Συνηγορία υπέρ των Βιβλιογράφων

 

Συνηγορία υπέρ των Βιβλιογράφων

          Η εξιστορούμενη ποίησις

Μάθετέ το! Ο Απόλλωνας έγινε των δημοσιογράφων ο θεός

Και ο άνθρωπός του είναι, όποιος πιστά τα γεγονότα

του αφηγείται.

Μετάφραση ΑΝΤΩΝΗΣ ΨΑΛΤΗΣ, εκδ. Ρώμη, 2018, σ.89

 

 Διαβάζω την πρώτη Βιβλιογραφία που συνέταξε ο Λάμπρος Μυγδάλης, «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΧΕΛΝΤΕΡΛΙΝ (1903-1976)», εκδόσεις Διαγωνίου αριθμός 25, Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 1977, σελ. 32, τιμή 250 παλαιές δραχμές. Το διπλό δεκαεξασέλιδο εντάσσεται στην σειρά των εκδόσεων του εκδοτικού οίκου που είχε ιδρύσει ο ποιητής, μεταφραστής, γκαλερίστας και εκδότης Ντίνος Χριστιανόπουλος από την Θεσσαλονίκη. Η Βιβλιογραφική κατάθεση του Λάμπρου Μυγδάλη για τον Φ. Χ., δεν είναι η πρώτη του μεταφραστική δουλειά, κυκλοφόρησαν και άλλες του Βιβλιογραφικές εργασίες, «Δελτάρια», -για να θυμηθούμε ανάλογες παλαιότερες εκδόσεις του ακούραστου παλαμιστή Γιώργου Κατσίμπαλη. Οι αποδελτιώσεις του γερμανομαθούς Λάμπρου Μυγδάλη συγκροτούν μία σειρά ολιγοσέλιδων βιβλίων για γερμανόφωνους συγγραφείς τα οποία κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις της «Διαγωνίου», όπως: Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Τόμας Μαν, Φρανς Κάφκα κλπ. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι οι ελληνικές βιβλιογραφίες του Λάμπρου Μυγδάλη είναι σημαντικά οδηγητικά βοηθήματα για τους έλληνες ερευνητές και αναγνώστες της εποχής τους και όχι μόνο. Είναι επικουρικοί βοηθοί (οδοδείχτες) όχι μόνο σε γερμανομαθείς αναγνώστες της γερμανόφωνης λογοτεχνίας αλλά, και σε φιλολόγους, σπουδαστές, φοιτητές που εκπονούν φιλολογικές εργασίες, σε κριτικούς και δοκιμιογράφους. Σε επιστήμονες οι οποίοι ασχολούνται ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά με την παρουσία της Γερμανικής- Ευρωπαϊκής φιλολογίας- ποίησης, πεζογραφίας, δοκιμιακού και διηγηματικού λόγου στην χώρα μας-, από τις απαρχές του πρό- προηγούμενου αιώνα (19^ου) όπως δείχνουν οι τρείς ιστορίες της γερμανικής λογοτεχνίας που κυκλοφορούν μέχρι σήμερα στα ελληνικά. Οι Βιβλιογραφίες είναι οι επαρκείς πηγές τις οποίες μας προσφέρουν με μεράκι και αγάπη εργασιακό μόχθο οι βιβλιογράφοι, οι έγκυρες ερευνητικές βάσεις υποδομής πάνω στις οποίες πατούν οι μεταγενέστεροι ερευνητές και σχολιαστές, δοκιμιογράφοι, μεταφραστές, συγγραφείς, στις δικές τους φιλολογικές προσεγγίσεις. Είχα την πεποίθηση και εξακολουθώ να πιστεύω ότι οι κάθε είδους και κατηγορίας Βιβλιογραφίες μπορούν να διαβάζονται αυτόνομα ως ανάγνωσμα από τους σταθερούς και συστηματικούς φιλαναγνώστες. Όπως πχ. τα Βιογραφικά Λεξικά ή ακόμα και τα Ορθογραφικά Λεξικά της Ελληνικής γλώσσας. Μία Βιβλιογραφία μας προσφέρει την ευκαιρία να ταξιδέψουμε στον χρόνο, να ονειρευτούμε λογοτεχνικές καταστάσεις και γεγονότα, να οραματιστούμε συγγραφικές σκηνές και συμβάντα, να αναβιώσουμε νοερώς δυσκολίες και αδιέξοδα λογοτεχνών, να θυμηθούμε εκ νέου λησμονημένους συγγραφείς ή να γνωρίσουμε άλλους. Να καταγράψουμε κυκλοφορίες εντύπων και περιοδικών ή αναστολές τους, επανεκδόσεις βιβλίων, να μάθουμε τους εκδοτικούς οίκους, τα τυπογραφεία. Οι απογραφές τίτλων μελετημάτων και άρθρων, μας φέρνουν ακόμα σε επικοινωνία με την γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι παλαιότερες συγγραφικές γενιές. Δημοτικιστές, Καθαρευουσιάνοι, Αρχαϊζοντες και Μαλλιαροί, αυτοί που υιοθέτησαν μέσα στο έργο τους τόσο την δημοτική όσο και την καθαρεύουσα πχ. ο Παπαδιαμάντης, οι Καθαρολόγοι ή αυτοί που χρησιμοποιούν την μεικτή, ένα κράμα από όλη την ιστορική γκάμα των ελληνικών διαλέκτων βλέπε το έργο «Βαβυλωνία» κλπ. Οι πληροφορίες που μας παράσχουν μας βοηθούν να ιχνηλατήσουμε την περιρρέουσα αισθητική και καλλιτεχνική ατμόσφαιρα της εποχής, οι καταγραφές τους, αν ένα έργο έγινε αποδεκτό ή όχι από το αναγνωστικό κοινό, την κριτική κοινότητα, την κοινή γνώμη, τους κύκλους των διανοουμένων και λογίων. Ακόμα και αν «θάφτηκε» ή αγνοήθηκε από τα πνευματικά και καλλιτεχνικά κυκλώματα της εποχής που είδε το φως της δημοσιότητας, από τους δημοσιογράφους-κριτικούς. Ένα βιβλίο Βιβλιογραφίας περιέχει ένα πανόραμα φωνών, γραφών και αντιλήψεων για μία έκδοση, μία αλυσίδα ονομάτων και τίτλων δημοσιευμάτων που συνεχίζονται στον χρόνο. Έχω αναφερθεί και άλλοτε, ότι μία Βιβλιογραφία είναι ανοιχτή στον χρόνο, δεν έχει τέλος, διαρκώς συμπληρώνεται, ανακαλύπτονται νέα στοιχεία, συντάσσονται νέα λήμματα, γράφονται καινούργια άρθρα για τον ή τους συγγραφείς. Οι βιβλιογραφικές καταγραφές και αποδελτιώσεις δεν είναι ένα στατικό φαινόμενο στα πεδία της φιλολογίας και των άλλων επιστημονικών κατηγοριών, ούτε ένα αιώνιο και ακλόνητο συγγραφικό «τοτέμ». Για τις Βιβλιογραφίες όπως και για την Ζωή είμαστε σίγουροι μόνο για την εμφάνισή τους, πότε και που κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά όχι για το τέλος τους, την ολοκλήρωσή τους. 

Στην πατρίδα μας, μάλλον μετά τα χρόνια της μεταπολίτευσης του 1974 άρχισε να εκδηλώνεται ένα πιο συστηματικά εκδοτικό ενδιαφέρον για την σύνταξη Βιβλιογραφιών κάτω από το πρίσμα των σύγχρονων επιστημονικών μεθόδων της διεθνούς Βιβλιογραφίας και καταγραφής στοιχείων. Μικρών ή εκτενών βιβλιογραφιών για παλαιότερους και νεότερους λογοτέχνες, για ρεύματα και κινήματα της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα. Ας φέρουμε στην σκέψη μας τις χρήσιμες βιβλιογραφίες για τα δύο ποιητικά μας Νόμπελ που  έχουν εκπονηθεί, τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη, εργασίες που έρχονται να προστεθούν σε προηγούμενες γενιές λογοτεχνών παλαιότερων χρόνων που ενδέχεται να μην είναι πλήρεις και  οργανωμένες αλλά δεν είναι ούτε λίγες και μας είναι χρήσιμες. Πώς μπορούμε να αγνοήσουμε τον Βιβλιογραφικό μόχθο των προηγούμενων ετών βιβλιογράφων, όταν μάλιστα, μπορούμε να φανταστούμε τις άπειρες τεχνικές και άλλες δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. Ας φέρουμε στη σκέψη μας την περίπτωση του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού ή του Κωστή Παλαμά, των Καθαρευουσιάνων ποιητών κλπ. Όταν με τα σημερινά αναγνωστικά δεδομένα γνωρίζουμε στατιστικά, την όχι και τόσο εύκολη αποδοχή τους από το ευρύ αναγνωστικό κοινό, ακόμα και από την κοινότητα των λογοτεχνών.  Αρκετές φορές-για να μην το γενικεύσουμε- μπορεί οι βιβλιογραφίες να ενδιαφέρουν αποκλειστικά ένα στενό εκπαιδευτικό κύκλο της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ένα ειδικό κοινό, μια και οι βιβλιογραφίες είναι βιβλία υποδομής απαραίτητα στους ιστορικούς της ελληνικής γραμματείας, της παγκόσμιας ή εθνικής φιλολογίας, στους συντάκτες-ανθολόγους των πάσης φύσεως Ανθολογιών, Ποίησης, Πεζογραφίας, Δοκιμίου, Κριτικής Σκέψης κ.ά. Αφορούν ίσως μόνο τους ερευνητές συγγραφείς της τοπικής ιστορίας των διαφόρων γεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας, τοπικών κοινωνιών και συγκεκριμένων χρονικών ιστορικών περιόδων της καθόλου πορείας μιάς εθνικής κληρονομιάς. Παραδείγματος ενδιαφέρονται όλοι όσοι διαβάζουν για την Βυζαντινή ιστοριογραφία και γραμματεία, την εκκλησιαστική γραμματεία, την λατινική ποίηση και λοιπά. Θα υπήρχε σίγουρα, ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνίδα ποιήτρια Σαπφώ αλλά για τον Ίβυκο; Θα αναζητούνταν μία βιβλιογραφία για τον Τάκη Παπατσώνη, τον Μίλτο Σαχτούρη ή τον Νίκο Καρούζο αλλά για τον Ιωάννη Καρασούτσο; τον Ορφανίδη; τον Ιωάννη Πολέμη;

Οι Βιβλιογράφοι των τελευταίων δεκαετιών- μισός αιώνας πέρασε από την μεταπολίτευση του 1974-αν δεν κάνω λάθος, θεωρώ ότι είναι τα άτομα εκείνα που θα ονομάζαμε «καθαρούς» συγγραφείς της βιβλιογραφικής ενασχόλησης, είναι η κατηγορία των αποκλειστικών συγγραφέων βιβλιογράφων. Τους Βιβλιογράφους μιλώντας πάντα για τα πράγματα των τομέων και των πεδίων της φιλολογίας που ίσως έχω μία μικρή κατάρτιση λόγω απέραντων ωρών διαβάσματος, θα μπορούσαμε να τους χωρίσουμε σε δύο βασικές κατηγορίες: Σε εκείνους που ασχολούνται αποκλειστικά μόνο με αυτήν την επίμοχθη, κοπιαστική, πολύχρονη και πολυδάπανη ερευνητική, αποδελτιωτική προσωπική απογραφική εργασία, και σε αυτούς οι οποίοι ανήκουν στον ευρύτερο κύκλο των ειδών της λογοτεχνίας, ποιητών, πεζογράφων, δοκιμιογράφων, κριτικών της λογοτεχνίας, ιστορικών, επιμελητών τευχών αφιερωμάτων λογοτεχνικών περιοδικών, άτομα που ασχολούνται παράλληλα και με την συγγραφή βιβλιογραφιών. Πανεπιστημιακών δασκάλων, σπουδαστών και φοιτητών που εκπονούν βιβλιογραφικές εργασίες χρήσιμες και εποικοδομητικές στις επαγγελματικές τους σταδιοδρομήσεις (για τις ανάγκες ενός εκδοτικού οίκου), ή την κατοχύρωση ενός πτυχιακού τίτλου, την ανάληψη μιάς επαγγελματικής θέσης. Ας προσθέσουμε μία ακόμα ειδικότερη κατηγορία πού άπτεται άμεσα των ενδιαφερόντων των γραμματολόγων, αυτήν των ευκατάστατων οικονομικά συλλεκτών βιβλίων και παλαιών περιοδικών. Άτομα τα οποία με τα συλλεκτικά τους ενδιαφέροντα, τα αρχεία και τις ιδιωτικές τους βιβλιοθήκες συμβάλουν με τον τρόπο τους στην διατήρηση των πνευματικών και καλλιτεχνικών προϊόντων που παρήχθησαν μέσα στη ροή του χρόνου της καλλιτεχνίας μιάς χώρας. Αυτούς που αγοράζουν και συγκεντρώνουν για ιδία χρήση, ένα εκδοτικό υλικό χρήσιμο και απαραίτητο αρκετές φορές, στους καταγραφείς λογοτεχνικών τεκμηρίων, ερευνητές, συγγραφείς,  βιβλιογράφους κλπ. Οι διασώσεις βιβλίων, συγγραφικών έργων του πολιτισμού, πνευματικών διάσπαρτων πηγών ανά την επικράτεια, πολύτιμων στοιχείων και δεδομένων μιάς έκδοσης, (χειρογράφων) μιάς κυκλοφορίας, πραγματοποιείται από διάφορες πλευρές. Στους «διασώστες» της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, των εκδόσεων βιβλίων στην προκειμένη περίπτωση, συγκαταλέγονται και οι συλλέκτες.

Οι Βιβλιογράφοι είναι φιλέρευνα και φιλομαθή άτομα, εργατικά, τα οποία όπως οι ναυαγοσώστες επιτελούν σημαντικό έργο σώζοντας ζωές που κινδυνεύουν, το ίδιο και αυτοί διασώζουν ονόματα συγγραφέων, τίτλους βιβλίων ή περιοδικών, ημερομηνίες κυκλοφορίας, σελίδες, ονόματα καλλιτεχνών- εικονογράφων και σχεδιαστών εξωφύλλων, επιμελητών και  διορθωτών, τύπους και χαρακτήρες γραμμάτων, βιβλιοδετών και τυπογραφεία, τύπους χαρτιών, εκδοτικούς οίκους και διευθύνσεις τους, περιοχές και τοποθεσίες έκδοσης, κυκλοφορίες εκτός εμπορίου, ακόμα και βραβεύσεις έργων ή συγγραφέων, διευθύνσεις τους, μέρος της εργογραφίας τους ή την υπό έκδοση βιβλίων ενός λογοτέχνη, το τιράζ μιάς έκδοσης, ενδέχεται και αποσπάσματα κριτικών προηγούμενων εκδόσεων που έχουν δημοσιευθεί, μικρών βιογραφικών πληροφοριών των συγγραφέων ή των μεταφραστών. Ακόμα και αν έχουν κυκλοφορήσει εκτός εμπορίου ένας περιορισμένος αριθμός καλλιτεχνικών εκδόσεων. Όλα τα «ασφαλή» με δυό λόγια στοιχεία και πληροφορίες που συμβάλλουν στην αρτιότερη έκδοση ενός βιβλίου, ενός περιοδικού ή άλλου εντύπου μέχρι να φτάσει στα χέρια του καταναλωτή-αγοραστή αναγνώστη, να το απολαύσει με την ησυχία του, να το χαρεί, να το διαβάσει, να το δωρίσει ή να το χρησιμοποιήσει στις δικές του συγγραφικές εργασίες. 

Στα μετά την μεταπολίτευση χρόνια-όταν άρχιζαν να εμφανίζονται οι νέοι αναγνώστες με τα ποικίλα καλλιτεχνικά και πνευματικά ενδιαφέροντα της γενιάς μου, όταν δειλά-δειλά άρχισε ο γράφων να προσανατολίζει τα πνευματικά του ενδιαφέροντα και αναγνώσεις βιβλίων και περιοδικών, να δημοσιεύω τις υποτυπώδεις, πρωτόλειες συγγραφικές μου εργασίες σε έντυπα της πόλης του Πειραιά και του ευρύτερου πειραϊκού χώρου (είτε επώνυμα είτε με ψευδώνυμο)- εμείς οι καινούργιες «φουρνιές» των λογίων και διανοουμένων, συγγραφέων, κριτικών της λογοτεχνίας και παρουσιαστών νέων κυκλοφοριών, δοκιμιογράφων, ποιητών, διηγηματογράφων, αλλά και των «φανατικών» βιβλιόφιλων και αναγνωστών της ελληνικής και διεθνούς λογοτεχνίας, των αποδελτιωτών εντύπων, αντλούσαμε τα στοιχεία και τις πληροφορίες που αναζητούσαμε ή μας έβαζαν στις σχολικές μας εργασία από τις μεγάλες παραδοσιακές πολύτομες εγκυκλοπαίδειες της εποχής («Δομή», «Ήλιου», «Ελευθερουδάκη», «Χάρη Πάτση» κλπ.). Αγοράζαμε και ανατρέχαμε στις σελίδες των νέων λογοτεχνικών περιοδικών που τότε άρχιζαν να εκδίδονται όπως το «Διαβάζω», οι «Τομές», παλαιότερων μακρόβιων όπως η «Νέα Εστία» ή ακόμα, και από εσωτερικές στήλες των σελίδων, ένθετων αφιερωμάτων, των εφημερίδων. Ανατρέχαμε σε συγκεκριμένες κάθε φορά ημερομηνίες σελίδων εφημερίδων, στις οποίες διαβάζαμε αμιγώς τις Βιβλιογραφικές πληροφορίες που δημοσιεύονταν. Τα παραδείγματα πολλά, γνωστά μας εδώ και δεκαετίες, καταγεγραμμένα σήμερα στις επίσημες ιστοσελίδες της ελληνικής φιλολογίας, του ΕΚΕΒΙ. Στην Δημοτική Βιβλιοθήκη πχ. του Πειραιά τις προηγούμενες δεκαετίες στους τοίχους του αναγνωστηρίου υπήρχαν καρφιτσωμένα αποκόμματα εφημερίδων με κριτικές της εβδομάδος που πέρασε. Δεν ξέρετε όταν κρυφά από τους άλλους επισκέπτες ανακαλύπταμε απόκομμα με κριτικό μας δημοσίευμα πως αισθανόμασταν, φυσικά, ούτε περνούσε από την σκέψη μας να αναφέρουμε ότι αυτό το κείμενο που διάβαζε ο διπλανός μας το είχαμε γράψει εμείς. Ενδεικτικά από την μεριά μας να μνημονεύσουμε την παραδοσιακή «μεγαλοκοπέλα» τη «Νέα Εστία» (άρχισε να κυκλοφορεί την πρώτη εικοσαετία του προηγούμενου αιώνα. Πρώτα κυκλοφορούσε ως εφημερίδα), η οποία στις τελευταίες σελίδες της και στα οπισθόφυλλά της καταγράφονταν κατά κατηγορία οι νέες εκδόσεις. Ιδιωτικές και Δημόσιες. Το λογοτεχνικό περιοδικό που κυκλοφόρησαν μία μικρή παρέα φίλων της καλλιτεχνίας από τον Πειραιά, η γνωστή επιθεώρηση βιβλίου «Διαβάζω», το οποίο σε καρφίτσα εσωτερικά είχε αυτόνομο μικρό ένθετο που καταγράφονταν οι βιβλιοκριτικές της προηγούμενης περιόδου και οι νέες κυκλοφορίες ανά θεματική κατηγορία. Βιβλιογραφικά στοιχεία αντλούσαμε και από τα επιμελημένα και πλούσια Αφιερώματά του, οι επιμελητές του περιοδικού και οι συνεργάτες του, συμπλήρωναν την ύλη με βιβλιογραφικές πληροφορίες για τον τιμώμενο ή το θέμα που παρουσίαζε το αντίστοιχο τεύχος. Το περιοδικό ο «Ιχνευτής» επίσης μας πρόσφερε ανάλογες καταγραφές σε τεύχη του. Εργογραφικά και εκδοτικά- βιβλιογραφικά στοιχεία για έναν συγγραφέα διαβάζαμε και στην πρωινή εφημερίδα «Η Καθημερινή», βλέπε τις βιβλιογραφικές στήλες του συγγραφέα Κυριάκου Ντελόπουλου, στο φύλλο της Τρίτης στην σελίδα του βιβλίου ή το μεγαλύτερο σε ύλη Κυριακάτικο. Γνωστές μας αμιγώς Βιβλιογραφίες ήταν τότε, αυτές που αφορούσαν την ποιητική και πεζογραφική παρουσία του Κωστή Παλαμά από τον Γιώργο Κατσίμπαλη, τα δύο ποιητικά μας Νόμπελ, Οδυσσέας Ελύτης από τον Μάριο Βίττι, του Γιώργου Σεφέρη, και σποραδικά, όταν έπεφταν στα χέρια μας οι έγκυρες βιβλιογραφικές δουλειές του ποιητή και εκδότη από την Θεσσαλονίκη Ντίνου Χριστιανόπουλου που αγοράζαμε το περιοδικό του ή ανακαλύπταμε σε παλαιοπωλεία στο Μοναστηράκι ολιγοσέλιδες εργασίες παλαιότερων. Χρήσιμα και ωραία μεγάλου μεγέθους «δελτάρια» για τον άγγλο ποιητή Αρθούρο Ρεμπώ, τον αμερικανό Γουώλτ Ουίτμαν, τον Κωστή Παλαμά και πολλών άλλων που μας άφησε πνευματική παρακαταθήκη «Ο Κολοσσός του Μαρουσιού». Να αναφέρουμε ότι επιστημονικές Βιβλιογραφικές εργασίες «παράγουν», κυκλοφορούν από την μεριά τους και τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά μας Ιδρύματα, οι Πανεπιστημιακές Σχολές. Φοιτητές και φοιτήτριες στην διάρκεια των φοιτητικών τους χρόνων εκπονούν βιβλιογραφικές εργασίες που τους αναθέτουν οι διδάσκοντες καθηγητές τους, διδακτορικές- πτυχιακές διατριβές. Όταν τα ενδιαφέροντά τους επικεντρώνονται στην εκ νέου παρουσίαση-επανέκδοση του έργου ενός λογοτέχνη παλαιότερων γενεών και χρόνων, και θέλησαν να το φέρουν στην επικαιρότητα πιστεύοντας ότι ακόμα προκαλεί την αναγνωστική επιθυμία του αγοραστικού κοινού, κεντρίζει τα αναγνωστικά του γούστα. Αναστηλώσεις έργων, «Απάντων», που συγκινούν και ερεθίζουν διαχρονικά την φαντασία ενός αναγνώστη, με το χρώμα και την ατμόσφαιρά του, την θεματολογία τους, την μυθοπλασία τους, τον κλασικό τους λόγο και γραφή. Οι επανειλημμένες επανεκδόσεις ποιητικών και πεζογραφικών έργων του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, του Γιάννη Ρίτσου, του Οδυσσέα Ελύτη, του Τάκη Παπατσώνη, του Διονυσίου Σολωμού, του Κωστή Παλαμά. Ξένων μορφών της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως ο ποιητής Αρθούρος Ρεμπώ, ο Βίκτωρ Ουγκώ, η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Χέρμαν Έσσε, ο Τόμας Μαν, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ο Λέων Τολστόι, η Άννα Αχμάτοβα, ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο Τόμας Στερν Έλιοτ, οι αμερικανοί Beat ποιητές, ο Έζρα Πάουντ και πολλοί άλλοι κλασικοί, μας δηλώνουν το συνεχές ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για το έργο τους μέσω των νέων και σύγχρονων επανά-μεταφράσεών τους στην γλώσσα μας. Αν δεν λαθεύω, πλείστες φοιτητικές βιβλιογραφικές εργασίες παραμένουν αδημοσίευτες, ανέκδοτες, στις βιβλιοθήκες των φιλολογικών σπουδαστηρίων, δεν τυπώθηκαν, ούτε κυκλοφόρησαν στο εμπόριο. Ορισμένες κινήθηκαν από χέρι σε χέρι σε μορφή χειρογράφων ή γραμμένες στην γραφομηχανή από τους συγγραφείς- ερευνητές ενώ άλλες οι συγγραφείς-καθηγητές τις επεξεργάστηκαν τις συμπλήρωσαν ή τις αναθεώρησαν και τις εξέδωσαν σε γνωστούς αθηναϊκούς οίκους.

Οι άντρες ή γυναίκες Βιβλιογράφοι κατά τεκμήριο αγαπούν την αποδελτιωτική δουλειά την οποία αναλαμβάνουν να φέρουν σε πέρας με όποιο προσωπικό κόστος και τίμημα σε σπατάλη χρόνου και οικονομικών εξόδων. Αγαπούν και διαβάζουν βιβλία και πέρα των πεδίων των ερευνών τους, όμορων ασφαλώς κλάδων του δημιουργού, του λογοτέχνη που επιλέγουν να συντάξουν την εργο- βιβλιογραφία του. Είναι επιστημονικά ενήμεροι και πληροφοριακά καταρτισμένοι πάνω σε επιστημονικές μεθόδους και τεχνικές οργάνωσης μιάς βιβλιογραφίας, των κωδίκων σύνταξής της και αναγνώρισής της σε διεθνές επίπεδο. Έχουν επαρκή εποπτεία των θεωρητικών ζητημάτων που αφορούν λογοτεχνικούς τομείς, σχολές, τάσεις, ρεύματα, εσωτερικές εξελίξεις της ιστορίας της λογοτεχνίας και των επιμέρους διαδρομών της και σταθμών της. Οι ίδιοι οι βιβλιογράφοι-σαν συγγραφείς- και οι εργασίες τους, εντάσσονται μέσα στο κλίμα των πολιτιστικών κινημάτων και διεργασιών μέσα στα οποία δημιουργείται ένα έργο και παράγει την όποια μικρή ή μεγάλη συγγραφική του παραγωγή ο βιβλιογραφούμενος δημιουργός. Ο βιβλιογράφος διαθέτει-σαν γραφιάς και εκείνος, το ατομικό του ύφος, τις προσωπικές του αντοχές και πνευματικές δυνάμεις, ίσως και στυλ. Συμφωνεί ή διαφωνεί με θεματικές και πτυχές της συγγραφικής κατάθεσης του λογοτέχνη, μπορεί να διαφοροποιείται από την γλώσσα με την οποία εμφανίζεται στα γράμματα, να μην συμφωνεί με τις πολικές του θέσεις, τις θρησκευτικές ιδέες που εκφράζει όμως, οφείλει να είναι ακέραιος στις βιβλιογραφικές του καταγραφές και όσο γίνεται «αδέκαστος» στις «κριτικές» επιλογές του και ακριβοδίκαιος. Δεν του επιτρέπονται ιδεολογικοί ή άλλου είδους βιβλιογραφικοί αποκλεισμοί ή μεροληψίες αν θέλει να διαθέτει εγκυρότητα η δουλειά του. Πράττει κατά βιβλιογραφική συνείδηση και αφήνει τους όποιους αναγνώστες στην ροή του χρόνου να αποφασίσουν τι θα επιλέξουν να κρατήσει η μνήμη τους από το ή τα έργα του συγγραφέα και τα δημοσιεύματα, κείμενα και άρθρα που έχουν δημοσιευθεί για αυτόν. Ίσως ακόμα και να ξεχωρίζει τις προσωπικές του αγάπες από εκείνες του ανώνυμου αναγνωστικού κοινού με το οποίο θα αναμετρηθεί και η προτεινόμενη εργασία του και ο βιβλιογραφούμενος λογοτέχνης. Δουλειά τους είναι να ανατρέχουν σε πηγές, να ανακαλύπτουν αρχεία, να ανασύρουν στοιχεία, να αναζητούν πληροφορίες και σχόλια, να επισκέπτονται βιβλιοθήκες, μπορεί και συμπεριληπτικά, να αξιολογούν αλλά οφείλουν όλα να τα διασώζουν, ακόμα και αν λόγω εκδοτικών δυσκολιών δεν μπορούν να τα συμπεριλάβουν στην δική τους βιβλιογραφική πρόταση. Αν και πάλι δεν λαθεύω, με έναν παρόμοιο περίπου τρόπο εργάζονται και οι Ανθολόγοι, οι διασώστες έμμετρων και πεζών έργων. Σε μία σειρά από Ανθολογίες μαζί με τα ποιήματα δημοσιεύονται εργογραφικά και βιβλιογραφικά χρήσιμα στοιχεία των ανθολογούμενων λογοτεχνών έστω και κατ’ επιλογή. Θυμάμαι τα λόγια του Ρένου Αποστολίδη ο οποίος στις δημόσιες συνεντεύξεις του έλεγε ότι: «Ζητούσαμε από τους ποιητές να μας δώσουν ακόμα και τα χειρόγραφα ποιήματα που είχαν κάτω από το μαξιλάρι τους» για την τρίτομη Ανθολογία του. Οι Βιβλιογράφοι θέλω να πιστεύω ότι είναι φιλέρευνα άτομα, ανήσυχα και επίμονα πνεύματα, υπομονετικοί σαν χαρακτήρες, οργανωτικοί, πείσμονες. Προσηλωμένοι στον στόχο που αναλαμβάνουν να φέρουν σε πέρας, κατέχουν τι σημαίνει ορθή και πλήρη αποδελτίωση, συγκεντρώνουν, ταξινομούν, κατηγοριοποιούν, οργανώνουν το διάσπαρτο δημοσιευμένο πρωτογενές και του κριτικού και αρθρογραφικού, κειμενικό υλικό. Πολλές φορές έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε δεύτερες και τρίτες γραφές που χρησιμοποίησαν οι συγγραφείς, εκδοχές και συμπληρωματικές αναδημοσιεύσεις, ενώ άλλες, ανατρέχουν και στηρίζονται σε παλαιότερες αποδελτιώσεις. Έχουμε και τις περιπτώσεις που ένας συγγραφέας απαρνιέται παλαιότερα πρωτόλεια κείμενά του τα οποία όμως είναι δημοσιευμένα. Στις περιπτώσεις αυτές, οι βιβλιογράφοι ενδέχεται να αποπροσανατολισθούν ή να μεταφέρουν-αντιγράψουν λανθασμένα στοιχεία εφόσον δεν τα έχουν οι ίδιοι ελέγξει, συγκρίνει και παραβάλει με άλλα. Ας θυμηθούμε την περίπτωση των «Απάντων» του  κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Μπορεί να αποδεχτήκαμε την πολύ καλή και επιμελημένη έκδοση των εκδόσεων «Δόμος» από τον Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο, αλλά αν δεν υπήρχε η αναστήλωση του Γιώργου Βαλέτα των εκδόσεων του «Χρήστου Γιοβάνη» και ιδιαίτερα ο πρώτος τόμος με τα βιβλιογραφικά στοιχεία ίσως, καθυστερούσε πολύ η νεότερη και αρτιότερη επανέκδοσή του. Οι βιβλιογραφικές εργασίες απαιτούν υπευθυνότητα, προσοχή, επιμονή, εγκυρότητα και μάτι «μικροβιολόγου». Αν δεν «ψειρίσεις» τις χιλιάδες πηγές και πληροφορίες δεν κάνεις δουλειά.

Οι βιβλιογράφοι γνωρίζουν τι «κακοτράχαλο» έργο αναλαμβάνουν, ότι είναι αρκετά επίπονο, πολύμοχθο, πολυέξοδο, χρονοβόρο, σε αρκετές περιπτώσεις άχαρο, κουραστικό, αδικαίωτο, ίσως και κάπως «επικίνδυνο», αναφέρομαι στις άπειρες δυσκολίες ανεύρεσης και τεκμηρίωσης, επαλήθευσης στοιχείων, χρειάζεται μεγάλη και έντονη προσοχή, ισχυρή θέληση, συνεχή διασταύρωση πηγών που αρκετές φορές έχουν χαθεί, ίσως και αλλοιωθεί στην πάροδο του χρόνου από αβλεψίες προγενέστερων ερευνητών ή και των ίδιων των συγγραφέων. Έχουμε και τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες οι ίδιοι οι συγγραφείς μπορεί πάνω στην βιασύνη τους να μετέφεραν λανθασμένες πληροφορίες για τα έργα τους ή να μην φρόντισαν να αντιγράψουν σωστά όλα τα στοιχεία των δημοσιευμάτων που γράφτηκαν για αυτούς. 

Ας μας επιτραπεί λόγω θέματος, μία μικρή παρένθεση. Πριν χρόνια φωτοτύπησα από το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά, κατέγραψα, τα δημοσιεύματα σε εφημερίδες του Πειραιά, τα λεγόμενα «Πειραιώτικα» του δημοσιογράφου και ποιητή του μεσοπολέμου Νίκου Χαντζάρα, με σκοπό να τα επεξεργαστώ και να τα δημοσιεύσω. Σαν μία πειραϊκή οφειλή της γενιάς μου σε έναν έστω μίνορα πειραιώτη ποιητή του μεσοπολέμου. Διαπίστωσα τέτοια λάθη (δεν εννοώ ορθογραφικά ή συντακτικά) επαναλήψεις, αλλαγές τίτλων, λανθασμένες ημερομηνίες, επαναλήψεις ημερομηνιών με διαφορετικό χρονολογικό στίγμα, αναδημοσιεύσεις- παραλλαγμένων όμως στην θεματολογία τους ίδιων κειμένων, επικαλύψεις κειμένων κλπ., που τα παράτησα, δηλώνοντας την αδυναμία μου να ελέγξω ένα τέτοιο άτακτο δυσκολοαναγνωρίσημο επιφυλλιδογραφικό υλικό παλαιότερων πειραϊκών δεκαετιών. Όταν μάλιστα η ρυμοτομία και η εικόνα των συνοικιών της πόλης είναι πλέον διαφορετική, σε πολλά τοπόσημα έχει αλλάξει η ονομασία τους, πλείστα από τα ονόματα και τα πρόσωπα που αναφέρονται, ονομασίες εμπορικών καταστημάτων και επιχειρήσεων, κοινωνικών και άλλων συμβάντων και καταστάσεων δεν υφίστανται πια, έχουμε αλλαγές ονομάτων των δρόμων της πειραϊκής πόλης. Δυστυχώς, τα περισσότερα από τα ονόματα που αναφέρονται στα «Πειραιώτικα», δεν μας έχουν διασωθεί από τους συγχρόνους δημοσιογράφους-συγγραφείς της εποχής του Νίκου Χαντζάρα. Αρκετές πληροφορίες δεν τις αναγνωρίζουμε σε βιβλία παλαιότερων πειραιωτών χρονογράφων, ή τις διαβάζουμε παραλλαγμένες. Φυσικά στα «Πειραιώτικα» έχουμε και καθαρές εικόνες και παραστάσεις της καθημερινής ζωής της Πόλης, αντλούμε στοιχεία του Πειραϊκού χώρου εκείνων των δεκαετιών. Όμως, οι προηγούμενες γενιές των Πειραιωτών δεν φρόντισαν όσο θα έπρεπε να διασώσουν λεπτομέρειες και ακριβείς πληροφορίες ώστε να μπορούν οι νεότερες γενιές να πατήσουν σε στέρεο έδαφος και να ασχοληθούν. Ακόμα και η βιβλιογραφική καταγραφή του ποιητή Νίκου Χαντζάρα που έγινε από τον επίσης πειραιώτη δημοσιογράφο- πεζογράφο Χρήστο Λεβάντα εξαίρετο λογοτέχνη και επαγγελματία δημοσιογράφο παρουσιάζει προβλήματα, έχει χάσματα. Μία ολιγοσέλιδη μελέτη με αποσπάσματα από τα "Πειραϊκά" δεν επαρκεί για μια ενδελεχή έρευνα. Άφησα το εφημεριδογραφικό υλικό στους κίτρινους φακέλους που το είχα διαφυλάξει στην βιβλιοθήκη μου, θέτοντάς το κατά χρονιά και συμβουλευόμουν σπάνια τα γραφόμενα από τον επίσης επαγγελματία δημοσιογράφο ποιητή, φίλο του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη και του Μήτσου Παπανικολάου και ασχολήθηκα με την μοναδική ποιητική του συλλογή τα «Ειδύλλια». Οι δυσκολίες λοιπόν ενός βιβλιογράφου είναι πάρα πολλές και ίσως ορισμένες φορές «ανυπέρβλητες», όπως και το αναμφισβήτητο μάλλον γεγονός ότι οι Βιβλιογραφίες σαν βιβλία είναι αδικαίωτα συνήθως εμπορικά και εκδοτικά, δεν ανήκουν στα ευπώλητα.

Ένας Βιβλιογράφος όμως με το ατομικό του μεράκι και πείσμα, ατομική φροντίδα, κατορθώνει-να ξεπερνά τις δυσκολίες πιστεύοντας ότι ο κόπος του, οι συστηματικές του προσπάθειες μακροπρόθεσμα, οι επίμοχθες και χρονοβόρες εργασίες του θα είναι ωφέλιμες σε όλους εμάς, τους επώνυμους συναδέλφους του συγγραφείς, τους συστηματικούς αναγνώστες και ερευνητές της φιλολογίας. Ελπίζει ότι η βιβλιογραφική του προσφορά θα κερδίσει το στοίχημα με τον χρόνο όπως και οι άλλες κατηγορίες βιβλίων. Συνήθως εμείς οι ανώνυμοι πολυπληθείς αναγνώστες της ελληνικής λογοτεχνίας, παραγνωρίζουμε το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι Βιβλιογράφοι και οι Εργογράφοι είναι αυτοί που θέτουν τα πρώτα συγκεντρωτικά και οργανωμένα θεμέλια ερευνητικής και αναγνωστικής υποδομής, παραβλέπουμε ή αδιαφορούμε στο ότι πρώτοι αυτοί ανοίγουν τους ορίζοντες έρευνας της αξίας ενός έργου, μας προσανατολίζουν. Οι ιστορικοί της λογοτεχνίας και οι συγγραφείς λογοτεχνικών Βιογραφικών Λεξικών και Μονογραφιών, επιμελητές και αναστηλωτές Απάντων συγγραφέων τους οφείλουν πολλά. Ας φέρουμε στην σκέψη μας τις ογκώδεις πολύτιμες Βιβλιογραφίες που κυκλοφορούν για τον αλεξανδρινό ποιητή Κωνσταντίνο Π. Καβάφη, τον ποιητή της ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο, τους νομπελίστες μας ποιητές, το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τον Κώστα Καρυωτάκη, τον Κωστή Παλαμά, τον Τάκη Παπατσώνη, τον Άγγελο Σικελιανό, τους υπερρεαλιστές Νίκο Εγγονόπουλο και Ανδρέα Εμπειρίκο και πολλών άλλων ελλήνων και ελληνίδων δημιουργών και καλλιτεχνών, από διάφορους χώρους της Τέχνης. Όπως του τηνιακού μάγου της γλυπτικής Γιαννούλη Χαλεπά από τον Στρατή Δούκα, τις δημοσιεύσεις για τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο κλπ. Τις βιβλιογραφικές εργασίες του εκδότη και ποιητή Τάσου Κόρφη, του ακούραστου ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου για την πόλη του την Θεσσαλονίκη. Ας το επαναλάβουμε και ας γινόμαστε κουραστικοί, ο μόχθος των Βιβλιογράφων είναι τεράστιος, στερείται χαρές και απολαύσεις ατομικές και οικογενειακές, ξοδεύει από την τσέπη του στα αμέτρητα τρεχάματά του. Αναζητά πρωτογενείς πηγές και άγνωστα ντοκουμέντα από διάφορες γεωγραφικές τοποθεσίες της χώρας, αλληλογραφεί με αρμόδιους φορείς, επισκέπτεται ατομικές και δημόσιες βιβλιοθήκες, αρχεία. Έρχεται σε επαφή με τον ίδιο τον συγγραφέα-αν βρίσκεται εν ζωή- ή τους οικείους κληρονόμους του. Αναζητά τους εκδότες του. Έχω υποστηρίξει την θέση και άλλοτε σε δημοσιεύματά μου και το επαναλαμβάνω εδώ για δεύτερη φορά, ότι μία Βιβλιογραφία έχει αρχή αλλά δεν έχει τέλος, το πιστεύω ακράδαντα. Οι Βιβλιογραφίες μπορεί να είναι το μόνο είδος της γραφής, του γραπτού λόγου το οποίο είναι ανοιχτό, συνεχίζεται στον χρόνο εμπλουτιζόμενο διαρκώς, κατά διαστήματα, συμπληρώνεται. Οι επιπλέον βιβλιογραφικές πληροφορίες που δημοσιεύονται μετά την έκδοση μιάς Βιβλιογραφίας καταχωρούνται συνήθως σε σελίδες λογοτεχνικών περιοδικών ή αφιερωματικών σύμμεικτων τόμων σε λογοτέχνες. Το υλικό των Βιβλιογραφιών πάντα «αυγαταίνει» στον καιρό.

     Από τα ολιγοσέλιδα βιβλιαράκια (σαν ανάτυπα) του Γιώργου Κατσίμπαλη έως τις βιβλιογραφικές καταγραφές και αναστυλώσεις του Γιώργου Βαλέτα, από τον Μάριο Βίττι έως την Χρύσα Προκοπάκη, από τον Λάμπρο Μυγδάλη και τον ποιητή και κριτικό Δημήτρη Δασκαλόπουλο, τις συστηματικές και επιστημονικά τεκμηριωμένες αποδελτιώσεις του κυρού καθηγητή Παναγιώτη Δ. Μαστροδημήτρη στην «Εισαγωγή της Νεοελληνικής Φιλολογίας» του, και τις πολύχρονες βιβλιογραφικές αποδελτιώσεις και καταγραφές για την πόλη και τα πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα της Θεσσαλονίκης από τον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο κοινός ο δρόμος προσφοράς. Δίχως να αγνοούμε και το πλούσιο και αξιοποιήσιμο, χρήσιμο, φιλολογικό Αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη, αναφέρω ενδεικτικά ονόματα δίχως διάθεση διάκρισης ή αξιολόγησης που σε όλους μας είναι γνωστά. Η χορεία των εργασιομανών και υπομονετικών ερευνητών-βιβλιογράφων είναι σημαντική, καθόλου αμελητέα στο εξελικτικό ιστόγραμμα της διαδρομής των ελληνικών γραμμάτων. Δεν μπορούμε να μην θαυμάσουμε και αναγνωρίσουμε στις μέρες μας τον μόχθο- όσο και αν διαβάζαμε από παλιά, μας ήταν αγαπητά, γνωρίζαμε τα βιβλία του Κρητικού συγγραφέα και φιλόσοφου Νίκου Καζαντζάκη, την σημαντική βιβλιογραφική δουλειά που επιτέλεσαν ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης και η Παναγιώτα Μ. Χατζηγεωργίου οι οποίοι συνέταξαν την «Βιβλιογραφία για τον Ν. Καζαντζάκη (1906-2012)», να μην επαινέσουμε τις Συμπληρωματικές βιβλιογραφικές καταγραφικές εργασίες της θεατρολόγου Κυριακής Πετράκου και του Θανάση Αγάθου. Τις ανάλογες βιβλιογραφικές εργασίες του θεατρολόγου Βάλτερ Πούχνερ και άλλων. Από την άλλη, δυσθεώρητα προβλήματα αναφύονται και προβάλλονται στην ερευνητική επιφάνεια αν θελήσουμε να οργανώσουμε και συντάξουμε, εκδώσουμε αυτοτελώς το διάσπαρτο σε παγκόσμια κλίμακα υλικό ενός έλληνα μουσικού καλλιτέχνη και πολιτικού μεγέθους όπως υπήρξε ο Μίκης Θεοδωράκης, αν αναζητήσουμε το τι έχει δημοσιευθεί για τον Μελωδό των Ονείρων μας μουσικοσυνθέτη και ποιητή Μάνο Χατζιδάκι. Τι να πρωτό-συλλέξεις ως βιβλιογραφικό υλικό από την «τελευταία Ελληνίδα θεά» την ηθοποιό και πολιτικό Μελίνα Μερκούρη, την ελληνίδα τραγωδό πειραιώτισσα Κατίνα Παξινού, τον δάσκαλο και εμψυχωτή του Θεάτρου Τέχνης Κάρολο Κουν, την Μαρία Κάλλας, ενός εικαστικού και δασκάλου του διαμετρήματος του πειραιώτη Γιάννη Τσαρούχη, του δάσκαλου της θεατρικής τέχνης Δημήτρη Ροντήρη. Σε τέτοιας υψηλής κατηγορίας προσωπικότητες και σημαίνουσες πνευματικές μορφές οφείλουμε να διαχωρίσουμε τις ελληνόγλωσσες από τις ξενόγλωσσες πηγές. Να ξεχωρίσουμε περιόδους της καλλιτεχνικής προσφοράς τους, τα συγγραφικά τους είδη ή των τεχνοτροπιών τους. Ας μην επεκταθούμε όμως σε ζητήματα μεθοδολογίας, εσωτερικών διαδρομών μιάς Βιβλιογραφίας.

    Στην διάρκεια των ερευνητικών αποδελτιωτικών και βιβλιογραφικών μικρών εργασιών μου τις προηγούμενες δεκαετίες, με λύπη μου συναντούσα συγγραφείς και σπουδαγμένους, μεγαλόσχημους της καλλιτεχνίας να καταφεύγουν σε δημοσιευμένες παλαιότερες Βιβλιογραφίες άλλων, να τις αντιγράφουν εν μέρει ή εν συνόλω και να αγνοούν το όνομα, να μην μνημονεύουν τον πρώτο Βιβλιογράφο καταγραφέα που άνοιξε τον δρόμο, που έθεσε τα θεμέλια. Να προτείνουν την αντιγραφή ως «δική τους» δουλειά. Άλλοι να καταφεύγουν στις παραπομπές, να τις αντιγράφουν δίχως να ελέγχουν όχι τα ορθογραφικά λάθη, αλλά τα τυπογραφικά ή των ματιών και της κούρασης αβλεψίες χωρίς μνεία της πρώτη πηγής. Πάντως οι σημερινές Δημόσιες Βιβλιοθήκες είναι περισσότερο οργανωμένες, «προσαρμοσμένες» στις νέες ψηφιακές συνθήκες και εργασιακό πνεύμα Βιβλιοθηκονομίας, και οι εργαζόμενοι σε Δημόσιες Βιβλιοθήκες εκπαιδεύονται διαρκώς, ενημερώνονται. Που η δικιά μας εποχή που τρέχαμε με ένα τετράδιο στο χέρι με μολύβι, στυλό, γόμα, ξύστρα, και να αντιγραφές και ξανά αντιγραφές και δεκάδες σβησίματα, και να τρέμουν τα πόδια από την ορθοστασία, να θολώνουν τα μάτια και τα δάχτυλα να αγκυλώνονται.  Ας μας επιτραπεί να αναφέρουμε τέλος, ότι η πολύτομη ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του κυρού ιστορικού και κριτικού Αλέξανδρου Αργυρίου των εκδόσεων «Καστανιώτη» βασίζεται κυρίως σε αποδελτιώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές παλαιότερων και νεότερων τίτλων λογοτεχνικών περιοδικών και εντύπων. Προβαίνω λοιπόν από την μεριά μου σε αυτήν την εύφημο μνεία, τον έπαινο για τους «Κολοσσούς» της Βιβλιογραφίας διαχρονικά, δανειζόμενος τον μισό τίτλο ενός χαρακτηρισμού που δόθηκε στον Γιώργο Κατσίμπαλη από τον αμερικανό συγγραφέα Χένρυ  Μίλλερ, αφιερώνοντας το νέο αυτό Χαιλντερλιανό σημείωμα στον Λάμπρο Μυγδάλη, τον πρώτο διδάξαντα βιβλιογράφο του γερμανού λυρικού ποιητή.

        ΠΡΟΣ  ΕΑΥΤΟΝ

Μάθε απ’ τη ζωή την τέχνη,

          στά έργα της τέχνης τη ζωή,

Αν βλέπεις το ένα αληθινά,

          και τ’ άλλο βλέπεις το ίδιο.

Ελληνικό κείμενο: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΠΛΑΘΡΑΣ, εκδ. manifesto, 2020, σ.23

     Πέρα από την ανάγνωση της πρώτης Βιβλιογραφίας του γερμανόφωνου Λάμπρου Μυγδάλη, εξακολουθώ να διαβάζω το έργο του γερμανού λυρικού ποιητή και να αναρτώ στα Λογοτεχνικά Πάρεργα κείμενα και πληροφορίες για αυτόν, να αποδελτιώνω από το προσωπικό μου αρχείο ότι γνωρίζω για το έργο του. Η ενδεικτική βιβλιογραφία που συνέταξα από την μεριά μου για τον Φρήντριχ Χαίλντερλιν, δεν έχει ασφαλώς την φιλοδοξία εξονυχιστικής και οργανωμένης ερευνητικής δουλειάς, θα ήταν δύσκολο για μένα άλλωστε, όταν εδώ και χρόνια λόγω συνθηκών βίου έχω σταματήσει να αγοράζω εφημερίδες και να προμηθεύομαι λογοτεχνικά περιοδικά. Ένα μέρος των αποκομμάτων των εφημερίδων και των περιοδικών που είχα διαφυλάξει ή αντιγράψει με το χέρι παλαιότερα χάθηκε, καταστράφηκε σε εσωτερικές του σπιτιού αλλαγές και άλλες περιπέτειες. Οι χρόνοι μας περιορίστηκαν, οι σωματικές αντοχές μας μειώθηκαν, δύσκολες καταστάσεις της ζωής ελάττωσαν τις όποιες επιθυμίες μας, επήλθε σιγά-σιγά η κόπωση, ακόμα και η αναγνωστική. Πού τα «ηρωικά» χρόνια των βιβλιογραφικών και αποδελτιωτικών ερευνών μας τρεχάματα. Για όσους πιστούς της Ποίησης και του λυρικού ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν θα αντιγράψω σε επόμενο σημείωμα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα ότι έχω διαφυλάξει, και έχω προμηθευτεί σε νέες μεταφράσεις του γερμανού λυρικού ποιητή. Τίτλους μεταφράσεων και μελετών δίνω και στο παρόν σημείωμα. Αυτής της μοναχικής και ταραγμένης διανοητικά προσωπικότητας που σημάδεψε την παγκόσμια ποίηση τόσο με την ελληνολατρία του όσο και με τον ποιητικό μυστικισμό του.

 Απρόβλεπτο και αινιγματικό πάντα το παιχνίδι της διάσωσης ενός δημιουργήματος- καλλιτεχνήματος στον χρόνο, τι δικαιώνει η μνήμη των ανθρώπων- αναγνωστών και πότε, και κάτω από ποιες συνθήκες και ανάγκες κανείς δεν γνωρίζει να μας πει με σιγουριά. Και ευτυχώς ίσως.

    Στην ενδεικτική- μικρή βιβλιογραφία μου που θα αντιγράψω σε επόμενο σημείωμα, θα συναντήσουμε κοινές πληροφορίες με αυτές του Λάμπρου Μυγδάλη, συμπίπτουν οι παλαιότερες πηγές αναφορών και στοιχείων, όπου οι αναφορές προέρχονται αποκλειστικά από την πρώτη εργασία του Λάμπρου Μυγδάλη-δεν είναι δικές μου- τις αναφέρω προσθέτοντας το όνομά του μέσα σε παρένθεση. Οι μετά το 1977 πληροφορίες χρονιά έκδοσης του βιβλίου του Μυγδάλη, είναι φυσικό να οφείλονται στις δικές μου έρευνες, αποδελτιώσεις, καταγραφές και διαβάσματα.  Ας δούμε όμως πρώτα σε αυτό το Σημείωμα οφειλή στον Βιβλιογράφο Λάμπρο Μυγδάλη τι περιλαμβάνει η Βιβλιογραφία του, ο οποίος σύμφωνα με τα διευκρινιστικά στοιχεία του αυτιού του βιβλίου διαβάζουμε:

«Γεννήθηκε στην Ρεντίνα της Καρδίτσας το 1936. Πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής (1961) και του Γερμανικού τμήματος του Ινστιτούτου Ξένων Γλωσσών και Φιλολογικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1969). Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης (1970). Επιμελητής του Γερμανικού Τμήματος του Ι. Ξ. Γ. του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το 1973. Εκτός από τις ελληνικές βιβλιογραφίες μεταφράσεων από τη γερμανική λογοτεχνία, εξέδωσε το 1973 δύο μελετήματα: «Διονυσίου Σολωμού «Είς τον θάνατον του Λόρδ Μπάυρον». Πηγές και ξένες επιδράσεις» και «Πώς είδαν τον Lord Byron o Goethe και ο Σολωμός».

Βιβλιογραφικά Συμπληρώματα του Λάμπρου Μυγδάλη συναντάμε και σε τεύχη του περιοδικού «Διαγώνιος». Οι σελίδες του παρόντος τομιδίου είναι 32 και οι διαστάσεις του 15Χ 22.

-ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ, σ.7-8

-VORBEMERKUNG FUR DIE BIBLIOGRAPHISCHEN EDITIONEN, σ.9-10

-ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΧΕΛΝΤΕΡΛΙΝ (1903-1976), σ. 11

Α. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

1., ΠΟΙΗΜΑΤΑ, σ. 13-19. (Περιλαμβάνει 54 παραπομπές).

2., ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ, σ. 19. (Περιλαμβάνει 3 παραπομπές, 55-57). Η αρίθμηση είναι ενιαία.

3., ΔΡΑΜΑΤΑ, σ.19-20. (Περιλαμβάνει 6 παραπομπές, 58-63).

Β. ΜΕΛΕΤΕΣ- ΚΡΙΣΕΙΣ- ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

        Έχουμε 57 παραπομπές. Νέα αρίθμηση 1-57., σ. 21-26.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ, σ.29

        Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΧΕΛΝΤΕΡΛΙΝ (1903- 1976) του Λάμπρου Μυγδάλη τυπώθηκε τον Απρίλιο του 1977 στο τυπογραφείο του Ν. Νικολαϊδη Θεσσαλονίκη σε 1000 αντίτυπα αρ. 25 των Εκδόσεων Διαγωνίου με επιμέλεια του Καρόλου Τσίζεκ. Υπεύθυνος Ντίνος Χριστιανόπουλος.

        Αυτή είναι η πρώτη Ελληνική Βιβλιογραφία του γερμανού λυρικού ποιητή. Ο Λάμπρος Μυγδάλης σύμφωνα με την δική του διάταξη, του υλικού που συγκέντρωσε, επαναλαμβάνει στοιχεία από την πρώτη κατηγορία των παραπομπών «ΠΟΙΗΜΑΤΑ», «ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ» και «ΔΡΑΜΑΤΑ» στην δεύτερη, μεταφέρονται δηλαδή και στην γενικότερη καταλογράφηση «ΜΕΛΕΤΕΣ- ΚΡΙΣΕΙΣ- ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ». Έχουμε «αναγκαίες» δηλαδή επικαλύψεις πληροφοριών, αυτό σημαίνει ότι συνολικά δεν είναι αριθμητικά τόσες οι παραπομπές. Τα αριθμητικά παραδείγματα είναι αρκετά, αλλά αυτή είναι η μέθοδος που επέλεξε να ακολουθήσει ο Βιβλιογράφος και είναι σεβαστή, εξάλλου, αυτό το διαπιστώνει και ό ίδιος. Μας λέει σ. 7-8:

«Μερικές φορές, στην προσπάθειά μου να παρουσιάσω μία όσο γίνεται πληρέστερη βιβλιογραφία, χρησιμοποιώ και μερικά βιβλία, στα οποία γίνεται μνεία για το συγγραφέα, έστω και σε λίγες γραμμές ή σελίδες. Μερικές φορές αναφέρω το ίδιο βιβλίο και στα δύο μέρη: μια φορά όταν πρόκειται για τις μεταφράσεις και μία φορά όταν πρόκειται για μελέτη ή κρίσεις ή πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του. Κάθε φορά παραπέμπω στο επόμενο ή προηγούμενο σχετικό λήμμα του βιβλίου. Η μέθοδος αυτή βοηθάει το μελετητή στην ευκολότερη χρήση όλων των απαραίτητων στοιχείων για την έρευνά του.

Τελειώνοντας δεν θα πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω το γερμανικό ίδρυμα “Inter Nationes που δέχτηκε να χρηματοδοτήσει την έκδοση της σειράς αυτής».

     Στην πρώτη κατηγορία Α. Μεταφράσεις, βλέπουμε την πλειονότητα των παραπομπών να προέρχονται από παλαιά λογοτεχνικά περιοδικά, κυρίως τη «Νέα Εστία», αλλά και τίτλους άλλων περιοδικών όπως : Η «Μούσα», «Ο Κύκλος», «Καλλιτεχνικά Έργα», «Μακεδονικά Γράμματα», «Ποιητική Τέχνη», «Ο Αιώνας», «Φιλολογική Πρωτοχρονιά», «Πλάτων», «Νέα Πορεία», «Ιωλκός», «Πνευματική Κύπρος», «Πρωτότυπη Φιλολογική Επιθεώρηση», «Νέα Σκέψη», «Ηπειρωτική Εστία», «Ευθύνη», «Ιλισός», «Κριτικά Φύλλα», «Πειραϊκά Γράμματα», «Κύψελος», «Θεατρικά» και τέλος, το γερμανόγλωσσο «Ausblicke». Ο εντοπισμός της πρώτης στα ελληνικά μετάφρασης του Φρήντριχ Χαίλντερλιν-κατά τον Λ. Μ.- συναντάτε στο περιοδικό «Μούσα» του 1921 από τον ποιητή και μεταφραστή, θεατράνθρωπο Λέων Κουκούλα. (Βλέπε και προηγούμενα σημειώματα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα). Μια δεκαετία αργότερα έχουμε τις μεταφράσεις του Δημητρίου Ι. Λάμψα, του αισθητιστή Δημητρίου Καπετανάκη, του μεταφραστή Γιάννη Γ. Σφακιανάκη. Ακολουθούν οι μεταφράσεις του Τάκη Κ. Παπατζώνη, της Καίτης Μοσχονά- Ποζιοπούλου, του Παναγιώτη Μαρινάκη, του Άρη Δικταίου, του Κωνσταντίνου Τσάτσου, του Νίκου Παππά, του Θεόφιλου Δ. Φραγκόπουλου, του Κωνσταντίνου Μερεντίνου, του Νίκου Σπάνια, του Θρασύβουλου Σταύρου, του Βασίλειου Λαζανά, του Νίκου Δήμου, ελληνίδων μεταφραστριών όπως η Κατίνα Ποθουλάκη- Παππά, η Σίτσα Καραϊσκάκη, η Ελένη Δ. Αδαμοπούλου κλπ. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται και στον Παύλο Φλώρο  ο οποίος πρώτα σε τόμους της «Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς» και κατόπιν σε ξεχωριστό, αυτόνομο τόμο, μετέφρασε και εξέδωσε το ημιτελές δράμα «Ο θάνατος του Εμπεδοκλή» με βιογραφία, ερμηνεία και σχόλια, Αθήνα 1944, σ. 346. Από την Β΄ ενότητα «Μελέτες-κρίσεις-πληροφορίες», έχουμε τα ονόματα της πειραιώτισσας Όλγας Βότση στο περιοδικό «Ευθύνη»,- η ποιήτρια έχει αφιερώσει και ποίημά της στον Φ.Χ.- του Θ. Θεοδωρόπουλου στα «Πειραϊκά Γράμματα», του Μανόλη Μαρκάκη στη «Νέα Εστία», της Σίτσας Καραϊσκάκη στην «Πνευματική Κύπρο» και ορισμένων άλλων. Του Κωστή Μεραναίου ο οποίος μετέφρασε την μελέτη του αυστριακού συγγραφέα και βιογράφου Στέφαν Τσβάίχ, «Χαίλντερλιν. Ο λάτρης της ελληνικής γης», Αθήνα, εκδόσεις «Ορίζοντες», χ.χ., σ.140. Μέρος της μελέτης του Τσβάιχ ανάρτησα σε προηγούμενο σημείωμα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα.

   Η Βιβλιογραφία του Λάμπρου Μυγδάλη παρά τις επικαλύψεις των πληροφοριών είναι χρήσιμη ακόμα και στις μέρες μας που τα τελευταία χρόνια έχει εκδηλωθεί ένα μεγάλο αναγνωστικό και μεταφραστικό ενδιαφέρον για τον γερμανό λυρικό ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν. Σύγχρονοι έλληνες γερμανομαθείς μεταφραστές και μεταφράστριες ανέτρεξαν στο έργο του, ανακάλυψαν την ποίησή του, επαναπροσέγγισαν τα γραπτά του, αγάπησαν την γραφή του και στάθηκαν με σεβασμό απέναντι στο πνεύμα του, την σκέψη του, τους οραματισμούς του, την τραγική περιπέτεια της ζωής του. Αν δεν λαθεύω, κυκλοφορούν στο εμπόριο αυτόνομα 20 τίτλοι βιβλίων με μεταφράσεις ποιημάτων ή μέρος αυτών-ανά χρονική περίοδο-, και πεζά του, σε εξαιρετικές επιμελημένες εκδοτικές δουλειές, με εκτενείς εισαγωγές και μικρά μελετήματα για τον ίδιο. Δεν αναφέρομαι σε ξεχωριστές μελέτες και αναλύσεις που περιλαμβάνουν και μεταφράσεις ποιημάτων του, όπως παραδείγματος χάριν του πειραιώτη Γιάννη Τζαβάρα και άλλων ελλήνων και ξένων σχολιαστών και μελετητών του. Μια «βόλτα» στο διαδίκτυο θα μας δώσει πληροφορίες για τα δύο συνέδρια-αν δεν λαθεύω- που πραγματοποιήθηκαν για τον Φρήντριχ Χαίλντερλιν από το Πανεπιστήμιο, θα διαβάσουμε νέες μεταφράσεις ποιημάτων του όπως μας πληροφορεί το ηλεκτρονικό περιοδικό «Ο ΧΑΡΤΗΣ» και ούτω καθ’ εξής.

     Το Χαιλντερλιανό ενδιαφέρον όπως δείχνουν οι εκδοτικοί και μεταφραστικοί δείκτες είναι συνεχές, και αυτό είναι κάτι ευχάριστο για όσους και όσες αγαπούν την ποίησή του αλλά και ευρύτερα τον ποιητικό λόγο από τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, τον Οδυσσέα Ελύτη και τον Τάκη Παπατσώνη, τον Τζων Κιτς και τον Νοβάλις, τον Χαίλντερλιν και τις σύγχρονες λυρικές και μυστικές φωνές των σύγχρονων αηδονιών.

 Μισά της ζωής

Με κίτρινα αχλάδια κρέμεται

Και γεμάτη άγρια ρόδα

Η στεριά μέσα στη λίμνη,

Εσείς εύχαρεις κύκνοι,

Και μεθυσμένοι από φιλιά

Βουτάτε το κεφάλι

Στ’ άγια νηφάλια νερά.

 

Αλίμονο σ’ εμένα, πού να δρέψω εγώ, όταν

Είναι χειμώνας, τα λουλούδια, και που

Του ήλιου τη λάμψη,

Και τη σκιά της γης;

Τα τείχη στέκονται

Βουβά και παγερά, στον άνεμο

Σημαίες πλαταγίζουν., σ. 37

Μετάφραση: ΑΝΤΩΝΗΣ  ΨΑΛΤΗΣ, Ρώμη, 2018.

 

       Ενδεικτικές Βοηθητικές  Πληροφορίες.    

1., Φ.Χ., Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή, μτφ. Παύλου Φλώρου, εκδ. Αθήνα, 3, 1944, σ.346.

2., Φ.Χ., Θρήνοι του Μένωνος για τη Διοτίμα (ελεγείο), μτφ./ βιογραφικά στοιχεία/ εισαγωγή/σχόλια, σημειώματα, Βασίλης Ι. Λαζανάς, εκδ. Νέα Σκέψη 1971, σ.44.

3., Φ.Χ., ΠΑΤΜΟΣ ΚΑΙ 30 ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Πρόλογος/ Μετάφραση/ Σχόλια Άρης Δικταίος, εκδ. Αιγόκερως 1982, σ.184.

4., Φ.Χ., Δύο Ύμνοι σ’ ελεύθερες στροφές και άλλα κομμάτια. Επιμέλεια-Πρόλογος Δημήτριος Καπετανάκης. Επιμέλεια επανέκδοσης Λεωνίδας Χρηστάκης, εκδ. Νεφέλη, 1983 (;).[Λ. Μ.]

5., Βασίλειος Ι. Λαζανάς, Friedrich Holderlin. Το Λυρικό έργο του ποιητή. Ο αδερφός των Αρχαίων Ελλήνων. Ο ποιητής της ερωτικής οδύνης. Ο Οραματιστής της «Ελεύθερης Πολιτείας», εκδ. Αθήνα, 1984, σ.334.

6., Φ.Χ., Friedrich Holderlin, Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή. Τραγωδία. Μετάφραση/ Εκτεταμένα Σχόλια/ Ανάλυση και μτφ. Της τραγωδίας Βασίλειος Ι. Λαζανάς. Εκδ. Αθήνα 1988, σ.188

7., Νέλλη Ι. Ανδρικοπούλου, Σημειώσεις για την «Πάτμο» του Χαίλντερλιν, μτφ. Ν. Ι. Ανδρικοπούλου, (Ανάτυπο) από την «Νέα Εστία» τχ. 1557/15-5-1992, σ.659-668.

8., Φ. Χ., Ύμνοι και Αποσπάσματα, μτφ. Αθανάσιος Λάμπρου, εκδ. Υπερίων/ Θεσσαλονίκη, 1996.

9., Φ.Χ., Ελεγείες, Ύμνοι και Άλλα ποιήματα, Προλογικό σημείωμα/ Σημειώσεις/ Μτφ. Στέλλα Γ. Νικολούδη, εκδ. Άγρα, 10, 1996, σ.284

10., Φ. Χ. Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή. Ποιητικό δράμα. Μτφ./ Πρόλογος/ Επιμέλεια Έλενα Νούσια, εκδ. Μαραθιά, 6, 1997, σ.200.

11., Φ.Χ., ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ. Brod und Wein. Μια ελεγεία, τρία σχεδιάσματα. Εισαγωγή: Bernhard Groethuysen, Επίμετρο: Michael Franz. Μετάφραση: Αντώνης Κουτσουράδης, εκδ. Εξάντας, 1999, σ. 102

12., Φ.Χ., ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Μεγάλη εκλογή σε τρία μέρη, μτφ. Δημήτριος Θ. Γκότσης, εκδ. Αρμός, 7, 2002, σ.252.

13., Από τον Χαίλντερλιν στον «Σκαρντανέλλι» Ποιήματα και Πεζά. Επιλογές (1796-1843) Επιστημονική Επιμέλεια: Έλενα Νούσια. Μετάφραση: Ιωάννα Αγγελάκη, Ανδριανή Αγγελέτου, Ευθυμία Αλεξάκη, Αλέξανδρος Μανούκης, Καλλιόπη Μαντοπούλου, Χρυσούλα Μπανιά, Κατερίνα Μπατσούλη, Χριστίνα Πλακιά. Εκδ. Ύψιλον/ βιβλία, 12, 2005, σ. 84.

14., Φ.Χ., Ύμνοι, ελεγεία, και αποσπάσματα, μτφ./ Σχόλια Θανάσης Λάμπρου, εκδ. Καστανιώτη, 9, 2006. Β΄ έκδοση., σ.206

15., Φ.Χ., Ποιήματα, μτφ.- επίμετρο- σημειώσεις, Συμεών Σταμπουλού, εκδ. Στιγμή, 2013 *

16., Friedrich Holderlin “Nachtgesange” και άλλα ποιήματα, - «Νυχτωδίες»  και άλλα ποιήματα. Εισαγωγή- μετάφραση: Αντώνης Ψάλτης, εκδ. Ρώμη/ Θεσσαλονίκη, 9, 2018 σ.108.

17., ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ, ΠΟΙΗΜΑΤΑ,. ΝΕΑΝΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ/ ΥΜΝΟΙ/ ΕΛΕΓΕΙΑ, ΗΜΙΤΕΛΗ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ. ΟΨΙΜΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Μετάφραση, Σχόλια, Σημειώσεις, Χρονολόγιο Θανάσης Λάμπρου, εκδ. Αρμός, 7, 2020, σ.566. (δίγλωσση έκδοση)

18., Γιόχαν Κρίστιαν Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Η Α γ ά π η Ποιήματα και σκόρπιοι στίχοι. Ελληνικό κείμενο, επιμέλεια, πρόλογος: Κωνσταντίνος Γ. Μπλάθρας, εξώφυλλο: Οδυσσέας-Ευάγγελος Παντούλιας. εκδ. περιοδικό Manifesto, Αθήνα,20/3/ 2020, σ.44.

Από το οπισθόφυλλο

[Στο μικρό αυτό βιβλιαράκι θα βρείτε ελάχιστα ποιήματα του Γιόχαν Κρίστιαν Φρήντριχ Χαίλντερλιν, για την αγάπη κυρίως, θεμέλιο του κόσμου, που πάντοτε τείνει να διασαλευτεί. Η έκδοση είναι αφιερωμένη στα διακόσια πενήντα χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, στις 20 Μαρτίου 1770, στο Λάουφεν της Βυρτεμβέργης, κοντά στον ποταμό Νέκαρ. Απέθανε και κηδεύτηκε σχεδόν ξεχασμένος στο Τύμπιγκεν, στις 7 Ιουνίου 1843. Παρ’ ό,τι είναι από τους μεγάλους ποιητές της Ευρώπης-για κάποιους ο μεγαλύτερος- το έργο του παραμένει σχεδόν άγνωστο στους πολλούς.

        Δεν επιδιώκουν κάποια ποιητική ή άλλη πρωτοτυπία όσα θα διαβάσετε εδώ. Μιάν οφειλή μονάχα πασχίζουν να ξεπληρώσουν σε έναν συγγενή μου, έναν πρόγονο, Έλληνα τροπικό, «φυγά θεόθεν», πού «πρώτος μας ηγάπησε» και που μας (μου) παραστάθηκε «σε δύσκολους καιρούς».] Κωνσταντίνος Μπλάθρας.

Και από το ποίημα «Ο Αποχαιρετισμός» (β΄ γραφή) σ.13  οι στίχοι:

«Άσε με να σωπάσω! μη μ’ αφήσεις τώρα πιά

   Να ιδώ ό,τι πεθαίνει, ώστε προς την ειρήνη

     Και στη μοναξιά μου καταφύγιο να βρώ,

      Και δικός μας νάναι ο αποχωρισμός!»

19., JOHANN CHRISTIAN FRIEDRICH HOLDERLIN, Το Αρχιπέλαγος, μτφ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς, επιμέλεια: Ελένη Ανδρέου, Εικόνα εξωφύλλου Διονύσης Φωτόπουλος, Λεπτομέρεια από μακέτα για κοστούμι. εκδ. Σήμα Εκδοτική, 3, 2023, σ.62.

20., ΦΡΗΝΤΡΙΧ  ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ, ΥΠΕΡΙΩΝ ή Ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, μετάφραση Λαυρέντιος Γκέμερεϋ. Επιμέλεια: Δήμος Μαυρομάτης. Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Friedrich Holderlin. Η ζωή και το έργο του. Εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα χ.χ., σ. 310.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*Α., Την με αριθμό 15 έκδοση, των εκδόσεων «Στιγμή» 2013, σε μετάφραση Συμεών Σταμπουλού, δεν κατόρθωσα να την προμηθευτώ στο εμπόριο. Όταν την αναζήτησα είχε εξαντληθεί.

Β., Για την έκδοση της «Νεφέλης» που επιμελήθηκε ο Λεωνίδας Χρηστάκης μάλλον του 1983, η οποία περιλαμβάνει μετάφραση και πρόλογο του Δημητρίου Καπετανάκη από το περιοδικό «Κύκλος», βλέπε και κριτικό σχολιασμό του Παντελή Μπουκάλα στο περιοδικό «Ο Πολίτης» τχ.62/ 9, 1983, σ. 89.

Γ., Ο Λάμπρος Μυγδάλης αναφέρει και μία μελέτη που δεν έχω συναντήσει μέχρι σήμερα, ούτε έχω συναντήσει κριτικές. Αναφορά στην μελέτη κάνει και ο ποιητής και μεταφραστής Άρης Δικταίος. Ο συγγραφέας είναι γιατρός. Νικόλαος Γ. Ξένος, Holderlin. Παραλειπόμενα στη μορφή και το έργο του. Αθήνα 1979.

Δ., Από την πόλη του Πειραιά, εκτός από τα μελετήματα του πειραιώτη Γιάννη Τζαβάρα, η πεζογράφος και ταξιδογράφος Μαρία Περικλή Ράλλη, αναφέρει τον Φ.Χ. σε επίσκεψή της στην γερμανία στο βιβλίο της «Η Γεωγραφία Ονειρεύεται» Περίπατος στην Γερμανία, Αθήνα 1956, σ. 98,99. Για τον Φ. Χ. υπάρχει δοκίμιο στα «Πειραϊκά Γράμματα»

Ε., Τα μελετήματα για τον Φ. Χ. που γνωρίζω και έχω διαβάσει είναι τα εξής:

Του Πειραιώτη Γιάννη Τζαβάρα 

-1.,Γιάννης Τζαβάρας, Στοχασμός και ποίηση: Χαίντεγγερ και Χαίλντερλιν, BooKstars, Αθήνα, 2017, σ.144.

- 2., Γιάννης Τζαβάρας, Δύο ποιήματα για τον Εμπεδοκλή. Εισαγωγή, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια: Γ. Τζαβάρας, Διανόηση, Αθήνα, 6, 2021, σ.122.

- 3., Γιάννης Τζαβάρας, Θρησκευτική ποίηση. Αισχύλου Ύμνος στον Δία. Φ. Χαίλντερλιν- Άρτος και Οίνος, στρ.7-9, Δωδώνη, Αθήνα, 4, 2022, σ.282.

- 4., Φ.Χ. Η γένεση εντός της φθοράς ή αλλιώς, Η καταρρέουσα πατρίδα… Εισαγωγή, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια Γιάννης Τζαβάρας, Διανόηση, Αθήνα, 9, 2022, σ.222.

Και:

-1., Στέφαν Τσβάιχ, Χαίλντερλιν. Ο λάτρης της ελληνικής γης, μτφ. Κωστής Μεραναίος- Π. Καλαντζής. Ορίζοντες, Αθήνα χ.χ., σ. 140.

- 2., Martin Heidegger, Ο Χαίλντερλιν και η ουσία της ποίησης, Εισαγωγή, μετάφραση, Θεόδωρος Άδραστος, Υπερίων, Αθήνα, 5, 1997, σ.94.

- 3., Philippe Lacoue Labarthe, μετάφραση και το Θέατρο του Holderlin, Μετάφραση Βαγγέλης Μπιτσώρης, Πατάκη, Αθήνα, 10, 2008, σ.166.

- 4., Jean Beaufret, Χαίλντερλιν και Σοφοκλής. Μετάφραση Ιωάννα Αβραμίδου, Σαιξπηρικόν, Αθήνα, 1, 2010, σ. 66.

- 5., Τάκης Κ. Παπατσώνης, FRIEDRICH HOLDERLIN. 1770  1843  1970. Εγκώμιο. Τρείς Ύμνοι Τρία σχόλια. Β’  έκδοση, Ίκαρος, Αθήνα, 1993, σ. 126.

- 6., Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, Ο Υπερίων στα ερείπια των Αθηνών. Η Ιδέα της Ελλάδας και ο Friedrich Holderlin. Περισπωμένη, Αθήνα, 2021, σ.170.

ΣΤ., Ο Λάμπρος Μυγδάλης καταγράφει επίσης ένα θεατρικό έργο του γερμανού Πέτερ Βάϊς, «Χέλντερλιν», (1971), αμετάφραστο στην Ελλάδα. Υπάρχει μόνο αναφορά σε θεατρικό περιοδικό.

Και, κάτι που ίσως έχει ενδιαφέρον, ο Μυγδάλης αναφέρει και μία μετάφραση του Φ. Χαίλντερλιν στα αρχαία ελληνικά.

        Από γράμμα του Υπερίωνα στον Μπελλαρμίνο

Χτίζω για την καρδιά μου ένα μνήμα για να ησυχάσει. Κουκουλώνομαι γιατί παντού έπεσε χειμώνας. Σε μακάριες αναμνήσεις τυλίγομαι μπροστά στη θύελλα.

Μετάφραση Λαυρέντιος Γκέμερεϋ, εκδ. Ηριδανός χ.χ., σ.92    

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

Νοέμβριος- Δεκέμβριος, 14, του 2024.