο σινάφι των ηθοποιών και άλλων συντελεστών της θεατρικής τέχνης αλλά και σε καθ’ αυτό έλληνες πεζογράφους ή διηγηματογράφους, με εμφανέστερο παράδειγμα του προηγούμενου αιώνα τον έλληνα μυθιστοριογράφο, ποιητή παραμυθά Νίκο Καζαντζάκη. Ακόμα και στις μέρες μας που είναι πασίγνωστα τα έργα του και διεθνώς έχουν γραφτεί αξιοσημείωτες μελέτες για αυτά, συναντάμε νέους μεταφραστές και μεταφράστριες όπως πχ. ο Ερρίκος Μπελιές να μεταφράζουν τα βιβλία του, να μεταφράζουν την ποίησή του να σκηνοθετούν κάτω από πολύ μοντέρνες αντιλήψεις τις θαυμαστές ιστορίες του.

    Διάβασα με ενδιαφέρον όταν έπεσε στα χέρια μου και διαφύλαξα το περιοδικό απόκομμα του συγγραφέα Αντρέ Μωρουά στις σελίδες της Τραγωδίας του Σαιξπηρικού «Άμλετ» Το βασιλόπουλο της Δανίας των εκδόσεων «Ίκαρος» στις γνωστές μεταφράσεις του Βασίλη Ρώτα, με την συνεργασία ορισμένων έργων της Βούλας Δαμιανάκου. Αυτές υπήρξαν οι πρώτες μας συναντήσεις γνωριμίας με τον Σαιξπηρικό πολύχρωμο δραματουργικό λόγο, την Σαιξπηρική αινιγματική σκέψη, τον πολύστροφο στοχασμό, τον πολυμήχανο νου, αυτήν την σκοτεινή πολύχυμη ποιητική γραφή που δεν είναι εύκολο με την πρώτη ματιά να κατανοήσεις τι είναι αλήθεια και τι παραμύθι σε αυτά που σου εξιστορεί και με τόση μαεστρία αναπλάθει. Πόσα και ποια από αυτά που σου αφηγείται προέρχονται από το ιστορικό περιβάλλον της εποχής του, περίοδος της Ελισάβετ της Α΄ και ποια πηγάζουν από την φουρτουνιασμένη φαντασία του. Τί είναι θρύλος, τι λαϊκή δοξασία που αναπαριστά πάνω στο θεατρικό σανίδι, αλληλοδιαδοχικά συμβάντα που οδηγούνται σταδιακά σε ένα «κρεσέντο» πλοκής και διαπλοκής αναγνωρίσιμων συμβάντων από το θεατρικό κοινό των συμπατριωτών του και τι εφεύρημα της θεατρικής του σύλληψης για τις ανάγκες των επαγγελματικών παραστάσεών του προς τέρψη και ψυχαγωγία των θεατών πού, αρέσκονται και διασκεδάζουν με τα δεκάδες ευφυολογήματά του. Ευφυολογήματα και αποφθεγματικές ρήσεις που βάζει στα χείλη ανθρώπων όχι μόνο βασιλικών δυναστειών και αριστοκρατών-φεουδαρχών, πριγκίπων αλλά και ατόμων των λαϊκών στρωμάτων της αγγλικής κοινωνίας. Ποιους παλαιότερους ή σύγχρονούς του μιμείται η γραφή του ή «αντιγράφει» στις μεταποιημένες και διασκευασμένες ιστορίες του, ποια τα δικά του, τα οικογενειακά του ιδανικά και που διαφέρουν από εκείνα των Ηρώων και Ηρωίδων του με τα ακραία πάθη τις αποφάσεις και επιλογές τους γεμάτες ίντριγκες και μηχανορραφίες. Ποιά τα πρότυπά των πολυεδρικών έργων του, των πολυπρισματικών Ηρώων και Ηρωίδων του με τους ευμετάβλητους σκοπούς και φιλοδοξίες, από πού αντλεί τα θέματα των ευφυών συλλήψεών του, αυτοί οι μακροσκελείς μονόλογοί του που δεν είναι παρά εσωτερικές προσωπικές του εξομολογήσεις, ανάγλυφη χαρτογράφηση των ψυχικών τους ταραχών και της συνείδησής τους αναταράξεων, πριν την εμφάνιση και εδραίωση της επιστήμης της Ψυχανάλυσης από τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Τι είναι «αποκλειστικά» θα σημειώναμε δικό του και τι και σε τι ποσοστό προέρχεται από συγγραφικές φωνές και έργα άγγλων ομοτέχνων του και συγγραφέων άλλων πολιτιστικών παραδόσεων και ιστορικών περιόδων του ανθρώπου; Πότε μένει πιστός στον ιστορικό μύθο και την παράδοσή του και πότε όχι, τι αλλάζει σε αυτόν, προσθέτει ή αφαιρεί, συμπληρώνει στην δική του ανατομία των προσώπων, της προσωπικότητάς τους. Η σημασία και ο ρόλος των Τρελών και των Φαντασμάτων στην εξέλιξη της ιστορίας και της πλοκής των έργα του αποτελούν ένα άλλο πεδίο έρευνας που διαρκώς ανανεώνεται, εμπλουτίζεται. Οι συχνές παλινωδίες των αποφάσεων των Ηρώων του που σταματούν ή διακόπτουν την δράση, οι παρεμβολές των ατομικών του θέσεων στο που και προς τα πού θέλει να οδηγηθεί η έκβαση της ιστορίας, να δοθεί ένα αίσιο αποτέλεσμα ή να επικρατήσει το αίσθημα της δικαιοσύνης. Ταλαντεύσεις, άπειροι σκοτωμοί και ανατροπές, επακόλουθες τύψεις και ενοχές, άπειροι φόνοι λες και διαβάζουμε αστυνομικό μυθιστόρημα παρακολουθούμε αστυνομική ή κατασκοπευτική ταινία, κάτι σίγουρα μάλλον άγνωστο στην εποχή του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Τι τον έκανε άραγε τόσο νέο και πάνω στην συγγραφική του ακμή να γράφει ασταμάτητα εφόσον διαπιστώνουμε ότι διέθετε το χάρισμα της πολυγραφίας, μιας πολυγραφίας που παρά τις επαναλήψεις της προκαλεί διαχρονικό θαυμασμό και έκπληξη, για τις αντοχές και τις εμπνεύσεις που είχε αυτό το άτομο δίχως την τεράστια παιδεία που είχαν οι ανώτεροι πνευματικά κύκλοι των αγγλικών πανεπιστημίων των χρόνων του και του αντίστοιχου πνευματικού δυναμικού τους. Αυτός ο λαϊκός γραφιάς μπορούσε να φιλοτεχνήσει τόσο την σκοτεινή πλευρά την δολοφονική της συνείδησης ενός Ήρωα του όσο και την αντίθετή της, την αθώα και φωτεινή. Ζώσες ψυχές οι Ήρωές του στο ναδίρ της ψυχρότητάς τους και στο ζενίθ της θερμότητάς τους. Ο Σαίξπηρ δεν γίνεται κριτής των Εκείνων πράξεων αλλά μια αγκαλιά κατανόησης των ατομικών τους επιλογών που διαμορφώνουν την Μοίρα τους αμετάκλητα και καταλυτικά. Ο Σαίξπηρ μάλλον δεν αναπαρασταίνει σκοτεινές και εγκληματικές πράξεις αλλά επιλογές που οδηγούν στις τετελεσμένες πράξεις, την διαδρομή των επιλογών του ατόμου που τον φέρνουν στα γνωστά καταστροφικά για τον ίδιο και τους γύρω του αποτελέσματα. Η «φρίκη» πρώτα είναι μέσα μας και κατόπιν την διαπιστώνουμε ή την επιβάλλουμε γύρω μας. Οι Σαιξπηρικές αιτιάσεις δεν είναι τυχαίο ότι έχουν συνήθως ερωτηματικό πρόσημο. Οι απαντήσεις που δίνονται είτε στους μονολόγους του είτε στα διαλογικά μέρη των έργων έχουν έντονο το στοιχείο της αμφισημίας, της διφορούμενης έκβασης. Ορισμένες φορές έχεις την αίσθηση ότι χάριν σκηνικής και θεατρικής οικονομίας επιταχύνεται η δράση της υπόθεσης ή άλλοτε έχει κενά ο λόγος είτε είναι παρακαλεστικός είτε είναι επιτακτικός και απόλυτος. Προς ποιόν και προς πιά μεριά πέφτει η ζυγαριά της ευθύνης των ένοχων συνειδήσεων, των τρομοκρατημένων αντιμαχόμενων ζευγών δεν είναι εύκολο να αποφασίσει ο θεατής ή ο αναγνώστης. Ένας λεπτός ιστός δένει τους πάντες, ενάρετους και κακούργους, δολοφόνους και αθώους, άντρες και γυναίκες, αξιωματούχους και απλούς πολίτες, παθιασμένα ερωτευμένους και παρθένες υπάρξεις, ρεαλιστές και ρομαντικούς. Ο ίδιος ο Σαίξπηρ είναι, γίνεται ποιητής δημιουργός και κριτής των έργων του, θεμελιωτής μιάς νέας αντίληψης και θεωρίας για την τέχνη του συγγραφέα, της θεατρικής αναπαράστασης, του ρόλου του σκηνοθέτη ως δασκάλου και καθοδηγητή, της ερμηνείας του ηθοποιού πάνω στην σκηνή, των σωματικών του στάσεων και χειρονομιών, των ήχων της εκφοράς της φωνής του, της μουσικότητας της απαγγελίας του. Είναι συγγραφέας, δάσκαλος σκηνοθέτης και θεατής μαζί των έργων του, συνδιαμορφωτής της μορφής και του χαρακτήρα των Ηρώων που σχεδιάζει είτε στην λευκή σελίδα είτε πάνω στο σανίδι προς τέρψη των θεατών. Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ είναι ένας επαγγελματίας διασκεδαστής, ψυχαγωγός του ενός και του πλήθους των θεατών του, των πεπαιδευμένων θεατράνθρωπων και του μεγάλου πλήθους που αρέσκεται στις χοντρές φάρσες, τα μεγάλα και σκοτεινά πάθη επί σκηνής, στις διαπλοκές και ανατροπές που έχει η ίδια του η ζωή. Αυτές οι και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια μικρές και μεγαλόπνοες ιστορίες του που συμπλέκονται η μία με την άλλη η μία μέσα στην άλλη και αποτελούν τους κύκλους της μυθοπλασίας του, αντανακλούν τον φυσικό ρεαλισμό της ανθρωπιάς του.

Από την μία σε «τρομάζει» αυτό το τρικυμιώδες βάθος των συλλήψεών του, αυτή η σκοτεινή νοηματική πυκνότητα της πρωτόγνωρης φωνής που έρχεσαι «αντιμέτωπος» μαζί της και από την άλλη σε μαγεύει, σε καθηλώνει, σε παρέσερνε στους θυελλώδεις οραματισμούς της σαν ένα «τσουνάμι» εικόνων και λόγων, φράσεων και σιωπών, διλημμάτων και εσωτερικών της συνείδησης ερωτημάτων, μια φωνή δίχως σύνορα που ταξιδεύει στο χρόνο, που σε κρατά δέσμιο στα φτερουγίσματά της, στις κύκνειες της κατηγορίες ενοχής ή αθωότητας, τι σημασία έχει, το παιχνίδι της ζωής παίζεται και με τα δύο πιόνια εξίσου ισότιμα. Διαβάζοντας τον Σαίξπηρ αισθάνεσαι σαν να εισέρχεσαι για πρώτη φορά σε αυτές τις σκοτεινές αίθουσες στα λαϊκά πανηγύρια που είναι γεμάτες μικρούς και μεγάλους καθρέφτες, που καθρεφτίζουν παραμορφωμένο το σώμα και το πρόσωπό σου και σε πιάνει τρόμος από το είδωλό σου που βλέπεις και νιώθεις παγιδευμένος καθώς αναζητάς την έξοδο και δεν την βρίσκεις. Είναι σαν να βρίσκεσαι κάτω από την τέντα ενός μεγάλου τσίρκου και παρακολουθείς γεμάτος θαυμασμό και απορία τον ταχυδακτυλουργό πάνω στη σκηνή με την μαύρη μπέρτα, κρατώντας το μαγικό του ραβδί στο ένα χέρι και στο άλλο το μαύρο καπέλο να βγάζει από μέσα οτιδήποτε μπορεί να βάλει η φαντασία σου και οτιδήποτε δεν μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους (σου). Γιατί αυτός είναι ο Κόσμος του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ, ένα ατέλειωτο γαϊτανάκι των διπλό σύνθετων χαρακτήρων Ηρώων και Ηρωίδων του που πλέει στο χρόνο μέσα στην «Κιβωτό» της γραφής του. Η ανθρώπινη τραγωδία και κωμωδία σε όλο της το μεγαλείο, στις πιο ακραίες της διαστάσεις, στα πιο απίστευτα όρια σύλληψής της, στα μέτρα και τα αντίμετρα των αναστημάτων των ανθρώπινων υπάρξεων, των βουλήσεών τους, των σκοτεινών φιλοδοξιών τους, της αρχομανίας και των πτώσεών τους, της φιλαργυρίας και της εξουσιομανίας τους, των τρελών και ξέγνοιαστων ερώτων τους, των παθών και της ερωτικής ζήλειας τους, των άδικων εγκλημάτων και των αδικαίωτων φόνων. Ένα credo καιροσκοπισμού και συμφεροντολογίας, μια άβυσσος ατομικών φιλοδοξιών και ανταγωνισμών, σκανδάλων και άκαιρου ηρωισμού. Στιχομυθίες λεκτικών διαξιφισμών και υπογραμμίσεις σατανικών φράσεων και οντολογικών διλημμάτων. Όψεις και πλευρές του Κόσμου και της Εποχής του πού τόσο ομοιάζει με την Εποχή και τον Κόσμο μας.

          Ο Ελισαβετιανός δραματουργός δεν είναι απλά ένας ακόμη προφήτης της εποχής του που διασώθηκε στους επόμενους αιώνες αλλά ένας κλασικός δημιουργός που έρχεται από το μέλλον της δικής μας πορείας σαν ανθρώπινο είδος και την πολιτιστική του κληρονομιά. Αντανακλά ότι προϋπήρξε και ότι υπάρχει και θα ακολουθήσει στην λαβυρινθώδη διαδρομή του ανθρώπινου γένους και πεπρωμένου του.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς

Σάββατο 17 Μαϊου 2025. 

ΥΓ. Ενδιαφέρον το ντοκιμαντέρ κάθε Τετάρτη στη δημόσια τηλεόραση στα ταξιδιωτικά χνάρια και μονοπάτια που βάδισε η συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων Άγκαθα Κρίστι με ξεναγό τον χαμογελαστό Ηρακλή Πουαρό.