ΤΑ ΣΑΙΞΠΗΡΙΚΑ ΣΟΝΕΤΑ

 

10  ΣΑΙΞΠΗΡΙΚΑ  ΣΟΝΕΤΑ

Μεταφρασμένα από τον Άγγελο Σ. Παρθένη

ΣΟΝΕΤΟ 1

Τα πιο όμορφα πλάσματα ποθούμε να πληθαίνουν

κι έτσι το ρόδο της ομορφιάς ίσως δε μαραθεί

καθώς με τον καιρό τα ωριμότερα πεθαίνουν

η μνήμη τους, στον τρυφερό βλαστό τους ίσως κρατηθεί:

Μα στα λαμπερά σου μάτια είσαι δέσμιος εσύ

στη φλόγα του φωτός σου την ουσία σου καίγοντας

πείνα προκαλώντας, που αφθονία έχει εκεί

εχθρός σου ο εαυτός σου, σκληρός για σε μένοντας.

Εσύ, του κόσμου τώρα το στολίδι το πιο δροσερό

και κήρυκας της παράφορης άνοιξης μοναδικός

απόλαυση, καρπούς θάβεις στο μπουμπούκι σου το κλειστό

και με την τσιγκουνιά σπαταλιέσαι, άγαρμπος τρυφερός:

    Τον κόσμο λυπήσου, αλλιώς αχόρταγος αφήσου

    το μερτικό του κόσμου στον τάφο πάρ’ το μαζί σου.

           9/12/2024

Sonnet I

From fairest creatures we desire increase,

That thereby beauty's rose might never die,

But as the riper should by time decease,

His tender heir might bear his memory:

But thou contracted to thine own bright eyes,

Feed'st thy light's flame with self-substantial fuel,

Making a famine where abundance lies,

Thy self thy foe, to thy sweet self too cruel:

Thou that art now the world's fresh ornament,

And only herald to the gaudy spring,

Within thine own bud buriest thy content,

And, tender churl, mak'st waste in niggarding:

   Pity the world, or else this glutton be,

   To eat the world's due, by the grave and thee.

ΣΟΝΕΤΟ 2

Όταν χειμώνες πολλοί την όψη σου θ’ απειλούν*

αυλάκια στης ομορφιάς σου τον αγρό σκάβοντας

της νιότης σου η πανώρια στολή, που όλοι κοιτούν

κουρέλι θα ‘ναι τότε, αξία μικρή έχοντας:

Κι αν τότε σ’ ερωτήσουν, πού είναι σου η ομορφιά

τι πλούτο απ’ τις σφριγηλές μέρες έχεις κρατήσει

στα μάτια σου τα σκαμμένα, να πεις, βρίσκονται βαθιά

άχρηστοι έπαινοι, ντροπή που τα ‘χει αφανίσει.

Κι αξία πιο μεγάλη δε θα ‘χε η ομορφιά σου

αν μπορούσες να πεις, ‘Τούτο μου τ’ όμορφο παιδί

στο λογαριασμό μου θα μπει, για τα γηρατειά μου’

η ομορφιά του δείχνοντάς σου τη διαδοχή.

    Γέρος όταν θα ‘σαι, νέο θα σε κάνει αυτό

    και το αίμα το ψυχρό θα το δεις ζεστό.

                25/3/2024

*forty winters: Στην Ελισαβετιανή εποχή ο μέσος όρος ζωής ήταν τα 35 χρόνια. Οπότε τα 40 θεωρούνταν η είσοδος στα γηρατειά. Έτσι προτίμησα να το μεταφράσω: ‘χειμώνες πολλοί΄.

Sonnet II

When forty winters shall besiege thy brow,

And dig deep trenches in thy beauty's field,

Thy youth's proud livery so gazed on now,

Will be a totter'd weed of small worth held:

Then being asked, where all thy beauty lies,

Where all the treasure of thy lusty days;

To say, within thine own deep sunken eyes,

Were an all-eating shame, and thriftless praise.

How much more praise deserv'd thy beauty's use,

If thou couldst answer 'This fair child of mine

Shall sum my count, and make my old excuse,'

Proving his beauty by succession thine!

   This were to be new made when thou art old,

   And see thy blood warm when thou feel'st it cold.

ΣΟΝΕΤΟ 3

Στον καθρέφτη κοίτα και πες στη μορφή που θ’ αντικρίσεις

τώρα η ώρα, η μορφή άλλη να δημιουργήσει

που την αναβίωσή της αν τώρα δε ξαναστήσεις

τον κόσμο ξεγελάς και μάνα κάνεις να δυστυχήσει.

Ποια είναι αυτή, με κοιλιά άσπαρτη, ωραία τόσο

που τ’ όργωμα θα περιφρονήσει, τη δική σου σπορά;

Και ποιος είναι κείνος, νάρκισσος κι ανόητος καμπόσο

που τάφος θα γίνει για κάθε μελλοντική του γενιά;

Της μάνας σου είσαι ο καθρέφτης και σε σένα αυτή

της άνοιξής της τον όμορφο Απρίλη ανακαλεί·

κι απ’ των γηρατειών σου τα παράθυρα θα δεις στρωτή

παρά τις ρυτίδες, τη χρυσή σου εποχή να καλεί.

    Αν ζήσεις όμως έτσι που δε θα θυμούνται πια σένα

    μόνος πεθαίνεις, κι η μορφή σου πεθαίνει με σένα.

            9/12/2024

Sonnet III

Look in thy glass and tell the face thou viewest

Now is the time that face should form another;

Whose fresh repair if now thou not renewest,

Thou dost beguile the world, unbless some mother.

For where is she so fair whose uneared womb

Disdains the tillage of thy husbandry?

Or who is he so fond will be the tomb

Of his self-love, to stop posterity?

Thou art thy mother's glass and she in thee

Calls back the lovely April of her prime;

So thou through windows of thine age shalt see,

Despite of wrinkles, this thy golden time.

   But if thou live, remembered not to be,

   Die single and thine image dies with thee.

ΣΟΝΕΤΟ 4

Σπάταλη ομορφιά, γιατί χαραμίζεις πραγματικά

στον εαυτό σου, της ομορφιάς σου την κληρονομιά;

Κληροδοτεί η Φύση, δε χαρίζει, δίνει δανεικά

και δανείζει ειλικρινά, σ’ αυτούς με λεύτερη καρδιά:

Όμορφε τσιγγούνη, γιατί κακομεταχειρίζεσαι

το γενναιόδωρο δώρο, που σού ‘δωσε να το δώσεις;

Τοκογλύφε δίχως κέρδος, πως διαχειρίζεσαι

κεφάλαιο τέτοιο, κι αδυνατείς να επιβιώσεις;

Γιατί κάνοντας παιχνίδι με τον εαυτό σου μόνο

τον γλυκό σου εαυτό ο ίδιος θα εξαπατήσεις:

Κι όταν η Φύση δείξει της απόλυσής σου το χρόνο

τι λογαριασμό αποδεκτό πίσω σου θ’ αφήσεις;

   Αδιάθετη η ομορφιά, στον τάφο σου θα χαθεί

   αν όμως τη διαθέσεις, κληρονόμος σου θα σταθεί.

          9/12/2024

Sonnet IV

Unthrifty loveliness, why dost thou spend

Upon thy self thy beauty's legacy?

Nature's bequest gives nothing, but doth lend,

And being frank she lends to those are free:

Then, beauteous niggard, why dost thou abuse

The bounteous largess given thee to give?

Profitless usurer, why dost thou use

So great a sum of sums, yet canst not live?

For having traffic with thy self alone,

Thou of thy self thy sweet self dost deceive:

Then how when nature calls thee to be gone,

What acceptable audit canst thou leave?

   Thy unused beauty must be tombed with thee,

   Which, used, lives th' executor to be.

ΣΟΝΕΤΟ 5

Οι ώρες που το έπλασαν, ευγενικά δουλεύοντας

τ’ όμορφο βλέμμα που τα μάτια μαγεύει αληθινά

το ίδιο αυτό, ως δυνάστες οι ίδιες οδεύοντας

θα τ’ αδικήσουν, που σωστά ξεχωρίζει ειλικρινά·

γιατί ο χρόνος ακούραστος το καλοκαίρι ωθεί

στον απαίσιο χειμώνα, όπου και τ’ αποτελειώνει

πάγος χυμούς παγώνει, τα χλωρά φύλλα έχουν χαθεί

ερημιά παντού, η ομορφιά τυλιγμένη στο χιόνι:

Τότε, αν τ’ απόσταγμα του καλοκαιριού δε δοθεί

υγρό φυλαγμένο, σε κλειστό δοχείο από γυαλί

η ομορφιά μα κι η επίδρασή της όλη θα χαθεί

κι αυτή και κάθε μνήμη από την εικόνα της δηλαδή.

    Ανθοί αποσταγμένοι, που χειμώνας τους πετυχαίνει

    χάνουν τη μορφή· η ουσία τους γλυκιά παραμένει.

           21/7/2024

Sonnet V

Those hours, that with gentle work did frame

The lovely gaze where every eye doth dwell,

Will play the tyrants to the very same

And that unfair which fairly doth excel;

For never-resting time leads summer on

To hideous winter, and confounds him there;

Sap checked with frost, and lusty leaves quite gone,

Beauty o'er-snowed and bareness every where:

Then were not summer's distillation left,

A liquid prisoner pent in walls of glass,

Beauty's effect with beauty were bereft,

Nor it, nor no remembrance what it was:

   But flowers distilled, though they with winter meet,

   Leese but their show; their substance still lives sweet.

ΣΟΝΕΤΟ 6

Μην αφήσεις τον κουρελή χειμώνα να βανδαλίσει

το καλοκαίρι σου, προτού αποστάξεις το χυμό σου:

φιάλη φτιάξε· προτού ο θησαυρός αυτοκτονήσει

της ομορφιάς, διάσωσε κάπου τον εαυτό σου.

Παράνομος ο τόκος δεν είναι, και να προχωρήσεις

που σ’ όποιον πρόθυμα τον πληρώνει, χαρά του αφήνει·

κι από σένα εσύ, έναν άλλο να δημιουργήσεις

ή δέκα αντί έναν, δέκα φορές χαρά να δίνει·

δέκα φορές πιο ευτυχής θα είσαι απ’ όσο τώρα

αν οι δέκα σου σ’ απεικονίσουν δέκα πάλι φορές:

Και τι θα κάνει ο θάνατος, όταν φθάσει η ώρα

πεθαίνοντας επιζείς στις γενιές τις μελλοντικές.

    Παρά είσαι ωραίος, πάψε σένα μόνον να ποθείς

    στο χάρο, στα σκουλήκια κληρονόμους, μην αφεθείς.

            26/3/2024

Sonnet VI

Then let not winter's ragged hand deface,

In thee thy summer, ere thou be distilled:

Make sweet some vial; treasure thou some place

With beauty's treasure ere it be self-killed.

That use is not forbidden usury,

Which happies those that pay the willing loan;

That's for thy self to breed another thee,

Or ten times happier, be it ten for one;

Ten times thy self were happier than thou art,

If ten of thine ten times refigured thee:

Then what could death do if thou shouldst depart,

Leaving thee living in posterity?

   Be not self-willed, for thou art much too fair

   To be death's conquest and make worms thine heir.

ΣΟΝΕΤΟ 7

Δες την ανατολή, μόλις σηκώσει επιβλητικά

πύρινο κεφάλι το φως, τα μάτια επάνω στη γη

τη νιόβγαλτη παρουσία του προσκυνούν σεβαστικά

τα βλέμματα τους στη μεγαλειότητά του την ιερή·

και σαν ανεβεί τη μεγάλη τ’ ουρανού ανηφοριά

τη γερή νιότη στη μέση ηλικία θυμίζοντας

βλέμματα ακόμη λατρεύουν τη δική του ομορφιά

στ’ ολόχρυσο προσκύνημά του μ’ αυτόν συμβαδίζοντας:

Κι όταν με άρμα βαρύ, απ’ της ανηφόρας την κορφή

σαν τα ισχνά γηρατειά, γέρνει απ’ τη μέρα μακριά

τα μάτια (υπάκουα πριν), έχουν αλλού τώρα στραφεί

απ’ τη χαμηλή του πορεία μακριά, σ’ άλλη μεριά:

    Έτσι κι εσύ, που πίσω το μεσημέρι σου θ’ αφήσεις

    αθώρητος θα σβήσεις, εκτός κι αν γιο-ήλιο γεννήσεις.*

            26/3/2024

*Στην αγγλική γλώσσα η λέξη son= γιος είναι ομόηχη με τη λέξη sun= ήλιος. Με δεδομένο ότι το ποίημα περιγράφει την πορεία του ήλιου απ’ το ξημέρωμα μέχρι τη δύση χωρίς ν’ αναφέρει τη λέξη ‘ήλιος’, στο couplet που προτρέπει τον νεαρό ν’ αποκτήσει γιο, προτίμησα να μεταφράσω ‘γιο-ήλιο’ τη λέξη son για να φανεί η σχέση της με τη λέξη sun.

Sonnet VII

Lo! in the orient when the gracious light

Lifts up his burning head, each under eye

Doth homage to his new-appearing sight,

Serving with looks his sacred majesty;

And having climbed the steep-up heavenly hill,

Resembling strong youth in his middle age,

Yet mortal looks adore his beauty still,

Attending on his golden pilgrimage:

But when from highmost pitch, with weary car,

Like feeble age, he reeleth from the day,

The eyes, 'fore duteous, now converted are

From his low tract, and look another way:

   So thou, thyself outgoing in thy noon

   Unlooked on diest unless thou get a son.

ΣΟΝΕΤΟ 8

Η μουσική είσαι, κι ακούς τη μουσική θλιμμένα;

Η γλύκα τη γλύκα κι η χαρά τη χαρά ευχαριστεί:

Γιατί αγαπάς λοιπόν ό,τι δέχεσαι λυπημένα

ή αλλιώς κρατάς μ’ απόλαυση ό,τι σε δυσαρεστεί;

Αν η αρμονία, όπου ζευγαρώνουν ταιριάζοντας

ήχοι καλά συγκερασμένοι, σου ηχεί άσχημα στ’ αυτί

είναι γιατί σε μαλώνει γλυκά, που μόνος παίζοντας

τα μέρη χαλάς, ενώ πρέπει να συμμετέχεις σ’ αυτή•

πρόσεξε πώς η χορδή, σύζυγος της άλλης τρυφερά

η μια την άλλη χτυπά, από κοινού αντηχώντας•

μοιάζουν με πατέρα και παιδί και μάνα όλο χαρά

όλοι μαζί ένα, αρμονικά τη νότα τραγουδώντας•

    ήχος δίχως λόγια πολυφωνικός και μοιάζει ένας

    για σε τραγουδά: ‘Μονάχος δεν είσαι παρά κανένας.’

              11/12/2024

Sonnet VIII

Music to hear, why hear'st thou music sadly?

Sweets with sweets war not, joy delights in joy:

Why lov'st thou that which thou receiv'st not gladly,

Or else receiv'st with pleasure thine annoy?

If the true concord of well-tuned sounds,

By unions married, do offend thine ear,

They do but sweetly chide thee, who confounds

In singleness the parts that thou shouldst bear.

Mark how one string, sweet husband to another,

Strikes each in each by mutual ordering;

Resembling sire and child and happy mother,

Who, all in one, one pleasing note do sing:

   Whose speechless song being many, seeming one,

   Sings this to thee: 'Thou single wilt prove none.'

ΣΟΝΕΤΟ 9

Φοβάσαι μη και της χήρας σου τα μάτια υγράνεις

και τον εαυτό σου σπαταλάς, εργένης να ζήσει;

Αχ, αν σου συμβεί και δίχως απόγονο πεθάνεις

σα γυναίκα δίχως ταίρι ο κόσμος θα σε πενθήσει

ο κόσμος θα ‘ναι η χήρα σου, και πάντα θα θρηνεί

που πίσω δεν άφησες σχήμα της μορφής σου κανένα

όταν κάθε χήρα, μπορεί εύκολα ν’ ανακινεί

στα μάτια των παιδιών της, του άντρα της την εικόνα:

Όλα όσα έξοδα ο σπάταλος στον κόσμο κάνει

τσέπες αλλάζουν συνεχώς, κι ο κόσμος το γλεντά

της ομορφιάς όμως το ξόδεμα σε τέλος φθάνει

κι αδιάθετη όποιος έτσι την κρατά, τη χαλά:

    Αγάπη γι’ άλλους η καρδιά αυτή δε φιλοξενεί

    όταν τέτοια ντροπή φονική στην ίδια προξενεί.

                23/2/2024

Sonnet IX

Is it for fear to wet a widow's eye,

That thou consum'st thy self in single life?

Ah! if thou issueless shalt hap to die,

The world will wail thee like a makeless wife;

The world will be thy widow and still weep

That thou no form of thee hast left behind,

When every private widow well may keep

By children's eyes, her husband's shape in mind:

Look what an unthrift in the world doth spend

Shifts but his place, for still the world enjoys it;

But beauty's waste hath in the world an end,

And kept unused the user so destroys it.

   No love toward others in that bosom sits

   That on himself such murd'rous shame commits.

ΣΟΝΕΤΟ 10

Ντροπή! Μην τ’ αρνηθείς: δεν έχεις αγάπη για κανένα

και για τον εαυτό σου, τόσο απερίσκεπτος είσαι.

Παραδέξου αν θες λοιπόν, πολλοί αγαπούν εσένα

μα εσύ κανένα δεν αγαπάς, και φανερό είναι·

γιατί σ’ έχει κυριέψει μίσος τέτοιο φονικό

που δε παύεις κόντρα στον εαυτό σου να συνωμοτείς

ζητώντας να ρημάξεις τον οίκο τον όμορφο αυτό

που μόνος σου πόθος πρέπει να ‘ναι καλά να τον κρατείς:

Ω, άλλαξε σκέψη, κι ίσως αλλάξω την άποψή μου!

Μίσος να φιλοξενείς, κι όχι αγάπη ευγενική;

Καταδεκτικός να ‘σαι και καλός, σαν την ύπαρξή σου

ή για σε τουλάχιστον, δείξε τάση συμπονετική:

    Για την αγάπη μου, πλάσμα από σένα κάνε ένα

    κι ίσως η ομορφιά συνεχίσει σ’ αυτό και σε σένα.

             11/12/2024

Sonnet X

For shame deny that thou bear'st love to any,

Who for thy self art so unprovident.

Grant, if thou wilt, thou art beloved of many,

But that thou none lov'st is most evident:

For thou art so possessed with murderous hate,

That 'gainst thy self thou stick'st not to conspire,

Seeking that beauteous roof to ruinate

Which to repair should be thy chief desire.

O! change thy thought, that I may change my mind:

Shall hate be fairer lodged than gentle love?

Be, as thy presence is, gracious and kind,

Or to thyself at least kind-hearted prove:

   Make thee another self for love of me,

   That beauty still may live in thine or thee.

--

       Μεταφραστικές προτάσεις

         «Τα λόγια που έγραψε ο Μπέν Τζόνσον για την πρώτη έκδοση, το Πρώτο Φόλιο όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται, είταν πραγματικά κολακευτικά, αν και κάπως συμβατικά στην πατριωτική τους έξαρση. Έγραψε: «Θρίαμβος. Βρετανία μου! Έχεις κάποιον να δείξεις που Αυτόν οι  σκηνές της Ευρώπης όλης πρέπει να προσκυνάνε». Ο Τζόνσον όμως στεφάνωσε το εγκώμιό του για τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ με ένα στίχο που βγήκε από την καρδιά του και που είναι πέρα για πέρα σωστός: «Αυτός δεν ήταν μιάς εποχής, παρά για όλους τους καιρούς».

      Louis B. Wright, Ο ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ. Μετάφραση Αλέξανδρος Κοτζιάς, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα, (1990), σελ.170

 

                        Νούμερο 1

Τα ωραία πλάσματα ποθούμε να βλασταίνουν,

Της ομορφιάς ποτέ το ρόδο να μη σβήνει,

Κι ώριμα πια, όταν σαπίζουν και πεθαίνουν,

Σ’ έναν απόγονο η μνήμη τους να μείνει.

Λατρεύεις μόνο του ματιού στου την αχτίνα,

Τη φλόγα συντηρείς, μα δαπανάς εσένα,

Εκεί που υπάρχει αφθονία φέρνεις πείνα,

Στον εαυτό σου εχθρός, δε θες οίκτο κανένα.

Του κόσμου αν είσαι δροσερό στολίδι τώρα

Κι όπως ο κήρυκας της άνοιξης γιορτάζεις,

Μες στο μπουμπούκι θάβεις του καρπού τα δώρα,

Γλυκέ φιλάργυρε, σωρεύοντας ρημάζεις.

    Αυτό που οφείλεις δώσε, ασ’ την απληστία!

   Εσύ κι η μαύρη γη αν το φάτε, αμαρτία.

Μετάφραση ΕΡΡΙΚΟΣ ΣΟΦΡΑΣ, σ. 9. Στο ΟΥΙΛΛΙΑΜ  ΣΑΙΞΠΗΡ, ΣΟΝΕΤΑ μετάφραση Ερρίκος Σοφράς, γ΄ έκδοση, εκδ. Αντίποδες, 2021.

      Πριν δύο χρόνια, στις 23 Ιανουαρίου 2023 στα Λογοτεχνικά Πάρεργα, αναρτήσαμε 30 Σαιξπηρικά Σονέτα του άγγλου δραματουργού Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (Στράτφορντ 23/4/ 1564- 23/4/1616) σε ανέκδοτη μετάφραση του ποιητή και μεταφραστή Άγγελου Σ. Παρθένη, παράλληλα, προβήκαμε σε σχετικό σχολιασμό για τα Σονέτα. Δώσαμε χρήσιμες (θέλω να πιστεύω) πληροφορίες, μεταφέραμε στοιχεία, ονόματα μεταφραστών τίτλους βιβλίων, αντιγράψαμε ενδεικτικές μεταφράσεις που γνωρίζαμε. Όσοι καταπιάστηκαν από τον προηγούμενο αιώνα, με την μετάφραση των Σαιξπηρικών Σονέτων στα ελληνικά, δεν μετέφεραν πάντα το σύνολο corpus των Σαιξπηρικών ποιημάτων, μπορούμε όμως πλέον να εντοπίσουμε τα μεταφραστικά ίχνη, την διαδρομή, στις μέρες μας με μεγαλύτερη άνεση, καθώς έχουν αναπτυχθεί οι Σαιξπηρικές σπουδές στην Ελλάδα. Η γενιά πάντως των νέων φιλαναγνωστών μετά την πολιτική μεταπολίτευση του 1974, γνώρισε και διάβασε το σύνολο θεατρικό και ποιητικό έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ μέσω των μεταφράσεων του δημοτικιστή ποιητή και θεατρικού συγγραφέα Βασίλη Ρώτα και της συζύγου του Βούλας Δαμιανάκου από τις εκδόσεις «Ίκαρος». Κλασικές και σημαντικές οι μεταφράσεις αυτές από έναν έμπειρο έλληνα ποιητή και μεταφραστή. Για τις Σαιξπηρικές μεταφραστικές εργασίες του Βασίλη Ρώτα, πληροφορίες αντλούμε από τον δεύτερο τόμο του βιβλίου του, «θέατρο και γλώσσα (1925-1977)», Πρόλογος Βούλα Δαμιανάκου εκδόσεις «Επικαιρότητα», Αθήνα 1986, στις σελίδες «Μεταφράζοντας Σαίξπηρ». Διαβάζουμε σχετικά: «Η λεπτομερέστερη εξέταση της ιστορίας μας δείχνει πώς οι έξοχες διάνοιες, οι μεγάλοι ποιητές και καλλιτέχνες, οι σοφοί και οι επιστήμονες αφθονούν σε μια πολιτισμένη κοινωνία, σ΄ έναν λαό που σιγά-σιγά δημιούργησε καλούς όρους ζωής, καλή αγωγή και γενικά πρόοδο. Η περίπτωση του Σαίξπηρ είνε ακόμη ένα παράδειγμα. Δεν κατέβηκε από το φεγγάρι η ωραία και έξοχη αυτή ανθρώπινη μορφή, παρά είναι γέννημα και θρέμμα ενού προοδευτικού πολιτισμού, μιάς προχωρημένης κοινωνίας. Ο Σαίξπηρ είνε παιδί της μεγαλύτερης άνθησης που βρήκε η Αναγέννηση στο έδαφος της Αγγλίας, τέκνο μιας μεγάλης εποχής, της Ελισσαβετιανής, καρπός μιας κοινωνίας καλλιεργημένης που αγάπησε την ελευθερία, υποστήριξε την παιδεία και την επιστήμη και βρήκε ευχαρίστηση στην τέχνη και στο θέατρο.» σ. 372.., ενώ στην σ. 402 αρχινά το Σαιξπηρικό κεφάλαιο λέγοντάς μας: «Πολλοί κατάκριναν τον Σαίξπηρ πώς δεν έχει ούτε πίστη, ούτε αρχές, επειδή πουθενά δε βεβαιώνει θετικά και καθαρά έναν «κανόνα πίστεως», ούτε παρουσιάζει μιαν «εικόνα θεότητος» σαν δείγματα δικών του ατομικών πεποιθήσεων και λατρείας. Αυτά δε τα πρόσωπά του, είτε άγιοι είνε είτε κακούργοι, και πολλά είνε κακούργοι, τα ντύνει με τόσην αίγλη μεγαλείου είτε χάρης, σαν να τ’ αγαπάει και νάνε, αυτός τουλάχιστον, με το μέρος τους.». Επικουρικά, για τις μεταφράσεις του Ρώτα δες και την διαφωτιστική εργασία της αναπληρώτριας καθηγήτριας στο τμήμα Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τίνα Κροντήρη με τίτλο «Η μετάφραση ως μορφή οικειοποίησης: ο Σαίξπηρ στη δημοτική του Βασίλη Ρώτα» σ. 143-167, στον τόμο «Η προσαρμοστικότητα του Σαίξπηρ» Συλλογή Δοκιμίων. Επιμέλεια Τίνα Κροντήρη, εκδόσεις “Ergo”, 5, 2005, σ.208.. Διαβάζουμε σχετικά: «Ο Ρώτας στόχευε σ’ έναν Σαίξπηρ που θα μπορούσε να ενσωματωθεί στην εθνική λογοτεχνία και να συμπεριληφθεί στο βασικό θεατρικό ρεπερτόριο. Ταυτόχρονα πίστευε, όπως φαίνεται, ότι με τη χρήση μιας εμπλουτισμένης αν και ιδιόρρυθμης, δημοτικής γλώσσας στη μετάφραση του μεγάλου αναγεννησιακού ποιητή θα προωθούσε τη λαϊκή κουλτούρα, διαφωτίζοντας κάποιες παραμελημένες παραδόσεις της. Το τρίπτυχο της αφοσίωσής του στη δημοτική γλώσσα, στο λαϊκό θέατρο, και στον Σαίξπηρ εντάσσονται στο ίδιο σοσιαλιστικό και ρομαντικό όραμα, που ήταν η εδραίωση της κοινωνικής ισότητας, και η εξάλειψη της διαχωριστικής γραμμής μεταξύ «υψηλής» και «χαμηλής» κουλτούρας, μεταξύ πόλης και επαρχίας. Βοήθησε άραγε η οικειοποίηση του Σαίξπηρ στην πραγμάτωση του οράματος αυτού; Ένας τρόπος να απαντήσουν σε αυτή την ερώτηση είναι να αξιολογήσουμε τον αντίκτυπο που είχε η μετάφρασή του.», σ. 161.

     Τα τριάντα Σονέτα που έχουμε ήδη αναρτήσει, αποτελούν μέρος των 154 συνολικά που έγραψε ο Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ (Shakespeare’s Sonnets) τα οποία είδαν το φώς της δημοσιότητας για πρώτη φορά το 1609 από τον εκδότη Thomas Thorpe στο Λονδίνο. Είναι η πρώτη έκδοση η επονομαζόμενη Quarto. Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για την γραφή τους, -τα χειρόγραφα βρέθηκαν άτακτα και αταξινόμητα χωρίς οδηγίες από τον δημιουργό τους- δεν είναι ευδιάκριτο ακόμα ούτε το πρόσωπο στο οποίο ο εκδότης των Σονέτων τα αφιερώνει, Mr. W. H. Οι Σαιξπηρολόγοι εικάζουν ότι είναι άτομο προερχόμενο από το στενό φιλικό περιβάλλον του ελισαβετιανού ποιητή και θεατράνθρωπου. Δεν μας είναι επίσης γνωστό, ούτε αν ο ίδιος ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ τα έδωσε προς δημοσίευση λίγα χρόνια πριν τον θάνατό του (1616), ούτε αν είναι εκείνος που όρισε την σειρά δημοσίευσή τους ή αυτή έγινε σύμφωνα με την κρίση του εκδότη. Ο Χρήστος Εμμ. Αγγελομάτης σε άρθρο του στο περιοδικό «Νέα Εστία» έτος Ζ΄ τόμος 13ος, τεύχος 152/ 15 Απριλίου 1933, σ.418 -422, «ΤΑ ΣΟΝΝΕΤΑ ΤΟΥ ΣΑΙΞΠΗΡ- ΜΕ ΠΕΝΤΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ» γράφει σχετικά:

     «Όλες οι μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα πως ο Σαίξπηρ δεν έγραψε τα σοννέτα με σκοπό να τα δημοσιεύση΄ κι’ ακόμα σαν άρχισαν να τυπώνονται ούτε θέλησε καν να τα φροντίση ο ίδιος. Η έκδοση έγινε από κάποιον εκδότη σαν επιχείρηση.»  Ενώ παρακάτω αναφέρει: «Ο Thorpe όμως, ποιούς λόγους είχε, χωρίς την άδεια του ποιητή, να βγάλη το βιβλίο αυτό, με τα σοννέτα κατά το πλείστον χωρίς σειρά και με μια μυστηριώδη αφιέρωση; Όπως φαίνεται, ο Thorpe υποκινήθηκεν από τους αντιπάλους του Σαίξπηρ, που ήθελαν έτσι να εκθέσουν και τον ποιητή, αλλά και τους φίλους και θαυμαστές του και προ πάντως τον ισχυρό προστάτη του. Κι’ έτσι είδαν το φώς τα σοννέτα του Σαίξπηρ, που αποτελούν μοναδικό στολίδι της αγγλικής λογοτεχνίας. Τα σοννέτα αυτά ο Σαίξπηρ τάγραψε στο διάστημα πολλών ετών, ανάλογα με τα αισθήματά του, πολλά μάλιστα στην εποχή που εγκατέλειπε το θίασό του και επέστρεφε στο Στράτφορδ, κάθε χρόνο, με την ιδέα, ίσως, να τα προσφέρη στον προστάτη του, πού τόσα δείγματα του έδωσε προστασίας.».

      Όπως βλέπουμε η τύχη των Σονέτων, τα ποιήματα αυτά παγκόσμιο κληροδότημα, δεν διήλθαν από συνηθισμένους διαύλους καθιερωμένης εκδοτικής πρακτικής της λογοτεχνίας. Ορισμένα Σονέτα πάλι, φαίνεται να είναι «εμβόλιμα» ανάμεσα στην σειρά που μας παραδόθηκε το όλο σώμα. Το ύφος δεν συνάδει με τα υπόλοιπα. Δύο είναι τα κεντρικά πρόσωπα, οι μορφές που φιλοτεχνεί ο συγγραφέας στον σονετικό του λόγο, ο νεαρός και όμορφος δανδής και η μαύρη κυρία (Dark Lady) γύρω από τα οποία έχει δημιουργηθεί ένα «μυστήριο». Ίσως και αυτό το «μυστήριο» να είναι και η αναγνωστική αίγλη που μας ελκύει ακόμα περισσότερο στην ανάγνωσή τους. Οι μελετητές του Σαίξπηρ μας υπενθυμίζουν, ότι πλείστα από τα πρόσωπα που φωτογραφίζονται και περιλαμβάνονται στο Σαιξπηρικό έργο, βρίσκονται ακόμη εν ζωή, διατηρεί φιλικές σχέσεις, συνεργάζεται, κάτι που κάνει τον ποιητή προσεκτικότερο και επιφυλακτικότερο στους χαρακτηρισμούς του. Αναζητά τρόπους και τεχνάσματα για να εκφράσει τις ιδέες και τις σκέψεις του ως ένας άριστα καταρτισμένος και καλλιεργημένος επαγγελματίας γραφιάς. Ας μην λησμονούμε ότι ο ελισαβετιανός ποιητής έγραφε διαρκώς και δημοσίευε, παράσταινε πάνω στο σανίδι τις εξαιρετικές ιστορίες του όχι κατά την σχόλη, (τον ελεύθερό του χρόνο) αλλά, για να ζήσει και να θρέψει την οικογένειά του (την κατά επτά χρόνια μεγαλύτερη σύζυγό του Άννα Χάθαουαίη, την κόρη τους Σωσάννα, και τα δίδυμα παιδιά του Χάμνετ και Ιουδήθ) να φροντίσει τα άτομα του θεατρικού θιάσου που ήταν «εταίρος». Μέτοχος δηλαδή και συνιδρυτής θεατρικών σχημάτων, το Θέατρο που συν- ίδρυσε ονομάζονταν «ΣΦΑΙΡΑ». Τα έξοδα ήταν μεγάλα, όταν μάλιστα είχε εκδηλωθεί την περίοδο αυτή η πανδημία της πανώλης και οι συμπατριώτες του απέφευγαν τους συνωστισμούς και τις πανηγυριώτικες συγκεντρώσεις, και οι ηθοποιοί και άλλοι συντελεστές έμειναν άνεργοι. Ο Σαίξπηρ το διάστημα αυτό, έχοντας αποσυρθεί στα 47^ου του χρόνια, θα γράφαμε από την «ενεργό υπηρεσία» ως ηθοποιός και επαγγελματίας συγγραφέας, έχει αποσυρθεί στην εξοχική κατοικία του στο «Νιού Πλέης» το επονομαζόμενο «Μεγάλο Σπίτι» και ζει με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του, την γυναίκα του, τις κόρες, τους γαμπρούς του, τα φιλικά του πρόσωπα που τον επισκέπτονται. Εξάλλου οι μνήμες του από την αγγλική επαρχία μέχρι τα είκοσι χρόνια του είναι έντονες, πριν φύγει για το πολύβουο Λονδίνο. Το Στράτφορντ ον Έιβον ένα κεφαλοχώρι της αγγλικής επαρχίας δεν απέχει παρά δυό μέρες πορεία από την αγγλική πρωτεύουσα. Ενώ ο πατέρας του έμπορος και κτηματίας είχε διατελέσει δημοτικός σύμβουλος και δήμαρχος του Στράτφορν. Είναι η τελευταία περίοδος του βίου του, ο τελευταίος κύκλος της ζωής του, νιώθει κουρασμένος και μάλλον παραγνωρισμένος ως επαγγελματίας θεατρικός γραφιάς από το σινάφι του και τον κόσμο. Για μικρή χρονική περίοδο, αυτός ο δεξιοτέχνης και στυλίστας της γραφής είχε αγνοηθεί από τους συγχρόνους του, τα γραπτά του είχαν λησμονηθεί, πουληθεί σε θιάσους που συνεργάστηκε, βρίσκονταν καταχωνιασμένα σε υπόγειους χώρους θεατρικών σχημάτων ή σε χώρους της κατοικίας του, η φήμη του δεν ήταν η κατοπινή που γνωρίζουμε, η παγκόσμια σημερινή του. Ορισμένοι στενοί και πιστοί του φίλοι τον τιμούσαν ακόμα και αυτοί φρόντισαν να μην λησμονηθεί το όνομά του, να μην χαθούν τα γραπτά και τα σκόρπια, διάσπαρτα χειρόγραφά του. Ελάχιστοι ποιητές και λόγιοι που τον επισκέπτονταν και ενδιαφέρονταν ουσιαστικά για την συγγραφική του τύχη. H προστάτιδα της θεατρικής τέχνης, η “Virgin Queen”,  η τελευταία της δυναστείας των Τυδώρ, η ισχυρά Βασίλισσα Ελισάβετ η Α΄ με την σιδερένια πυγμή που έμελλε στην ιστορία της Αγγλίας να συνενώσει τα διάφορα γεωγραφικά κομμάτια της Νήσου σε Αυτοκρατορία, έχει πεθάνει (24/3/1603). Στον αγγλικό θρόνο έχει ανέλθει ο προτεστάντης γιός της Μαρίας Στιούαρτ ο Ιάκωβος ο Στ΄ της Σκωτίας ως Ιάκωβος ο Α’ της Αγγλίας, όπως είχε προφητεύσει η απαγχονισμένη από την ξαδέρφη της μητέρα του Βασίλισσα της Σκωτίας. Η Ελισαβετιανή περίοδος σαν θεατρική σκηνή συνόψιζε και εμπεριείχε όλους τους συμβολισμούς και τις μυστικές αλληγορίες του μεσαιωνικού κόσμου, του σύμπαντος όπως τον οραματίστηκε το θρησκευτικό όραμα του Δάντη. Οι ιστορικές συνθήκες της εποχής όπως αντίστοιχα και οι θεατρικές, προσδιορίζονται από το “Elizabethan Settlement”, δηλαδή, από έναν πολιτικό και θρησκευτικό συμβιβασμό στον οποίο είχε προβεί το Στέμμα, η άκληρη Βασίλισσα, μεταξύ των παλαιών φεουδαρχικών ισχυρών δυνάμεων αυτές που υπηρετούσαν το Παλάτι, της παλαιάς αριστοκρατίας επίσης πιστής στη Μοναρχία, με την ανατέλλουσα τότε αστική-επιχειρηματική και εμπορική τάξη-που άρχισε να σχηματίζεται εκείνα τα χρόνια, χωρίς όμως να έχει αποκτήσει πολιτικό προσδιορισμό και την κοινωνική και πολιτική αξία που κατάχτησε τους μεταγενέστερους αιώνες. Ο Κόσμος ο μετά Ελισαβετιανός θα ήταν διαφορετικός, έμπαινε σε νέες της ιστορίας περιπέτειες, το ίδιο και το Θέατρο και οι «υπηρέτες» του.

          Νούμερο 10

«Ντροπή που δεν τ’ ομολογείς: δεν αγαπάς κανένα’

Ούτε για το ίδιο σου το εγώ να προνοείς δε θές!

Μπορείς να το παραδεχτείς: πολλοί αγαπούν εσένα,

Αλλ’ ότι εσύ δεν αγαπάς, αυτό είναι προφανές.

Ναι, κάποιο μίσος φονικό τόσο σε κυριεύει,

Πού αδίστακτα εναντίον σου έχεις συνωμοτήσει,

Τούτο τ’ ωραίο οίκημα να ερειπωθεί γυρεύεις,

Ενώ με πόθο θα ‘πρεπε να το διατηρήσεις.

Ώ, άλλαξε εσύ τη σκέψη σου, ν’ αλλάξω κι εγώ γνώμη!

Να ζει το μίσος σε πιο ωραίο σπίτι απ’ την αγάπη;

Γίνε γλυκός, γίνε αυτό πού η όψη σου δηλώνει.

Τον εαυτό σου ελέησε έστω, και κάνε κάτι.

Κάνε για την αγάπη μου μια εικόνα του εαυτού σου,

Ώστε σε σένα η ομορφιά να ζει και στους δικούς σου.»

Μετάφραση ΛΕΝΙΑ ΖΑΦΕΙΡΟΠΟΥΛΟΥ, σ.41. στο William Shakespeare, ΤΑ ΣΟΝΕΤΑ. Εισαγωγή- Μετάφραση Λένια Ζαφειροπούλου, δίγλωσση έκδοση, εκδ. Gutenberg, 2016.

       Το παιχνίδι που έπαιξε η Μοίρα στον φανατικά αυτόν επαγγελματία θεατράνθρωπο των μπουλουκιών, τον Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ, υπήρξε ίσως «απρόβλεπτο». Ο «λευκός κύκνος του Έιβον», σύμφωνα με τον στίχο του φίλου του ποιητή Μπέν Τζόνσον, η σπουδαία αυτή φυσιογνωμία των αγγλικών γραμμάτων οικουμενικών διαστάσεων δραματουργός, συνιδρυτής και «εταίρος» θεάτρου και θιάσου του λόρδου αρχιθαλαμηπόλου, επαγγελματίας ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, ακούραστος ευφυής γραφιάς από τους ενδοξότερους του κόσμου μας, δεν πρόλαβε να δει πριν φύγει από την ζωή σε νεαρή σχετικά ηλικία μόλις 52 χρονών, τα έργα του τυπωμένα, να διαβάζονται από τους συμπατριώτες του στην λευκή σελίδα. Φρόντισαν για την διάσωσή τους και την εκδοτική τους τύχη δύο φίλοι και συνεργάτες του ηθοποιοί, ο Τζών Χέμινγκ και ο Χένρυ Κόντελ, οι οποίοι είχαν συμμετάσχει σε παραστάσεις με έργα του και θυμόντουσαν τα κείμενα από μνήμης. Του το όφειλαν άλλωστε, ο Σαίξπηρ είναι ο ανακαινιστής της θεατρικής τέχνης της εποχής του, δεν ήταν απλά ένας χαρισματικός θεατράνθρωπος μια ταλαντούχα θεατρική γραφίδα που εμπλούτιζε παλαιότερες θεατρικές λαϊκές ιστορίες και διηγηματικές παραστάσεις, αλλά, ήταν αυτός που συνέβαλε και στην ανάπτυξη και τελειοποίηση των θεατρικών τεχνικών μέσων, στην καλύτερη οργάνωση του παιξίματος των ηθοποιών, των εκφραστικών τους μέσων, τον εμπλουτισμό της σκηνής με σκηνικά, ζωγραφισμένες παραστάσεις. Τα σοβαρά θεατρικά κείμενα χρειάζονταν και το ανάλογο θεατρικό περιβάλλον. Για να είμαστε όμως ακριβέστεροι, είδε να κυκλοφορούν το 1593 και 1594 δύο εκτενή λυρικά του ποιήματα που του έδωσαν φήμη, «η Αφροδίτη και Άδωνις» και «η Αρπαγή της Λουκρητίας». Ο συγκεντρωτικός τόμος με έργα του, το πρώτο «φόλιο» όπως αποκαλείται, τυπώθηκε στις 8/11/1623. Τόσο τα 36 θεατρικά του (οι τραγωδίες του, τα ιστορικά του δράματα, οι κωμωδίες του, τα «ύστερα ρομάντζα» του κατά τον διαχωρισμό του Χάρολντ Μπλούμ, βλέπε την μελέτη του, «Σαίξπηρ Η επινόηση του ανθρώπου» εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2023),  όσο και τα Ποιήματα και τα Σονέτα του κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό του. Έκτοτε, εδώ και τέσσερεις αιώνες, τα έργα του αποτελούν παγκόσμιο κτήμα του ανθρώπινου πολιτισμού- φημισμένο μνημείο αναφοράς της πνευματικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Οι επαναλαμβανόμενες μεταφράσεις τους στις περισσότερες γλώσσες της υφηλίου συναγωνίζονται εκείνες της Βίβλου. Το αναγνωστικό ενδιαφέρον είναι μεγάλο. Κάθε θεατρική σεζόν και θεατρικό φεστιβάλ περιλαμβάνει στο ρεπερτόριό του απαραίτητα έργα του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ. Είναι διαχρονικός, κλασικός, υπεριστορικός και πολυπολιτισμικός ο λόγος και οι ιδέες του, δεν περιτειχίζεται στα σύνορα της γηραιάς Αλβιόνος. Είναι χιλιάδες οι μελέτες, τα άρθρα, τα δημοσιεύματα, οι μεταφράσεις, τα βιβλία που εκδίδονται, που κυκλοφόρησαν και εξακολουθούν να κυκλοφορούν είτε για την ζωή του, είτε για την εποχή του, είτε για τα θεατρικά του έργα, την ποιητική του παρουσία. Οι αναλύσεις, οι σχολιασμοί και επαναξιολογήσεις ακόμα και οι ερμηνευτικοί διαξιφισμοί είναι συχνοί και έντονοι. Τα έργα του αποτελούν αναγκαία και απαραίτητη πολύχυμη ύλη διδασκαλίας για τις Θεατρικές Σχολές, την Θεατρική παιδεία και σπουδές απανταχού της γης, για διδάσκοντες και διδασκόμενους, ηθοποιούς και σκηνοθέτες.

            Νούμερο 3

Όταν κοιτώ πώς κάθε τι που μεγαλώνει

μόνο για μιά μικρή στιγμή στο τέλειο μένει,

και πώς το σύμπαν τούτο εικόνες μόνο κλείνει

που μυστικά τ’ αστέρια τις επηρεάζουν’

 

όταν κοιτώ πώς οι άνθρωποι είναι σαν λουλούδια

πού ο ίδιος ουρανός τα ζει και τα σκοτώνει,

κομπάζουν για την ομορφιά τους και πεθαίνουν,

κ’ η μικρούλα τους θέση χάνεται απ’ τη μνήμη’

 

η σκέψη τότε της αστάθειας αυτής

αντίκρυ μου σε στήνει πάμπλουτο από νιάτα,

ενώ η φθορά κι ο σπάταλος Καιρός πασχίζουν

της νιότης σου τη μέρα να την κάμουν νύχτα.

 

Κ’ εγώ, σε πόλεμο με τον Καιρό για σένα,

απ’ την αρχή σμιλεύω εκείνα που σου παίρνει.

Μετάφραση ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ  ΑΛΕΞΙΟΥ, σ. 23. Στο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ΣΟΝΕΤΑ. Εισαγωγή- επιλογή-μετάφραση Στυλιανός Αλεξίου, εκδ. στιγμή 1998. 

     Ο ποιητής και μεταφραστής Άγγελος Σ. Παρθένης εξακολούθησε να επεξεργάζεται το σύνολο του σώματος των 154 Σονέτων μέχρι αυτά να πάρουν την μεταφραστική εικόνα και οριστική μορφή όπως ο ίδιος επιθυμούσε. Η προγενέστερη ποιητική του εμπειρία, το γλωσσικό του ένστικτο, η αντίληψή του για την λειτουργία της ποιητικής έκφρασης, η αγάπη του για την Σεφερική ποίηση την δωρικότητα και λιτότητα της γλώσσας του νομπελίστα ποιητή, οι αναγνώσεις του για μακρό διάστημα του πρωτότυπου αγγλικού κειμένου, το διάβασμα μελετών άγγλων Σαιξπηριστών, ασχολούμενων ειδικά με τα Σονέτα και την Ποίησή του, τον τροφοδότησαν με την εγκυρότητα των εφοδίων εκείνων-γλωσσικά κριτήρια, αίσθηση της χρήσης της ελληνικής γλώσσας- ώστε να μας προσφέρει τις ικανοποιητικές μεταφραστικές του εργασίες, αυτές που έχουμε δει μέχρι σήμερα και διαβάσει. Επεξεργάστηκε πάμπολλες φορές, ξανά και ξανά τα τελευταία χρόνια τις μεταφράσεις των Σονέτων σε διάφορες γλωσσικές αποτυπώσεις και εκφραστικές εκδοχές τους, μέχρι αυτές να πάρουν την οριστική τους μορφή, να ολοκληρωθούν ως ποιητικό των ημερών μας αποτέλεσμα. Σεβάστηκε τον Σαιξπηρικό λόγο, ακολούθησε το πυκνό και σε σημεία του σκοτεινό ύφος του, τον ρυθμό και μέτρο της γλώσσας στην πρωτότυπη αγγλική της αφήγηση. Οι ασχολούμενοι με την ποιητική παράδοση, από την εποχή του Πετράρχη έως τον μάγο γλύπτη και ποιητή Μιχαήλ Άγγελο που συνέθεσε Σονέτα και τους άγγλους ποιητές της Αναγέννησης σημαντικούς εκπροσώπους της τέχνης της Σονετογραφίας, (αντίστοιχα και οι γάλλοι ομότεχνοί τους) γνωρίζουν ότι το Σονέτο, σαν αυτοτελές είδος του ποιητικού λόγου, διαπραγματεύεται και εικονογραφεί ζητήματα τόσο του ιδιωτικού βίου όσο και του δημόσιου χώρου. Είναι μία ποιητική φόρμα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, καθόλου παραγνωρισμένη από τους ποιητές, ας φέρουμε στο νου μας τους δεκάδες έλληνες ποιητές που ασχολήθηκαν, την θεματολογία, τους κανόνες της, την σταθερή σπουδή της για την ανθρώπινη φύση, τον χαρακτήρα και την ψυχογράφηση της ανθρώπινης προσωπικότητας σε όλες τις εκφάνσεις και δηλώσεις της ταυτότητάς της. Όπως είναι τα Σονέτα του Σαίξπηρ.

          Νούμερο 8

Μουσική ακούς, γιατί με θλίψη ακούς τη μουσική;

Η χαρά αγαπάει τη χαρά, το γλυκό δεν πολεμάει το γλυκό,

Γιατί εσύ αγαπάς εκείνο που δεν σε ευχαριστεί,

Ή δέχεσαι ευχάριστα ό,τι σου είναι ενοχλητικό;

Αν συμφωνία πιστή ήχων σε μελωδία

Ταιριαστά ενωμένων, σου προσβάλλει το αυτί,

Απλά με γλύκα σε μαλώνει, που την αρμονία

Ταράζεις με αποχή από το μέρος που σου αντιστοιχεί.

Άκουσε πώς η μια χορδή γλυκά με την άλλη ταιριασμένη,

Και στη σειρά σε αμοιβαία διάταξη χτυπούν,

Λες κι είναι παιδί, πατέρας και μητέρα ευτυχισμένη,

Πού, όλοι ενωμένοι, μια χαρούμενη νότα τραγουδούν.

    Ένα τραγούδι δίχως λόγια, είναι πολλοί, μα μοιάζουν ένας,

   Κι αυτό σου τραγουδούν: «Μόνος θα είσαι κανένας».

Μετάφραση ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΜΠΟΥ- ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗ, σ. 15. Στο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ΣΟΝΕΤΑ. Μετάφραση Χριστίνα Μπάμπου- Παγκουρέλη, εκδόσεις αΝεΜοΔείΚΤηΣ, 2005.

   Αν ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ στα θεατρικά του έργα μεταξύ άλλων διαπραγματεύτηκε προβλήματα της συνείδησης των ανθρώπων (τις σκοτεινές και φωτεινές, τις ομιχλώδεις πτυχές της) της εποχής του, μία ευρεία πινακοθήκη βασιλιάδων, ραδιούργων αξιωματούχων, διεκδικητών του θρόνου και της εξουσίας, αριστοκρατών και ατόμων προερχόμενων από τα λαϊκά στρώματα του αγγλικού λαού, εμπόρων και γλεντζέδων λαϊκών ατόμων, με τα πιστεύω τους, τις δεισιδαιμονικές τους, τις προλήψεις τους, την οικονομικής τους απληστία και φιλαργυρία, τα πάθη και τις ζήλιες τους, τους έρωτες και τις αντιζηλίες τους, τις οινοποσίες τους και τις ιπποτικές τους αξίες, τις πολιτικές τους δραστηριότητες και απόψεις, στα Σονέτα και τα Ποιήματά του άνοιξε διάπλατα τα «δωμάτια» της ψυχή του και των αισθήσεών του, των προσωπικών του επιθυμιών ως φίλος, εραστής, άτομο, λόγιος και στοχαστής. Αποκάλυψε την ιδιοσυγκρασία του χαρακτήρα του, τα μυστικά της συνείδησής του, εμφώλευσε ψυχικές του καταστάσεις και συναισθήματα, τριγμούς της συνείδησής του, προβληματισμούς και ερωτήματα της σκέψης του, στεναγμούς του βίου του μέσα στους στίχους και τις στροφές του Σονετικού λόγου. Αποτύπωσε ότι ένιωθε και έκρυβε μέσα του υιοθετώντας την χρήση μίας δίσημης και αινιγματικής γλωσσικής εκφραστικής, μία γλώσσα που τείνει στην αποφθεγματικότητα και την παροιμιακή ρήση, γεμάτη υπονοούμενα και νοηματικές ισορροπίες, υποδηλώσεις, αποκρύψεις και μεταμφιεσμένες αποκαλύψεις. Άφησε πίσω του μιά διλημματική γραφή με την ιδιαίτερη πολυσημία της η οποία φιλοτεχνεί έχοντας το βλέμμα και την παρατηρητικότητα ενός λαϊκού λογίου τα εσώψυχά του, τις μύχιες σκέψεις του, τις πεποιθήσεις του, τις κρυφές ελπίδες και όνειρά του, τους νοσταλγικούς οραματισμούς του, τις αξίες του, τους ενδέχεται κοινωνικά απαγορευμένους έρωτές του, (ερίζουν οι γνώμες αν είναι αρσενικό ή θηλυκό το φύλο με το οποίο είναι ερωτευμένος ή είναι και από τα δύο φύλα) τις αισθητικές του αντιλήψεις, τις προτιμήσεις του απέναντι στο φαινόμενο που ονομάζουμε ζωή, την περιπέτειά της, την Φύση ολάκερη. Μας καταθέτει υπαρξιακούς του προβληματισμούς, οντολογικά του διλήμματα, ερωτηματικά περί της ανθρώπινης ύπαρξης και ουράνιων δυνάμεων, τις μεταφυσικές του προθέσεις. Ο Σαιξπηρικός λόγος αγκαλιάζει τους πάντες και τα πάντα, η φωνή του είναι κοινή και διαχρονική, υπερεθνική, πολυπολιτισμική. Επικοινωνεί μαζί μας στον μέλλοντα χρόνο μέσω της νηφάλιας παρατηρητικότητάς του, της πάντα αναγνωρίσιμης φωνής του, του στοχασμού του. Της κομψής αν και αινιγματικής αυτοαναφορικής καθόλου περίπλοκης γραφής του. Σίγουρα αν εξετάσουμε εν συνόλω το έργο του, διακρίνουμε αρκετές επαναλήψεις μέσα σε αυτό, συναντάμε εικόνες, φράσεις, αράδες, προτάσεις, λέξεις, στίχους, σκέψεις, θέσεις, ιδέες που επαναλαμβάνονται τόσο στον ποιητικό όσο και στον θεατρικό του λόγο, κάτι σύνηθες και εύλογο σε δημιουργούς και μάλιστα τέτοιου μεγέθους. Τα Σονέτα- κατά την άποψή μας- είναι ένα είδος ώριμου και γεμάτο σοφία Συμβουλευτικού οδηγού προς τους καλλίγραμμους και καλοφτιαγμένους «ερωτευμένους» νέους, ενός ατόμου μιάς ηλικίας που απόλαυσε τις χαρές της ζωής, έζησε τις ευτυχισμένες και μη στιγμές της, τα πάθια και τους καημούς του έρωτα, τις προδοσίες και απορρίψεις της, και την χαίρεται πλέον μέσω των αναμνήσεων του, γυρίζοντας πίσω τους δείχτες του ρολογιού του αντλώντας θύμησες, παραστάσεις, συμβάντα. Θυμήσου Σώμα γράφει ο Αλεξανδρινός ποιητής. Ο παμπόνηρος γέρων της Αλεξανδρείας της οδού της «απωλείας». Τα Σονέτα, είναι γεμάτα έκδηλες ή έμμεσες ποιητικές συμβουλές αγωγής και υπενθύμισης, παροτρύνσεις ενός ηλικιακά μεγαλύτερου προς έναν νεότερό του, που «χλιμιντρίζει» ερωτικά σαν νιόβγαλτο αλογάκι, πέρα από φύλο, ηθικές αντιλήψεις και αρχές, κοινωνικές δοξασίες, εθνότητα και φυλή καταγωγή ατόμων, επιλογή, θρησκεία, τάξη, οικονομικό υπόστρωμα. Ο λόγος του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ δεν αναμετράται με τον λόγο άλλων ομοτέχνων του παρά μόνο με τον ίδιο τον εαυτό του. Δεν μπορούμε εύκολα ίσως και πετυχημένα να τον συγκρίνουμε με έναν άλλον πετυχημένο και τιμημένο επαγγελματία γραφιά των χρόνων του όπως ήταν ο Κρίστοφερ Μάλροου, ή άλλους γνωστούς μας επαγγελματίες γραφιάδες θεατρικών έργων, όπως το απαιτούσαν οι καλλιτεχνικές ανάγκες ψυχαγωγίας και διασκέδασης των ανθρώπων της εποχής. Η γραφή του, δεν έχασε και ούτε πρόκειται να χάσει κάτι από την αξία και ανεκτίμητη σημασία της όσα χρόνια και αν περάσουν, ανεξάρτητα αν αποτυπώνει την συγκεκριμένη ιστορικότητα της εποχής του, τις αντιλήψεις και συμπεριφορές της αγγλικής κοινωνίας, τις πολιτικές πρακτικές συμπατριωτών του, ζωγραφίζει με έντονη χρωματική ποικιλία, και ακόμα εντονότερες σκιές πορτραίτα χαρακτήρων ανθρώπων που βλέπει και παρατηρεί, σχολιάζει γύρω του. Ο Σαίξπηρ δεν εκστασιάζεται με αυτά που πέφτουν στην ακτίνα της όρασής του, δεν αντιδρά σπασμωδικά, δεν στρέφει το βλέμμα του με «αηδία», έχει επίγνωση της ανθρώπινης συνείδησης, αγκαλιάζει σαν φιλόστοργος «κλώσα» τους πάντες με την μεγαλοσύνη και μικροψυχία τους, τις αρετές και τις μικρότητές τους, τις πονηρίες και τις κυνικές συμπεριφορές τους, το βάθος των παθών τους και του ελέους τους, την στενοκεφαλιά τους και την ζωντάνια, την φρεσκάδα, την ομορφάδα που τους έχει προικίσει η Φύση. Ψυχομετρά ατομικές αντοχές και κινήσεις αντρών και γυναικών στην καθολικότητά τους, στις προθέσεις και αποφάσεις τους. Παρατηρεί τις επιδράσεις και αντιδράσεις τους στην ροή του χρόνου, φωτίζει τις καταστάσεις που τους επιφυλάσσει και τους μπλέκει η Μοίρα στα διάφορα πεδία της ατομικής και συλλογικής τους Ιστορίας. Τους καθορίζει η κληρονομική τους καταγωγή, ο ρόλος της πολιτικής και οικονομικής τάξης από την οποία προέρχονται και είναι ταγμένοι να υπηρετήσουν, να διατηρήσουν να συνεχίσουν. Όλα είναι σχεδιασμένα και λειτουργούν σαν ένα κουρντισμένο ρολόϊ στο έργο του. Σαν μία έμψυχη σειρά αλληλοσυνδεόμενων ακολουθιών εξελίξεων και δράσεων. Μπολιάζει τις σκέψεις μας με τραγικά και χιουμοριστικά αποκαλυπτικά συμβάντα που, παρ’ ότι αναμένεις ότι θα συνέβαιναν σου προκαλούν έκπληξη, θαυμασμό, περιέργεια, ταυτόχρονα δείχνοντάς μας το ενιαίο της ζωής και των αστάθμητων παραγόντων της, του σύμπαντος Κόσμου, είναι σαν να μας υπενθυμίζει το αρχαίο του ποιητή Μενάνδρου, ότι «τίποτα το ανθρώπινο δεν του είναι ξένο». Η ανθρώπινη φύση παραμένει η ιδία πέρα από τις ηθικές και μεταφυσικές επιταγές του πολιτισμού μας. Ο Σαιξπηρικός λόγος είναι πανανθρώπινος, διαπολιτιστικός, υπερ-ιστορικός λόγος κατανοητός και αναγνωρίσιμος σε κάθε ανθρώπινο αυτί και ύπαρξη, ανεξαρτήτου φυλής, εθνικότητας, φύλου, χρώματος, πίστης, κοινωνικών επιλογών, ομιλούμενης ή γραπτής μητρικής γλώσσας. Υπερβαίνει ακόμα και την ερμηνεία του στο σημερινό παρόν μας. Είναι ο λόγος μιάς ποιητικής ιδιοφυΐας, οι σκέψεις ενός πολυμήχανου νου, οι ιδέες ενός ταλαντούχου επαγγελματία συγγραφέα, οι θέσεις ενός θεατρικού δημιουργού των ένδοξων χρόνων της Ελισάβετ της Α΄ για το αιώνιο παιχνίδι της περιπέτειας της ανθρωπότητας έξω και πέρα από τον πύργο της Βαβέλ. Μία γραφή που ιχνογραφεί είτε με μελανά χρώματα είτε με φωτεινά την διαρκή μεταβλητότητα της ανθρώπινης φύσης, τις αντιδράσεις και επιδράσεις της στον χρόνο και στην ιστορία βιωμένης αλήθειας της. Τις λαμπρές και αχνές πλευρές της ανθρώπινης προσωπικότητας και ποιοτήτων της. Τα πεταρίσματα και διλήμματα του στοχασμού και της βούλησης, τις θέσεις του Ποιητή για έναν Κόσμο που διαρκώς ένιωθε να αλλάζει και μαζί του ο όλος Άνθρωπος. Ένα παιχνίδι μεταξύ της αλήθειας και του ψέματος ως προτάσεις επιλογών ζωής και συνύπαρξης των ανθρώπων. Της ερωτικής απάτης και της πλήρωσης, των χαρών και της προδοσίας, της εσωτερικής γαλήνης και της εξωτερικής παρενδυσίας των ανθρώπων. Του κεφιού και της λαγνείας. Της αντιμετώπισης του φαινομένου του θανάτου ως αναπόσπαστης κατάστασης μέσα στα πλαίσια της βιολογικής εξέλιξης και της στάσης μας απέναντί του. Της τραγικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και της κάθαρσης όπως μας την δίδαξαν οι αρχαίοι έλληνες τραγωδοί και ιδιαίτερα ο αιώνιος Αισχύλος αλλά και ο ρεαλισμός της γραφής του Ευριπίδη, στην αψιμυθίωτη παρουσία και εκδηλώσεις της. Ζεύγη προσωπικοτήτων και χαρακτήρων στα ιστορικά τους φανερώματα, φυσιογνωμιών όπως τα αναγνωρίζουμε στους Βίους παραλλήλους του αρχαίου ιστορικού Πλούταρχου.

Το έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (του συγγραφέα ηθοποιού που έγραφε τα κείμενά του, ύφαινε τις ιστορίες και μυθοπλασίες του βασιζόμενος στα φυσιογνωστικά χαρακτηριστικά και την παρουσία-ανάγκες του ηθοποιού με τον οποίο συνεργάζονταν) άπτεται- εμπεριέχει τόσο τα πνευματικά και αξιακά κληροδοτήματα του αρχαίου παγανιστικού κόσμου όσο και του μονοθεϊστικού χριστιανικού. Ο Κόσμος όλος είναι μία μεγάλη Σκηνή όπως πρεσβεύει, και ο Ποιητής κινεί διαρκώς τα νήματα των ερμηνευτών πίσω από τις κουίντες, παρατηρώντας προσεχτικά και καταγράφοντας τις θετικές και αρνητικές αντιδράσεις ημών των θεατών. Όλοι μας είμαστε μέλη αυτού του θιάσου, αυτή είναι η ακτινοβολία του λόγου και της σκέψης του. Ο Σαίξπηρ είναι ταυτόχρονα συγγραφέας, σκηνοθέτης, ερμηνευτής και θεατής των έργων του και αυτό που με προσωπικές δυσκολίες αλλά επιτυχώς κατόρθωσε είναι το συγκλονιστικό, το αριστουργηματικό, το μεγαλειώδες αυτό που ξεπερνά την ανθρώπινη αναγκαιότητα και φαντασία. Αυτό το ξεχωριστό το διαφορετικό και όμως τόσο όμοιο της δικής μας Εικόνας. Ο Σαίξπηρ βλέπει και την Εικόνα και το Είδωλό της πάνω στον καθρέφτη και μας περιγράφει την κλίμακα προσλήψεών της, η περιγραφική του δεινότητα είναι κάτι το αξιοθαύμαστο, οι λυρικοί του τόνοι επιβλητικοί, ο σαρκασμός του σκληρός, τα πλάνα με τα αστεία του, ακόμα και οι "χοντράδες" του, οι ευτράπελες στιγμές του έχουν μεγάλη ζωντάνια, φρεσκάδα, δροσιά. Είναι έξυπνοι και όχι «εξυπνακίστικες» διδαχτικές διδαχές, οι φράσεις του είναι κοινές καθημερινές των ανθρώπων ρήσεις παιδευτικής αγωγής και θυμοσοφίας. Οι χαρακτήρες του δεν έχουν εντοπιότητα, (παρ’ ότι προέρχονται) δεν αφορούν συγκεκριμένες κατηγορίες και ομάδες ατόμων, δεν λειτουργούν ως εκπρόσωποι ενός έθνους και της ιστορίας του, προφητικοί επίγονοι καμιάς πίστης ή δοξασίας, είναι πλασμένοι από το προζύμι της αιωνιότητας της ανθρωπότητας εν κινήσει, στις ράγες της ιστορίας και του χρόνου. Είναι το ανθρώπινο ον στην βιολογική του φανέρωση μέσα στην Φύση, στις εκδηλώσεις των ενστίκτων του και των βουλήσεών του, των κινήσεών του εντός των τειχών του Πολιτισμού. Οι Σαιξπηρικοί Ήρωες δεν είναι επινοημένοι Άνθρωποι, φιγούρες μιάς ευφάνταστης σκέψης και φαντασίας ενός εμπνευσμένου συγγραφέα, είναι Άνθρωποι με την αλήθεια των φανερωμάτων της φύσης μέσα τους, των σκοτεινών ενστίκτων τους που δεν μπορούν εύκολα να απαλλαγούν και της ποιότητας της προσωπικότητάς τους, των συναρπαστικών στοιχείων της ταυτότητάς τους. Την καλοβουλία και κακοβουλία τους, της εμπειρικής σοφίας και της καθημερινής βλακείας τους, των αρετών και των αστοχιών τους, της πίστης και απιστίας τους, είναι ο όλος άνθρωπος στην υπερβολή και το μέτρο της καθολικότητάς του. Εύστοχα μαστορεμένοι, υπολογισμένα δομημένοι, επιβλητικά παρουσιασμένοι, σχεδιασμένοι να κεντρίσουν το ετερογενές, ανομοιογενές ακροατήριό τους καθώς τους παρακολουθεί πάνω στη σκηνή, δεν μπορούμε να τους περιορίσουμε αποκλειστικά και μόνο εντός της πολιτιστικής αναφοράς, των ορίων της αγγλικής συνείδησης και ταυτότητας, της ευρωπαϊκής ιστορίας ακόμα και του δυτικού πολιτισμού, της λευκής, της μαύρης ή όποιας άλλης φυλής. Οι Ήρωες του Σαίξπηρ διαθέτουν οικουμενικά χαρακτηριστικά μιάς κοσμικής- συμπαντικής αυθεντικότητας. Είναι πρωτότυπα και αντίγραφα μαζί, όπως τα καθημερινά των ανθρώπων λογοπαίγνια που δεν ξεχωρίζεις ποια η αλήθεια και ποιο το ψέμα, που αρχινά η συμβουλή και πότε αρχίζει ο σαρκασμός και η διακωμώδηση. Αυτή η φαντασμαγορία της τραγικότητας με την κωμική όψη της ζωής. Αν ζούσε σε προγενέστερους αιώνες από αυτούς που έζησε και έδρασε, έγραψε, ο Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ περίοδο Αναγέννησης, θα μπορούσε μέσα στο παγκόσμιο μυθικό ασυνείδητο να ήταν το σύμβολο ενός δημιουργού Θεού που φτιάχνει αενάως τον Κόσμο από την αρχή και σε εξέλιξη. Ένα σχέδιο γεμάτο αιφνιδιασμούς και ανατροπές, αβέβαιες υλοποιήσεις ενός καλοκουρδισμένου ρολογιού με τα πιο απλά και φθαρμένα υλικά του κόσμου τούτου και της παράδοσής του. Τα πάντα μέσα στο έργο του ακόμα και η παρουσία της Μοίρας (Αισχύλεια καταβολή) βρίσκονται σε μια διαρκή ροή αλλαγών και μεταλλαγών. (σταθερός απόηχος της Ηρακλείτειας ρήσης). Ο ποιητής είναι ιερουργός και μαζί ιερουργούμενος όπως κάθε ανθρώπινη ύπαρξη γύρω του. Καμία σιγουριά, καμία βεβαιότητα, τα πάντα κινούνται σε μία διαρκή ρευστότητα, κάθε ατομικότητα και κάθε πληθυσμιακότητα. Ο άνθρωπος είναι ευάλωτος και ανασφάλιστος, ελάχιστες φορές αυτοκίνητος, ανυπεράσπιστος απέναντι στις δαιμονικές δυνάμεις της γενεσιουργού φύσης και παράλληλα στην ευρηματική και αποκαλυπτική γραφή του Ποιητή. Ο Σαίξπηρ, δεν κομίζει καινούργιες προφητείες, αναδεικνύει τις ανεπίγνωστες στις ανθρώπινες καταστάσεις υπάρχουσες. Ας μου επιτραπεί να εκφράσω κάτι τολμηρό και αρκετά ριψοκίνδυνο, σεβόμενος τις αντιλήψεις πίστεως των άλλων, αν θελήσουμε να διαβάσουμε όλα τα βιβλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης ίσως, ενδέχεται, κάποια από αυτά να μας κάνουν να κλείσουμε τις σελίδες τους απογοητευμένοι και κουρασμένοι. Να θεωρήσουμε την ύλη και το ύφος του συγγραφέα ανιαρό και αδιάφορο, αν όμως θελήσουμε να διαβάσουμε τα έργα του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ κανένα δεν θα μας φανεί βαρετό, αδιάφορο, μπορεί επαναληπτικό σίγουρα, αλλά θα κρατήσει τεντωμένες τις αντένες της αναγνωστικής μας περιπέτειας, θα μας συναρπάσει, ακόμα και αν είναι κάπως προβληματική η μετάφρασή τους. Ίσως, μόνο με τα λαϊκά της εκκλησίας συναξάρια μπορούμε να τα συσχετίσουμε. Αν δεν κάνω λάθος.

          Νούμερο 6

Ναι, μην αφήσεις το σκεβρό χέρι του κρύου χειμώνα

να σβήσει έτσι το θέρος σου πρίν στάξεις το χυμό σου

σ’ ένα μπουκάλι άρωμα’ πρίν σκοτωθεί μονάχη,

της ομορφιάς σου πλούτισε, κάπου, το θησαυρό σου.

 

Αυτός ο τόκος φοβερή τοκογλυφία δεν είναι

κι’ όλοι τον θέλουν πρόθυμα για να ευτυχήσουν’ πλάσε

κι’ εσύ για το συμφέρο σου έν άλλον εαυτό σου

για να μπορείς δέκα φορές ευτυχισμένος νάσαι.

 

Δέκα φορές θάσαι ευτυχής σαν απ’ τον εαυτό σου

πλάσματα δέκα γεννηθούν να μοιάζουν της μορφής σου.

Κι’ ο θάνατος τι θα μπορεί να κάμει όταν θα φύγεις,

πού σ’ απογόνων σου μορφές θα ζεις, που θα επιζήσουν;

 

Μην λες αλλοιώς, η νειότη σου κατάκτηση μην γίνει

του χάρου και των σκουληκιών κληρονομιά απομείνει.

Μετάφραση ΒΑΣΟΥ ΧΑΝΙΩΤΗ, σ. 13. Στο ΣΑΙΞΠΗΡ, ΤΑ ΣΟΝΝΕΤΑ, μετάφραση Βάσου Χανιώτη, εκδ. Αθήνα 1970.

     Τα 10 ανέκδοτα Σονέτα που μας απέστειλε για δημοσίευση στην ιστοσελίδα μας ο ποιητής Α. Σ. Παρθένης (και στάθηκαν μία ακόμη αφορμή να ξεδιπλώσουμε τις σκέψεις μας για την συγγραφική του παρουσία) στην ολοκληρωμένη τελική τους μορφή, προέρχονται από το «πρώτο μέρος» των Σονετικών συνθέσεων του Ουϊλλιαμ Σαίξπηρ ενώ τα προηγούμενα από το «δεύτερο». Τα Σονέτα είναι άτιτλα και φέρουν λατινικούς αριθμούς, δεν συνοδεύονται από φιλολογικούς ή άλλους σχολιασμούς ή παραπομπές παρά ελάχιστες όπου το απαιτεί ο αναγνωστικός σεβασμός. Δεν θα ήταν επαινετική υπερβολή αν σημειώναμε (και για άλλους φυσικά έλληνες Σαιξπηρικούς μεταφραστές) ότι ποιητικές μεταφράσεις έργων τέτοιου μεγέθους και βαρύτητας, σημασίας και ποιότητας, ξεχωριστής θέσης που κατέχουν στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνικής κληρονομιάς υπερ-ιστορικά και διαχρονικά όπως είναι τα Σαιξπηρικά Σονέτα, είναι ένας δυσθεώρητος και δύσκολος ίσως και παρακινδυνευμένος μόχθος για όσους τον αποπειρούνται. Μια επιθυμητή μεταφραστική φιλοδοξία «αναμέτρησης δυνατοτήτων και αντοχών» με αβέβαιες αναγνωστικές αποδοχές από το ευρύ κοινό και ενδέχεται και την κοινότητα των επαγγελματιών ή ερασιτεχνών μεταφραστών αποδοχή. Όσοι αποπειρούνται την μετάφρασή τους, την απόδοσή τους στα ελληνικά, δεν έχουν να κάνουν μόνο με έναν ογκόλιθο συγγραφέα της παγκόσμιας λογοτεχνικής γραμματείας και θεατρικής παράδοσης, όπως είναι ο άγγλος δραματουργός, αλλά, με μια γραφή πολιτισμικών κωδίκων και αξιών, παντελώς διαφορετικών από τις δικές μας του 21ου αιώνα. Έναν ποιητικό λόγο με τους δικούς του γλωσσικούς κώδικες, τις μυστικές του νοηματικές υποδηλώσεις, τα λεκτικά και φωνητικά του σήματα πολλά από τα οποία δεν χρησιμοποιούνται στις μέρες μας στην αγγλική γλώσσα. Το διαφορετικό ηχητικό άκουσμά τους. Τις άμεσες ή έμμεσες πραγματολογικές δηλώσεις μια άλλης εποχής, την έκθεση διαφορετικών ρυθμών ζωής, πολιτισμικής πραγματικότητας. Αυτά δεν αναιρούν την υπερ-ιστορικότητα του Σαίξπηρ που αναφέραμε παραπάνω. Ο Έλληνας μεταφραστής τους (και των δύο φύλων) έχει να αντιπαλέψει με πολλές της γραφής εσωτερικές δυνάμεις της αγγλικής γλώσσας, λέξεων μονοσύλλαβων ή δισύλλαβων στην ελληνική εκδοχή τους σε ένα λεξιλόγιο πολυσύλλαβων ελληνικών λέξεων με άλλους ρυθμούς και ηχητικές ισορροπίες, μετρικότητα και μελωδίας ρυθμών των στίχων. Η νοηματική ολιγάρκεια της αγγλικής γλώσσας πρέπει να μεταφερθεί στο άπλωμα των λέξεων της ελληνικής χωρίς αυτό να φαίνεται στα μάτια του αναγνώστη. Οι κανόνες προέρχονται από διαφορετικές δεξαμενές χρήσης λέξεων, φωνητικών σχημάτων εκφράσεις συνεννόησης και κατανόησης του λόγου από το ευρύ κοινό, της ομιλούσας χρήσης της γλώσσας.  Έχει να αντιμετωπίσει την αινιγματική δισημία της περιγραφής αναφορικά με το φύλο του προσώπου που απεικονίζεται, περιγράφει, απευθύνεται με συμπάθεια, τρυφερότητα, γλυκύτητα λόγου και πικρής μελαγχολίας, νοσταλγικής διάθεσης, το οποίο δεν είναι πάντα ευδιάκριτο. Δεν εξαντλείται μέσα στα βιολογικά όρια του φύλου του. Είναι τυλιγμένο σε μία αχλή ελεγχόμενης απροσδιοριστίας, ίσως εσκεμμένης. Ποιόν νεαρό απεικονίζουν τα Σονέτα και ποια είναι η μυστηριώδης μαύρη κυρία που κυριαρχεί στα μισά σχεδόν από αυτά; Ο Σονετικός λόγος και το άφθαρτο και ζωντανό, θαλερό φρέσκο της εικονογραφίας του είναι το καθρέφτισμα των αξιών και θεωρήσεων για την ζωή, τον κόσμο, τον χρόνο, την φθορά και τον θάνατο, την ομορφιά, τα νιάτα και τα γηρατειά όπως τα αντιλαμβάνονται οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι και μεταλαμπαδεύτηκαν στους ανθρώπους της αναγέννησης και του ουμανισμού στην Δύση. Και αυτό το ποιητικό μοντέλο δεν μπορεί να το αποδομήσει ο έλληνας μεταφραστής στην δική του εργασία.

          Νούμερο 4

Άσωτα όμορφος, γιατί να σπαταλήσεις

στον εαυτό σου όση πήρες ομορφιά;

Απ’ το γενναίο κληροδότημα της φύσης

μόνο οι απλόχεροι δανείζονται αδρά.

Την αφθονία που σου εδόθη για να δώσεις

πώς αχρηστεύεις σαν χρυσάφι μυστικό,

που διαχειρίζεσαι αμύθητες πιστώσεις

για να ‘χεις άθροισμα ζωής παθητικό;

Κι αν συναλλάσσεται μ’ εσένα μόνο, κλέβεις

του εαυτού σου τη γλυκιά περιουσία’

κι όταν η φύση σ’ απολύσει και κατέβεις,

τι θ’ απομείνει για να κλείσεις τα βιβλία;

Τόση αμέριστη ομορφιά παίρνεις στο μνήμα,

πού αν τη διαθέσεις, ζωντανό θ’ αφήσεις κτήμα.

Μετάφραση ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΨΑΛΗΣ, σ. 12. Στο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, 25 ΣΟΝΕΤΑ, Μετάφραση-Επίμετρο Δονύσης Καψάλης, εκδ. Άγρα 1998

Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ υπερβαίνει τα καθιερωμένα κράσπεδα της λογοτεχνίας, θεωρείται και δικαίως, ένας από τους μεγάλους όλων των εποχών, ισότιμος με τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς και ποιητές, εφάμιλλος των κλασικών ρωμαίων  λογοτεχνών. Η μόρφωσή και η αγάπη του για τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς- ποιητές, τραγωδούς και ιστορικούς είναι εμφανής σε κάθε συγγραφικό βηματισμό του. Τα θεατρικά του έργα δεν είναι συνέχεια- ανασκευή μόνο των παλαιών Χρονικών της αγγλικής ιστορίας, δεν μεταπλάθουν παλαιότερα μυθιστορηματικά ή θεατρικά μοτίβα- βλέπε έργα του Κρίστοφερ Μάρλοου, ιταλών συγγραφέων, τα Πλουταρχικά ζεύγη, όλα αυτά και άλλα τα εμπεριέχουν ενώ δημιουργούν την δική τους καλλιτεχνική αυτοτέλεια και διαδραστικότητα. Είναι ένα αρμονικό κράμα πολλών παραδόσεων. Τα έργα του αν στέκει η παρομοίωση είναι ένα σε διαρκή λειτουργία «εργοστάσιο» ιδεών, θέσεων, θεωριών, προβληματισμών, ερωτημάτων, υπαρξιακών και οντολογικών διλημμάτων, στρατηγικών σχεδιασμών και ανατροπών, απρόβλεπτων εξελίξεων. Ένα εκπαιδευτήριο συνειδήσεων, αγωγής ψυχών ισορροπίας ανθρώπινων αντοχών και εκπλήξεων. Ποτέ δεν χορταίνεις να τα διαβάζεις και να επανέρχεσαι σε αυτά. Κάθε φορά που τα πλησιάζεις ανακαλύπτεις και κάτι καινούργιο, διαφορετικό που σου είχε ξεφύγει στην πρώτη ανάγνωσή τους. Σε διδάσκουν, σε διαφωτίζουν και ας έχουν περάσει αιώνες από την δημοσίευσή τους. Ή όπως το έγραψε ο Γιαν Κοττ: «Ο Σαίξπηρ είναι όπως ο κόσμος ή όπως η ζωή. Κάθε εποχή βρίσκει σ’ αυτόν ό,τι γυρεύει και ό,τι θέλει να δεί», σ. 17. Ας το επαναλάβουμε, ο Σαιξπηρικός λόγος έμμετρος ή πεζός, είναι λόγος διλημματικός, διφορούμενος, αμφίσημος, συμβουλευτικά διπλωματικός, άλλοτε κρυπτικός. Θρεμμένος μέσα σε κοινωνικές απαγορεύσεις και θεολογικά αξιακά προτάγματα, αλλά και ένας λόγος ελευθερίας και ανεξαρτησίας της ανθρώπινης ατομικότητας, απλώματος της σκέψης, των οραμάτων μιάς νέας ακηδεμόνευτης ζωής. Του ατομικού εγώ της ταυτότητάς μας.

          Νούμερο 2

Όταν σαράντα χειμώνες το φρύδι σου συλήσουν

Και σ’ αυλακώσουνε βαθιά του κάλλους το λιβάδι

Της νιότης η περήφανη, περίβλεπτη στολή σου

Θάν’ ένα φύκι ασήμαντο, σκισμένο απολειφάδι.

 

Τότε σαν σε ρωτήσουνε που πηγ’ η ομορφιά σου,

Και των μερών των χαρωπών που ‘ναι όλ’ οι θησαυροί,

Μόνο θα πεις με τη βαθιά χωμένη τη ματιά σου,

Φευγάτο παίνεμα ήτανε κι αχόρταγη ντροπή.

 

Παίνεμα πόσο θ’ άξιζε το κάλλος κι η χαρά σου,

Αν μπόραγες ν’ αποκριθείς «Τ’  όμορφο αυτό παιδί μου

Είναι η ίδια μου η ζωή και η δικαίωσή μου.»

 

Την ομορφιά του δείχνοντας, γέννημα της δικιάς σου,

Τη νιότη θα ξανάβρισκες στων γηρατειών το χιόνι,

Θα θέρμαινες το αίμα σου, που νιώθεις να παγώνει.

Μετάφραση ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΑΛΚ. ΠΑΪΠΕΤΗΣ, σ. 118 στο Στέφανος Αλκ. Παϊπέτης, Τα τραγούδια του κόσμου που αλλάζει, εκδ. περί τεχνών, 2004.

     Στο παρόν σημείωμα, το τρίτο για τα Σαιξπηρικά Σονέτα (βλέπε και 27/1/2023 για τις μεταφράσεις του ποιητή Διονύση Καψάλη) στα Λογοτεχνικά Πάρεργα αναρτούμε 10 ολοκληρωμένες μεταφράσεις των δέκα πρώτων Σαιξπηρικών Σονέτων που είχε την καλοσύνη να μας αποστείλει και εμπιστευτεί ο αρχιτέκτονας ποιητής και μεταφραστής Άγγελος Στυλιανού Παρθένης. Αντιγράφοντας και ορισμένες άλλες μεταφραστικές προτάσεις εξίσου αγαπητές. Οι μεταφραστικές αυτές παραλληλίες σκοπό έχουν-κατά την κρίση των Λογοτεχνικών Πάρεργων-όχι να συσχετιστούν και αξιολογηθούν Σαιξπηρικές μεταφράσεις αλλά να βοηθήσουν άντρες και γυναίκες αναγνώστες της πειραϊκής ιστοσελίδας που θα ενδιαφερθούν να διαβάσουν τα δέκα αυτά Σαιξπηρικά Σονέτα στην αγγλική γλώσσα και στην σημερινή, την σύγχρονη ελληνική εκδοχή τους από τον Άγγελο Σ. Παρθένη, στην καλύτερη κατανόηση της εργασίας του, να τα απολαύσουν χωρίς δυσκολίες παρά την παρέλευση τόσων αιώνων από την πρώτη τους γραφή από τον άγγλο ποιητή, ή και  να διαφοροποιηθούν από τις γλωσσικές και υφολογικές επιλογές του. Όπως καλά γνωρίζουμε και μας έχουν τονίσει οι μελετητές του Σαίξπηρ, τα Σονέτα στο σύνολό τους δεν έχουν όλα μία ομοιομορφία ή θεματική ενότητα στην εικονογράφηση τους. Ο επεισοδιακός τους χαρακτήρας, το μη εμφανές πάντα των εσωτερικών συναισθημάτων που εκφράζει ο ποιητής προς το πρόσωπο που απευθύνεται, η εμμεσότητα της ερωτικής πρόσκλησης, το διφορούμενο της δυναμικής της περιγραφής, το έντονο φορτίο της δραματικότητάς τους και ο εσωτερικός λυρισμός τους, οι μελαγχολικοί τους τόνοι, το γνώριμο στην εποχή του σκηνικό, η απαισιόδοξη διάθεσή τους, το αμφίβολο του φύλου που απευθύνονται, το φιλικό-συντροφικό κλίμα που τα διακρίνει, η ειλικρίνεια της σκοπιμότητας της εξομολόγησης, τα κεκαλυμμένα και σκοτεινά νοήματα της γλώσσας, το άπλωμα και το βάθος της προσωπικής απογοήτευσης, ο μετεωρισμός των αισθημάτων και άλλες εσωτερικές της σύνθεσής τους δυσκολίες, παρά την αναμφισβήτητη συγκίνηση και τρυφεράδα που αποπνέουν γίνονται δύσκολα κατανοητά από το αναγνωστικό φιλότεχνο σημερινό κοινό που τα διαβάζει σε μετάφραση. Τα Σαιξπηρικά Σονέτα δεν έχουν την γλωσσική ή θεματική καθαρότητα που έχουν τα Σονέτα παραδείγματος χάρη των χρόνων της Αναγέννησης των υπόλοιπων άγγλων Σονετογράφων, στους οποίους είναι εμφανές το φύλο ή και το όνομα του προσώπου στο οποίο απευθύνονται. Ορισμένα τους αισθανόμαστε όταν τα διαβάζουμε, ότι έχουν κάτι από αυτήν την τεχνική της φόρμας του θεατρικού δραματουργού λες και είναι εν κινήσει πλάνα θεατρικών σκηνών εσωτερικού μονολόγου. Ενώ υπάρχουν και Σονέτα που αισθανόμαστε ότι τα πλάνα των σκηνών συνεχίζονται, αφήνεται ανοιχτή η νοηματική τους εκδοχή είτε αυτή έχει να κάνει με το ερωτικό συναίσθημα είτε με ζητήματα αισθητικής, το πλατωνικό θέμα της ομορφιάς, είτε με οντολογικά και υπαρξιακά ουσιώδη θέματα όπως είναι η στάση μας απέναντι στον χρόνο και την φθορά που επιφέρει σε όλους και όλα τα πράγματα γύρω μας. Τα Σαιξπηρικά Σονέτα δεν έχουν την ευληπτότητα των Σονέτων του πρώτου διδάξαντα το ποιητικό αυτό είδος, του Πετράρχη, ο λόγος τους σε σημεία είναι διφορούμενος, σκοτεινός, αμφίσημος, συμπεριληπτικός παλαιότερων ευχάριστων αναμνήσεων του ποιητή. Γι’ αυτό και παρά την λαμπρότητα που εκπέμπουν ή την αντίστοιχη μελαγχολία και θλίψη δεν έχουν όλα τους την ίδια αναγνωστική ατμόσφαιρα. Είναι όμως ένας ποιητικός λόγος υψηλός, υψηλής ποιότητας έμπνευσης  όπως είναι και άλλες συγγραφικές δημιουργίες του Σαίξπηρ. Και σίγουρα συγκαταλέγονται στην κατηγορία των κλασικών έργων της παγκόσμιας ποιητικής παράδοσης.

      Πώς το εξέφρασε ο ζωγράφος και επιστήμονας Λεονάρντο Ντα Βίντσι*: “La bocca n’ha morti piu che ‘l coltello”, «Το στόμα σκοτώνει πιο πολλούς από το μαχαίρι», Αυτή είναι η θεατρική και ποιητική φωνή του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

*στον τόμο «Σαίξπηρ ο Σύγχρονός μας», του Γιάν Κοττ, πρόλογος Πήτερ Μπρουκ, μετάφραση Αλέξανδρος Κοτζιάς, εκδόσεις Ηριδανός 1970 σ. 319.   

   Εκείνο όμως που τελικά οφείλουμε να υπενθυμίσουμε είναι ότι βλέπουμε κάθε γενιά ποιητών και μεταφραστών να μας προτείνει τις δικές της μεταφραστικές εκδοχές πρόσληψης ξένων αλλόγλωσσων κειμένων και έργων. Κάθε εποχή διαμορφώνει και δημιουργεί την γλώσσα της, τους ποιητές, τους μεταφραστές της, τελικά τους ίδιους τους αναγνώστες της.

     Το μόνο που μας απομένει είναι να χαρούμε την μεταφραστική πρόσκληση και να οσμιστούμε το άρωμα του πρωτοτύπου.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Γράφτηκε το τρίμηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2024- Ιανουαρίου 2025

Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2025

Κοιμήθηκε ένας ουσιαστικά αυθεντικός ορθόδοξος χριστιανός των ημερών μας ιεράρχης, ο μακαριστός πειραιώτης αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος Γιαννουλάτος. Σπάνια εμβληματική και χαρισματική μορφή, δυναμική και ελεήμονα προσωπικότητα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Το ανθρωπιστικό και φιλανθρωπικό του έργο πολύπλευρο, εξακτινώνεται σε πολλές ηπείρους και φυλές ανθρώπων πέρα από θρησκείες και δόγματα. Σημαντικός πανεπιστημιακός δάσκαλος και συγγραφέας, ειρηνοποιός και δραστήριος ιεραπόστολος, μέγας ανακαινιστής της εκκλησίας της γειτονικής χώρας, μειλίχιος σαν συνομιλητής, πατρικός και παρηγορητικός. Ένας δίχως εισαγωγικά άγιος άνθρωπος.