Άρης
Αλεξάνδρου
το μαρτύριο και η μαρτυρία της εξορίας
«Κι όμως κερδίζει κανείς το θάνατό του, το δικό του θάνατο,
που δεν ανήκει σε κανέναν άλλον και τούτο το παιχνίδι είναι η ζωή.».
Γιώργος Σεφέρης
Άρης Αλεξάνδρου, ψευδώνυμο του Αριστοτέλη
Βασιλειάδη, γεννήθηκε στο Πέτρογκραντ (Λένινγκραντ) 24 Νοεμβρίου 1922 από
Έλληνα πατέρα (Βασίλειος) από την περιοχή της Τραπεζούντας και μητέρα Ρωσίδα
Εσθονικής καταγωγής (Πωλίνα Άντοβνα Βίλγκελμσον). Απεβίωσε σε μικρή σχετικά
ηλικία-56 ετών-στις 2 Ιουλίου 1978 στη Γαλλία στο Παρίσι όπου είχε εγκατασταθεί
ως αυτοεξόριστος από τους πρώτους μήνες της στρατιωτικής χούντας του 1967 στην
Ελλάδα, μαζί με την σύζυγό του αριστερή συναγωνίστρια ποιήτρια Καίτη Δρόσου.
Κάνοντας διάφορες χειρωνακτικές δουλειές για να επιβιώσουν. Χρήσιμες
πληροφορίες για την οικογένεια Αλεξάνδρου στη Γαλλία μας δίνουνται στο βιβλίο
της εγγονής του Κατερίνας Καμπάνη, «Ο
παππούς μου Άρης Αλεξάνδρου», εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, Μάρτης 2006, σ.68. Το
βιβλίο διανθίζεται με αρκετές φωτογραφίες. Επίσης, στην σελίδα 392 της
εξαιρετικής μονογραφίας για τον Αλεξάνδρου, του συντρόφου και συναγωνιστή του
πειραιώτη δοκιμιογράφου Δημήτρη
Ραυτόπουλου, «Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος», εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα,11,1996,
στην σειρά «Οι δικοί μας-1» δημοσιεύεται φωτογραφία του Δ. Ραυτόπουλου, του
νεκροταφείου όπου αναπαύεται. Διαβάζουμε: “Aris Alexandrou- Vassiliadis- 1922-1978 γράφει η επιτύμβια πλάκα από γρανίτη στο Παρισινό Κοιμητήριο
του Thiais”. Κοντά στον
συναγωνιστή συνεξόριστο σύντροφό της τάφηκε και η ποιήτρια Καίτη Δρόσου (Σμύρνη 12/7/1922- Παρίσι 3/2/2016). Θετικές και
θερμές οι αναμνήσεις μου από τις συναντήσεις με την ποιήτρια στην οικία τους
στην περιοχή της Κυψέλης. Από το δωμάτιο, τα έπιπλα που εργάζονταν μεταφραστικά
ο Αλεξάνδρου. Τις οικογενειακές φωτογραφίες και στιγμές. Το αγωνιστικό και
ανεξάρτητο πνεύμα του Αριστοτέλη Βασιλειάδη, αυτού του ελληνορώσου πρόσφυγα,
ήταν παρών στο κουβεντολόι, στα λόγια με την ποιήτρια, πλημμύριζε τα δωμάτια
της οικογενειακής τους εστίας, απλώνονταν «ακόμα επαναστατικά» στο γεωγραφικό
αυτό διαμέρισμα της πρωτεύουσας την Κυψέλη. Παρά το γεγονός ότι στην ευρύτερη
περιοχή της Αθηναϊκής συνοικίας κατοικούσαν ή εξακολουθούν να διαμένουν αρκετοί
γνωστοί ποιητές και ποιήτριες, συγγραφείς και καλλιτέχνες, οι γείτονες,
γνώριζαν το σπίτι και το όνομα του Άρη Αλεξάνδρου, χρόνια μετά την φυσική του
απώλεια και την εγκατάσταση της οικογένειας στην πόλη του φωτός το Παρίσι.
Ιδιαίτερη, ξεχωριστή φυσιογνωμία ο Άρης
Αλεξάνδρου, μοναχική πολιτική φωνή δημιουργού, μία πολιτική “suis generis” περίπτωση έλληνα συγγραφέα της
πρώτης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς. Πολιτικό και κοινωνικό ανάθεμα για
χρόνια από τους κόκκινους συντρόφους του, τα στελέχη, που δεν απομακρύνθηκαν
ποτέ τους από την κομματική δογματικότητα, την μαρξιστική ορθοδοξία, αλλά και
κόκκινο πανί για τους πολιτικούς του αντιπάλους, τους αντικομουνιστές
κυβερνήτες μετά την ήττα της μερίδας του εμφύλιου σπαραγμού και το εμφύλιο
τραύμα. Ευσυνείδητος, εργασιομανής, ποιοτικός-στις γενικές του γραμμές-
επαγγελματίας, ακούραστος μεταφραστής δεκάδων μυθιστορημάτων σημαντικών
συγγραφέων της παγκόσμιας λογοτεχνίας ιστορικών βιβλίων, όπως τόμων της
πολύτομης παγκόσμιας ιστορίας του πολιτισμού του Γουίλ Ντυράν, της ιστορίας της
τότε σοβιετικής ένωσης του Λουϊ Αραγκόν, τόμους της σειρά της σεξουαλικής
εγκυκλοπαίδειας, και αρκετών ποιητών. Έξι χρόνια μετά τον θάνατό του,
Δεκέμβριος 1984, η σύντροφός του Καίτη Δρόσου, έδωσε στην εκδοτική και
αναγνωστική δημοσιότητα τον τόμο «ΔΙΑΛΕΞΑ». Βλέπε Άρης Αλεξάνδρου, «Διάλεξα» συγκέντρωση υλικού, βιογραφικά σημειώματα,
σχόλια Καίτη Δρόσου, εκδόσεις Τυπογραφείο Κείμενα, Αθήνα, σελ. 136. Ο τόμος
περιλαμβάνει ποιήματα διαφόρων σημαντικών ποιητών και ποιητριών, όπως, του
ισπανού Φεντερίκου Γκαρθία Λόρκα, του αμερικανού Έζρα Πάουντ, του τούρκου Ναζίμ
Χικμέτ, του γερμανού Ράινερ Μαρία Ρίλκε, του άγγλου Πέρσι Μπής Σέλλεϋ, της
ρωσίδας Άννας Αντρέγιεβνα Γκόρενκο Αχμάτοβας, του Μπορίς Πάστερνακ, του Σεργκέι
Γεσένιν, του γάλλου Πωλ Ελυάρ και πολλών άλλων. Σταδιοδρόμησε επαγγελματικά για
βιοποριστικούς λόγους-θα τολμούσαμε να γράφαμε με ιεραποστολικό ζήλο- ως
πολύγλωσσος μεταφραστής. Έπειτα από παρότρυνση του κομμουνιστή ποιητή της
Ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσου που του άρεσαν οι μεταφράσεις του ρώσων συγγραφέων,
τον προτείνει στον εκδοτικό παλαιό οίκο Γκοβόστη παρά το νεαρό της ηλικίας του.
Τον συστήνει ως μεταφραστικό συνεργάτη, τα χρόνια εκείνα ο παλαιός ιστορικός
αυτός οίκος εξέδιδε μεταξύ άλλων τίτλων και ρώσους κλασικούς. Ο Ρίτσος συνεργάζονταν
μαζί του ως μεταφραστής. Εκτιμώντας βαθύτατα τις γνώσεις του νεαρού ελληνορώσου
στην ρώσικη μητρική του γλώσσα, την γλώσσα των γονιών του. Είχε συνεργαστεί μαζί
του (ζητώντας την βοήθειά του) στη μετάφραση ποιημάτων του φουτουριστή ποιητή
της Επανάστασης και θεατρικού συγγραφέα Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι. Ο Γιάννης Ρίτσος ήταν εκείνος που του
καθιέρωσε- «επέβαλε»-στην μεταφραστική αγορά- και το πρώτο ψευδώνυμο, Άρης Αλεξάνδρου, επειδή υπήρχε και
έτερος μεταφραστικός συνεργάτης στις εκδόσεις Γκοβόστη με το όνομα Βασιλειάδης
για να μην μπερδεύονται τα επίθετα. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Άρης
Αλεξάνδρου χρησιμοποίησε και άλλα ψευδώνυμα στις επαγγελματικές μεταφραστικές
εργασίες και δημοσιεύσεις του. Όπως Άρης Ουρανός, Αντίπας Νετραλίτης κλπ. Βλέπε
πληροφορία του ίδιου του μεταφραστή-συγγραφέα στον συγκεντρωτικό τόμο των
δοκιμίων του: «Έξω απ’ τα δόντια» Δοκίμια 1937-1975, α΄ έκδοση εκδόσεις Βέργος
1977, β΄ έκδοση εκδόσεις ύψιλον/βιβλία, 12, 1982 σ.179 και το πολιτικό κείμενο
«Διαπιστώσεις και προτάσεις» που γράφτηκε στο Παρίσι το 1968 και
πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Νέας Αριστεράς «Πολιτική», Ρώμη, Σεπτέμβρης
1970 χρόνια της αυτοεξορίας του. Ο συγγραφέας Κυριάκος Ντελόπουλος στο βιβλίο του «Νεοελληνικά Φιλολογικά
Ψευδώνυμα 1800-2004» συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας 2.261
συγγραφείς-4.117 ψευδώνυμα, γ΄ έκδοση επεξεργασμένη με προσθήκες και
συμπληρώσεις, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ»- Ι. Δ. Κολλάρου, Αθήνα 2005 καταγράφει
μόνο το Άρης Ουρανός. Με το πρώτο ψευδώνυμο όνομά του έγινε και έμεινε γνωστός
στα ελληνικά γράμματα και στο εξωτερικό ο Αριστοτέλης Βασιλειάδης.
Ας ερευνήσουμε τα πράγματα του
μυθιστοριογράφου και ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, πρώτα, όχι από την πρωτογενή
συγγραφική του εργασία που είναι μάλλον κάπως μικρή, ολιγογράφος. Συνέγραψε
έναν και μοναδικό τίτλο μυθιστορήματος, «Το
Κιβώτιο», Κέδρος 1974. Τρείς ποιητικές συλλογές, «Ακόμα τούτη η άνοιξη»,
Γκοβόστης 1946. «Άγονος γραμμή», Αθήνα 1952. «Ευθύτης οδών», Homo humanus, Αθήνα 1959. Οι τρείς συλλογές με
τον γενικό τίτλο «Ποιήματα 1941-1971»
κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Κείμενα 1972 αλλά απαγορεύτηκαν από την
λογοκρισία. Επανακυκλοφόρησαν συμπληρωμένα με καινούργια ποιήματα, «Ποιήματα (1941-1974)» από τις εκδόσεις
Καστανιώτη 1978, σ.160. Κυκλοφόρησε επίσης ένα παραμύθι από τις εκδόσεις
Βέργος,1976 Τα “Ksilopodara”. Eνα σενάριο, με τίτλο «Ο Λόφος με το συντριβάνι» Σενάριο
βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Γ. Ρίτσου, εκδόσεις Βέργος 1977 και β΄
έκδοση Ύψιλον/βιβλία, 2,1983, σ.42. Ένα πολιτικό χρονικό, την «Εξέγερση της Κρονστάνδης. Μάρτιος 1921»,
α΄ έκδοση από την σειρά «Τα φοβερά ντοκουμέντα» εκδόσεις Mondadori- Φυτράκη, 1975, σ.282, β΄ έκδοση
χτενισμένη γλωσσικά, αποκατεστημένη, από τις εκδόσεις Πανοπτικόν, 6,2015, σ.
278. Έγραψε ακόμα ένα θεατρικό «Αντιγόνη»
και μικρές μελέτες, δημοσιεύματα τα οποία συγκεντρώθηκαν στον τόμο «Έξω απ’ τα δόντια (1937-1975), εκδ. Βέργος
1977, β΄ έκδοση, εκδ. Ύψιλον/ βιβλία, Αθήνα 1982, σ.184. Βιβλία και εργασίες του Άρη Αλεξάνδρου που
αποτελούν διαχρονικά για τους αναγνώστες της δουλειάς του, τα δικά μας «Οδόσημα
πορείας». Μας έγινε γνωστός από το εμβληματικό και ανατρεπτικό μυθιστόρημά του
«Το Κιβώτιο» και μάλλον κυρίως από τις πολυπληθέστερες επαγγελματικές
μεταφράσεις του εν συνόλω. Ο μεταφραστικός του όγκος από το 1942 και έπειτα
πλησιάζει τους 90 τίτλους βιβλίων, πάνω από 50 διάσημοι ρώσοι, ευρωπαίοι,
αμερικανοί, Λατίνοι, πεζογράφοι, ποιητές, ιστορικοί συγγραφείς. Όπως: Ντ. Χ.
Λώρενς, «Η γυναίκα που έφυγε με τ’ άλογο» (1942). Στέφαν Τσβάιχ, «Μαρία
Αντουανέτα» (1947). Όσκαρ Ουάιλντ, «Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ» (1954) και
το “De Profundis” (1959). Πέρλ Μπακ, «Μάνα» (1953), και «Ανατολικός και
δυτικός άνεμος» (1958). Έρσκιν
Κόλντγουελ, «Καπνοτόπια» (1952). Ουίλλιαμ Φώκνερ, «Οι αδούλωτοι» (1960). Μάξιμ
Γκόρκυ, «Μάνα» 1945. Άντον Τσέχωφ, «Ο Βυσινόκηπος» (1949). Φιοντόρ
Ντοστογιέφσκι, «Έγκλημα και τιμωρία» (1951), «Οι αδελφοί Καραμάζωφ» (1953), «Οι
Δαιμονισμένοι» (1953), «Ο Ηλίθιος» (1953), «Λευκές Νύχτες», «Το όνειρο ενός
γελοίου» (1970) και πολλά άλλα του ρώσου συγγραφέα. Μετάφρασε επίσης τον
«Επιθεωρητή» του Νικολάι Γκόγκολ, το μυθιστόρημα «Ο καπνός» του Ιβάν
Τουργκένιεφ, τα απομνημονεύματα του Ηλία Έρενμπουργκ, «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή»,
τον «Αγαθούλη» του Βολταίρου, τον «Φιλαράκο» του Γκυ ντε Μωπασσάν, το
μυθιστόρημα «Οι Σουάνοι» του Ονόρε ντε Μπαλζάκ, το «Μεγάλο Ταξίδι» του Ζώρζ
Σεμπρούν. Το «Σατυρικόν» του Πετρώνιου και πολλούς ακόμα τίτλους. Ορισμένες
μεταφράσεις του χρησιμοποιήθηκαν σε θεατρικές παραστάσεις από ελληνικές σκηνές.
Μετέφρασε από την μητρική του γλώσσα τα ρώσικα, από τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα
λατινικά και άλλες που έμαθε μόνος του, όπως η Καίτη Δρόσου μας πληροφορεί και
οι μελετητές του. Υπάρχουν ακόμα μεταφραστικές του εργασίες οι οποίες χάθηκαν
μέσα στις δύσκολες συνθήκες των καιρών και των αποστάσεων, δεν είδαν ποτέ το
φως της δημοσιότητας ή άλλες που έμειναν ανέκδοτες. Με την συνεργασία του Γιάννη Ρίτσου έχουμε «Τα Ποιήματα» του Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκη, (1964),
(απόδοση) από τις εκδόσεις Κέδρος. Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης στις Σημειώσεις του
μας πληροφορεί για αυτήν τους την συνεργασία: «Τα ποιήματα «Σύγνεφο με παντελόνια» (αποσπάσματα), «Παρίσι»,
«Ιωβηλαίο», «Ξελασπώστε το μέλλον» και «Καλά πάμε» έγιναν όχι απλώς επί τη
βάσει των κατά λέξη μεταφράσεων που με άκρα προθυμία και ευγένεια μου ετοίμασε
ο Άρης Αλεξάνδρου, αλλά με τη συνεχή βοήθειά του, τον επίμονο έλεγχο και τη
συνεργασία του. Χωρίς αυτή την πολύτιμη συνεργασία, θάταν αδύνατο να
παρουσιαστούν αυτά τα ποιήματα. Ένα ακόμα ποίημα («Μ’ όλη μου τη φωνή»)
στηρίχθηκε στην ακριβή κατά λέξη μετάφραση του Σέργιου Πρωτόπαπα. Τα υπόλοιπα
τρία («Ο πόλεμος και η ειρήνη», «Ο αυτοαγαπώμενος συγγραφέας», «Ο Άνθρωπος»)
μεταφράστηκαν απ’ τα γαλλικά. Αλλά και από τα τελευταία «Ο πόλεμος και η
ειρήνη», ξαναδουλεύτηκε σε συνεργασία με τον Αλεξάνδρου, με βάση το ρώσικο πρωτότυπο…».
Ορισμένα από τα μεταφρασμένα ποιήματα δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά σε
λογοτεχνικά περιοδικά της αριστεράς όπως τα «Ελεύθερα Γράμματα» (1947), η
«Επιθεώρηση Τέχνης» (1963), σε τόμο της σειράς «Εγκυκλοπαίδεια της σύγχρονης
λογοτεχνίας» (1953) και αλλού. Τις μεταφραστικές οφειλές προς τον Άρη Αλεξάνδρου
και την βοήθειά του εκφράζει ο Γιάννης Ρίτσος και στις Σημειώσεις του στην
ελληνική έκδοση των Ποιημάτων με τον τίτλο «Το Δέντρο» εκδόσεις Κέδρος 1966 του
Ηλία Έρενμπουργκ. Ενός ρώσου συγγραφέα ο οποίος άρχισε να γίνεται γνωστός στο
ελληνικό κοινό από τις μεταφράσεις του Αλεξάνδρου αν δεν κάνω λάθος. Ο
πληθωρικός μεταφραστικός μόχθος του Άρη Αλεξάνδρου ίσως μας γεννά το ερώτημα αν
ο Αλεξάνδρου σαν δημιουργός εντάσσεται πρώτα στους μεταφραστές και κατόπιν
στους πρωτογενείς δημιουργούς. Δίχως αυτό να σημαίνει ότι οι μη μεταφραστικές
του ποιοτικές και σημαντικές ενασχολήσεις είναι πάρεργα. Ας το επαναλάβουμε, η
καθαρά δημιουργική του παρουσία είναι μάλλον ελάχιστη και διακόπτεται κατά
χρονικά διαστήματα, ή ο συγγραφέας σιωπά. Τρείς ολιγοσέλιδες ποιητικές
συλλογές, ένα μυθιστόρημα, ένα θεατρικό, σενάριο, ένα παραμύθι, ένα πολιτικό
χρονικό και ελάχιστες δοκιμιακές του σκέψεις και απόψεις. Θέσεις του,
«πρωτόλεια» σύντομα μελετήματα περισσότερο διευκρινιστικά των συγγραφικών του
δραστηριοτήτων και ατομικής του πολιτικής φιλοσοφίας, του αντιρρητικού λόγου
της ιδεολογίας του, παρά μάλλον ένας συστηματικός και συμπαγής δοκιμιακός λόγος
ο οποίος αρθρώνει τις σκέψεις του για έναν καθαρό μαρξιστικό θεωρητικό λόγο,
μία προγραμματική πολιτική φιλοσοφία όπως πχ. έχουμε στα δοκίμια του αριστερού
ποιητή Νικόλαου Κάλλας, του ποιητή Κώστα Βάρναλη και άλλων κομμουνιστών-μαρξιστών
ελλήνων συγγραφέων οι οποίοι διατύπωσαν στα γραπτά τους την οργανωμένη πολιτική
τους σκέψη, τις καθαρές θέσεις τους για το μαρξιστικό ιδεολόγημα ή τις
αναθεωρητικές τους απόψεις απέναντι στον κομματικό και πνευματικό δογματισμό.
Παρά την σοβαρή έγνοια του για την γλώσσα, μάλλον «προβληματικές» μας φαίνονται
οι σύντομες θέσεις του «Περί ορθογραφίας» οι οποίες παρουσιάστηκαν στο
περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» Μάιος 1937, τώρα στον συγκεντρωτικό τόμο «Έξω
απ’ τα δόντια». Εξαίρεση θετική σίγουρα αποτελεί το μικρό και σύντομο άρθρο του
το «Όνειρο- Υπερρεαλισμός». Πρώτη δημοσίευση στα «Καλλιτεχνικά Νέα», Ιούλιος
1973. Ένα δυνατό κείμενο το οποίο
εκφράζει τις υπερρεαλιστικές απόψεις και τις «φροϋδικές» του Άρη Αλεξάνδρου,
επηρεασμένος όπως φαίνεται από τον κομμουνιστικό ρεαλιστικό ανθρωπισμό του
ποιητή Πώλ Ελυάρ ή τις θέσεις του ποιητή Αντρέ Μπρετόν για την σύνδεση του
κινήματος του υπερρεαλισμού με τις νέες-τότε- αρχές της επιστήμης της
ψυχανάλυσης και της σημασίας των ονείρων, την ανάδειξη του υποσυνείδητου στην
συγγραφική και διαπραγματευτική επιφάνεια ενός συγγραφέα- καλλιτέχνη. Να
αναφέρουμε ότι η ερωτηματική θέση, ενός σημερινού εν έτη 2023 σύγχρονου
αναγνώστη, αν δηλαδή ο Αλεξάνδρου είναι πρωτίστως ένας πολύ καλός μεταφραστής και
δευτερευόντως ένας μυθιστοριογράφος και ποιητής, αν δεν είναι άστοχο το
ερώτημα, είναι ένα θέμα μάλλον προς συζήτηση, σύμφωνα με το υλικό που έχουμε
μπροστά μας και το διαβάζουμε προσεκτικά εκ νέου. Οι τεράστιες και ίσως
απρόβλεπτες αλλαγές και ανατροπές των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών στον
δυτικό κόσμο, η κατάρρευση των ιδεολογικών χαρακωμάτων, η αλλαγή των κανόνων των
συστημάτων της οικονομίας, η εξέλιξη της τεχνολογίας και των επιτευγμάτων της
επιστήμης, η σταδιακή αλλοίωση και ξεθώριασμα της ατομικής και συλλογικής
μνήμης, των εμπειριών και παραστάσεων των σύγχρονων ανθρώπων της μοντέρνας
εποχής μας, σχεδόν 70 χρόνια από τον τερματισμό του δευτέρου παγκοσμίου
πολέμου, τον εμφύλιο σπαραγμό και τα τραύματά του στην πατρίδα μας, τις
μετεμφυλιακές περιόδους και πενήντα περίπου χρόνια μετά το τέλος της επτάχρονης
δικτατορίας στην Ελλάδα όλη αυτή η συμπυκνωμένη ιστορία και τα γεγονότα της
μέσα στις σελίδες ενός μυθιστορήματος ή ποιητικής συλλογής, ενός χρονικού είναι
δύσκολο να γίνει κατανοητό από τους σύγχρονους συγγραφείς και αναγνώστες. Τα
νοσηρά αυτά της ιστορίας συμβάντα ενδέχεται να μην γίνονται αποδεκτά μέσα στην
υπερβολή των σύγχρονων αποδομητικών διαθέσεων και τους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της
εξέλιξης. Το χαρτογραφημένο στα εξωτερικά του σύνορα και εσωτερικές του
διαστάσεις και παραμέτρους, πολιτικές εξακτινώσεις και διακλαδώσεις, όλο το
τεράστιο αυτό υλικό εμπειριών και μνημών, με δύο λόγια αυτό που
διαπραγματεύεται, σπουδάζει, εξετάζει και καθρεφτίζει στο έργο του ένας καθαρά
πολιτικός ποιητής ή πολιτικός συγγραφέας. Ένας μη υπαρξιακός αλλά πολιτικός
στοχαστής. Ένας πολιτικός φιλόσοφος και όχι οντολογικός ερμηνευτής, αναλυτής.
Αυτή η ίσως, να επαναλάβουμε, άκαιρη ερωτηματική διαπίστωσή μας, δεν μειώνει
τον σεβασμό που τρέφουμε εμείς οι νεότερες γενιές, στην αγωνιστική του πολιτική
περιπέτεια, τις φυλακίσεις και εξορίες του «μεταφραστή στίχων» ή «περίπου
ποιητής» όπως ο ίδιος με περισσή σεμνότητα χαρακτηρίζει το άτομό του Άρης
Αλεξάνδρου. Όπως είναι διαφορετικό κάθε φορά το πολιτικό προσωπικό στις αστικές
φιλελεύθερες δημοκρατίες, στις ανοιχτές κοινωνίες το ίδιο θα γράφαμε είναι
διαφορετικό και το αναγνωστικό προσωπικό και οι ερμηνευτικές του προσεγγίσεις
και αποδοχές. Κάθε εποχή ο συγγραφέας και ο αντίστοιχος αναγνώστης του. Ο
αφηγηματικός πεζός ή ποιητικός χώρος του Άρη Αλεξάνδρου και φυσικά και άλλων
ποιητών και μυθιστοριογράφων της γενιάς του μάλλον δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια
αν σήμερα λειτουργεί ως παλαιά μαρτυρία πέρα ασφαλώς από το σκηνικό του, τον
προσωπικό του τόνο, την αμεσότητα και πηγαία γραφή του, την αναγνωρίσιμη φωνή
του.
Ο Άρης
Αλεξάνδρου είναι χρονικά, με βεβαιότητα μπορούμε να γράψουμε, ο «μακροβιότερος»
φυλακισμένος και εξόριστος από τις αντικομουνιστικές κυβερνητικές δυνάμεις των
μετακατοχικών χρόνων, της νικητήριας του εμφύλιου πολέμου παράταξης, από κάθε
άλλον ποιητή και πεζογράφο της γενιάς του. Έχουμε ασφαλώς την καταδίκη σε
θάνατο του ποιητή Μανώλη Αναγνωστάκη, την παρολίγον καταδίκη του Τίτου
Πατρίκιου, τα βάσανα και τις ταλαιπωρίες του Γιάννη Ρίτσου, αλλά ο χρόνος
φυλάκισής του και απομόνωσής του, εξορίας του είναι ο μεγαλύτερος σε σχέση με
τους συγγραφείς της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και όχι μόνο. Τα ανθρωπιστικά
και πολιτικά προτάγματα του σημερινού βίου των σύγχρονων αναγνωστών και
αναγνωστριών, είναι εντελώς διαφορετικά τόσο από τα ανθρωπιστικά ιδεώδη του
Σοβιετικού ποιητή που προφήτεψε τα λάθη της εξουσίας και μην τα αντέχοντας
αυτοκτόνησε, όσο και των άλλων ευρωπαίων διανοούμενων κομμουνιστών συγγραφέων
και λογίων οι οποίοι πίστεψαν σε έναν ανθρωπινότερο κόκκινων οριζόντων οραματισμό,
δικαιότερο, και τον εξέφρασαν με τα έργα, τις δημιουργίες τους, τα χρονικά των
αναμνήσεών τους. Ο μαχητικός ανθρωπισμός του εξόριστου Άρη Αλεξάνδρου είναι
καταγγελτικός, ενός αντιφρονούντα, αντιρρητικός του τότε σοβιετικού συστήματος
εξουσίας και ασφαλώς του συστήματος εξουσίας της αντιπάλου ιδεολογίας στον τόπο
μας. Όμως ο λόγιος Αλεξάνδρου, δεν οικοδομεί ένα καθολικό οργανωμένο πλέγμα
πολιτικής ιδεολογικής φιλοσοφίας σαν αντιπρόταση, αλλά μάλλον μια ηθική στάση,
το αγωνιστικό ήθος μιάς ιδιαίτερης ατομικής περίπτωσης, κάπως απροσδιόριστων
αναρχικών προδιαγραφών. Δίχως να φτάνει στα αδιέξοδα όρια ούτε του Μαγιακόφσκι,
ούτε του Άρθουρ Καίσλερ, ούτε χρόνια νωρίτερα για άλλους πολιτικούς λόγους (έβλεπε
την καταστροφική επικράτηση της ναζιστικής θηριωδίας στον ευρωπαϊκό χώρο) του συγγραφέα
και πολιτικού βιογράφου εξαιρετικών μονογραφιών, αυστριακού Στέφαν Τσβάιχ.
Είναι τόσο ηθικό στοιχείο ο Άρης Αλεξάνδρου που αναζητά ή περιμένει το ίδιο
πολιτικό και κοινωνικό ήθος να έχουν και οι φυλακισμένοι και συνεξόριστοι
συναγωνιστές του. Η πολιτική του φωνή διαμαρτυρίας και η αντίστοιχη ποιητική
και πεζογραφική κατάθεση αλήθειας των τραγικών συμβάντων διέπονται από ένα
αξιακό ηθικό εσωτερικό της ψυχής του και της συνείδησής του πεδίο που
αγκαλιάζει, περιλαμβάνει και τους «Σπαρτιάτες και τους είλωτες» και τους «Αθηναίους
και τους Μήδους», για να χρησιμοποιήσω ορισμένες από τις δικές του λέξεις
διευρύνοντας τους συμβολισμούς τους. Όμως ο αντισυμβατικός και αντιδογματικός
του λόγος δεν έχει ρίζες, είναι ειλικρινής αλλά άτακτος. Ίσως ανορθόδοξος μέσα
στην «ανορθόδοξη» ανεξαρτησία και ελευθερία της σκέψης του. Ο Αλεξάνδρου
σίγουρα ιδεολογικά αντεπιχειρεί δίχως ιδιοτέλεια, χωρίς ατομικό συμφέρον, και
ίσως να ανήκει στην ομάδα εκείνη των ελλήνων λογίων αγωνιστών και μαχητών που
πρωτίστως είναι πολιτικά όντα και κατόπιν είναι συγγραφείς ή πολιτικοί ποιητές.
Είναι ιδεολόγοι οραματιστές, κοινωνικοί αγωνιστές όπως η σλαβική ψυχή των ηρώων
και του χαρακτήρα των ρώσων κλασικών συγγραφέων της πρώτης του πατρίδας.
Εξάλλου, μέσα στις φλέβες του ρέει το πατριωτικό ήθος, το σθένος της
ελευθερίας, της αφοσίωσης σε έναν ιερό σκοπό. Το χρέος προς την ελευθερία όπως
μας το δίδαξε ο Διονύσιος Σολωμός. Τα συστατικά της ελευθερίας της
ιδιοσυγκρασίας του προέρχονται και από τις δύο πατρίδες του, γιαυτό και
παραμένει ακέραιος σαν προσωπικότητα και άφοβος, αλύγιστος μπροστά στα βάσανα,
υπομονετικός και ανεξίκακος δίχως προσωπεία. Αν θελήσουμε να ξεφύγουμε από το
ερμηνευτικό και αναγνωστικό πλαίσιο αναγνώρισής του ως μυθιστοριογράφο και
ποιητή των χρόνων που κυκλοφόρησαν οι ποιητικές του συλλογές και το μυθιστόρημα
«Το Κιβώτιο» ένα σπουδαίο, ανατρεπτικό τεχνικά και πολυσύνθετο έργο, με εσωτερικά
στη δομή του σατιρικά ευρήματα που αγαπήθηκε-και δικαίως- από το ελληνικό
αναγνωστικό κοινό και τον καθιέρωσε, οι κριτικές φωνές που ερμηνεύουν την
συγγραφική του παρουσία, μέχρι των ημερών μας, αν δεν παραγνωρίζω, φέρουν ένα
συγκεκριμένο πολιτικό και ιδεολογικό κόκκινο πρόσημο στην εποχή τους. Αυτό δεν
είναι κατ’ ανάγκη κακό, αρνητικό, αλλά κάτι σημαίνει και ίσως προσδιόρισε το
βλέμμα μας και την ερμηνευτική μας. Τι εισηγείται ο ιδιοσυγκρασιακός λόγος του,
την απόλυτη ελευθερία και ανεξαρτησία, την αυτοκάθαρση της κομμουνιστικής
ιδεολογίας από τα βαρίδια της κυβερνητικής εξουσίας και των δογμάτων της. Την
«αναρχική» σκέψη ενάντια σε κάθε μορφής κανόνων και διαταγμάτων των
ολοκληρωτικών συστημάτων, ενάντια στον δογματικό της ιδεολογίας φορμαλισμό,
σωστό, αλλά ανεφάρμοστο μέσα στην Ιστορία αν δούμε τα αποτελέσματα για τους
λαούς. Το κράτος και η βία όπως μας είπε ο Αισχύλος είναι σύμμαχος κάθε θεϊκής
αρχής και εξουσίας. Και μία άλλης μορφή μεσσιανικής αρχής εξουσίας υπήρξε και ο
κομμουνισμός, παρά την θεωρητική του άθεη μελλοντολογία, μεταφυσική άρνηση. Η
μαρξιστική ιδεολογία γεννήθηκε σε μία ιστορική περίοδο που κάθε μορφή και είδος
και κατηγορία επανάστασης, γίνονταν αποδεκτή από τον ευρωπαίο κατακερματισμένο
και κουρασμένο από τους πολέμους και πολεμικές συγκρούσεις άνθρωπο. Οι
ευρωπαίοι λόγιοι εναπόθεσαν τις ελπίδες τους στους ρώσους επαναστάτες
πιστεύοντας, ότι θα εξαλείψουν τελειωτικά τις διαφορές των κοινωνιών σε
οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Αλλά για να γίνει αυτό, χρειάζεται δυστυχώς μία κρατική εξουσία και παιδεία των
πολιτικών ηγετών και επαναστατών, διαπαιδαγώγηση των μεγάλων μαζών του λαού,
κάτι που δεν διέθεταν ή είχαν διαφορετική σλαβική κουλτούρα, πολιτιστική
παράδοση οι διάφορες σλαβικές και μη εθνότητες, ο ρώσικος λαός από τις μάζες
της κεντρικής και δυτικής ευρώπης. Και ο σχολαστικισμός είναι θεολογική
εφεύρεση αν μεταπηδήσει και ποτίσει την ιδεολογία χάνεται το πολιτικό παιχνίδι,
την πληρώνει ο λαός. Η μονολιθικότητα πνίγει κάτι που δεν κατάλαβαν ούτε οι
ηγέτες των επαναστατικών κινημάτων μέσα στον ανατρεπτικό ενθουσιασμό τους.
Γιαυτό και πρέσβευαν την ανατροπή για την ανατροπή. Αυτό που μάλλον λείπει από
τον λόγο, τον πραγματικά ειλικρινή και ηθικό, αντιστασιακό και καταγγελτικό του
Άρη Αλεξάνδρου, είναι η μεταφυσική προοπτική των πολιτικών πραγμάτων, ο
αναγκαίος μύθος στερέωσης, όχι ως μελλοντική δικαίωση αλλά ως ιστορική
πραγμάτωση. Η Αντιγόνη ενάντια στον Κρέοντα. Ο λόγος του Αλεξάνδρου δεν
κατόρθωσε μάλλον να μεταπλάσει το εμφύλιο τραύμα και εξορία, σε μία
«πυρακτωμένη» μαρτυρία όπως η γραφή του Ρένου Αποστολίδη, η τρυφερή γραφή του
Δημήτρη Χατζή και άλλων αριστερών δημιουργών. Είναι η γυμνή απολογία ενός απομόναχου
ο οποίος πείσμωσε διπλά. Εγκολπώθηκε ένα μαρτύριο και το ακολούθησε μέχρι τέλους.
Ίσως πιστεύοντας μέσα του ότι είναι ο «άγιος Σεβαστιανός» της μαρξιστικής
καθαρής αντιδογμάτιστης ιδεολογίας. Ίσως
να μην διέθεται τις συγγραφικές δυνάμεις ενός Στρατή Τσίρκα, ή ενός Θανάση
Βαλτινού ή να μην τον ενδιέφερε κάτι πέρα από την πολιτική. Μπορεί να ήταν τα
βάσανα και οι προσωπικές ταλαιπωρίες που υπέστει και από τις δύο πλευρές των
ιδεολογικών χαρακωμάτων. Όπως και νάχει κέρδισε με την αξία και το ήθος του την
επίσημη και σημαντική θέση του στην ιστορία της ελληνικής γραμματείας. Ως ένας
άξιος αντιπρόσωπος της γενιάς του.
Τώρα, ένα άλλο ζήτημα που μάλλον γεννάται,
είναι η αγάπη και η ιδεολογική «προσκόλληση- ταύτιση» θα γράφαμε κατά κάποιον
τρόπο του έλληνα συγγραφέα με το έργο, τις ιδέες, την διαδρομή, τον βίο, την
φιλοσοφία και τις απόψεις του σοβιετικού ποιητή Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκη για το τότε
σοβιετικό σύστημα εξουσίας και την εξέλιξη της επανάστασης. Ότι διαισθάνθηκε η
διορατικότητα του σοβιετικού ποιητή στο που οδηγούσαν τις πολιτικές,
ιδεολογικές, πνευματικές, καλλιτεχνικές εξελίξεις στο εσωτερικό της σοβιετικής
Ρωσίας και σε διεθνές επίπεδο τα μέλη του κόμματος. Το δόγμα που έσβησε το
αεράκι της επανάστασης. Το όνομα και το πρόσωπο του «Ζντάνοφ» δεν έγινε
συνώνυμο μόνο της σκληροπυρηνικής και αχαρακτήριστης τέχνης, ένα αρνητικό παράδειγμα
εσαεί αλλά ποδηγέτησε αρνητικά σκέψεις και συνειδήσεις, πρακτικές για πολλές
δεκαετίες των απανταχού υποστηρικτών και
πιστών του μαρξιστικού οράματος. Η σχέση ιδιοσυγκρασίας και ψυχοσύνθεσης του Άρη
Αλεξάνδρου με τον Μαγιακόφσκι, φαίνεται και από δύο άλλες του εργασίες. Από την
μετάφραση (από τα ιταλικά και γαλλικά (;)) της μελέτης του Άντζελο Μαρία
Ριπελλίνο και του βιβλίου του, «Ο Μαγιακόβσκι και το ρώσικο πρωτοποριακό
θέατρο» με πλούσιες βιβλιογραφικές και άλλες σημειώσεις σε επιμέλεια του
θεατρολόγου και σκηνοθέτη Νικηφόρου Παπανδρέου, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις
Κέδρος το 1977, και από την εξαιρετική μελέτη του Άρη Αλεξάνδρου, «Ποιος
αυτοκτόνησε τον Μαγιακόβσκη;» που γράφτηκε στην Αθήνα το 1964 και δημοσιεύτηκε
πρώτη φορά στο περιοδικό «Εποχές» την ίδια χρονιά. Μία σημαδιακή και απαραίτητη
για τον αναγνώστη του Αλεξάνδρου μελέτη η οποία μας δίνει το συγγραφικό συγγενικό
βηματισμό και «εκλεκτική» πνευματική συγγένεια των ιδεών και των αναθεωρητικών
απόψεων, την διαμόρφωση της ιδεολογικής ταυτότητας του ποιητή και πεζογράφου Άρη
Αλεξάνδρου με τις θέσεις του Ρώσου φουτουριστή αυτόχειρα ποιητή. Έχουμε τους
δείχτες προσανατολισμού του, τις πηγές ερμηνευτικού φωτισμού του, την κάρπωση
ενός «ρόλου» (;) εθνικού έλληνα ποιητή της αριστεράς. Θεωρώ ότι ο Μαγιακόφσκι,
με την όλη του δημόσια στάση, λόγο, γραπτά και ιδέες του, την προσωπική του
πίκρα και απαισιοδοξία, για το που οδηγούνταν τα πράγματα στην εξέλιξη της
επανάστασης επηρέασε καθοριστικά την σκέψη του διπλά εξόριστου Άρη Αλεξάνδρου.
Εδώ, παρενθετικά, θα θέταμε ένα ακόμα εσωτερικό ερώτημα, ότι θα άξιζε να
ερευνηθεί αν δεν έχει ήδη γίνει, ποιοι και πόσοι έλληνες ποιητές και ποιήτριες
έχουν μεταφράσει στην χώρα μας το έργο-ποιητικό-θεατρικό του Μαγιακόφσκι, όχι
μόνο από την πλευρά της κομμουνιστικής και αριστερής διανόησης αλλά και από την
απέναντι ιδεολογικά και πολιτικά όχθη. Ίσως βγάζαμε χρήσιμα για την ιστορία της
λογοτεχνίας και της κίνησης των ιδεών συμπεράσματα τουλάχιστον στην χώρα μας.
Ο πολίτης
και συγγραφέας Άρης Αλεξάνδρου αβίαστα και ειλικρινώς θα σημειώναμε, ότι υπήρξε
σε όλους τους τομείς και τις πτυχές των δημόσιων δράσεών του ένα διπλά εξόριστο
άτομο. Τόσο σωματικά όσο και πνευματικά. Εξόριστος από την πρώτη του γενέθλια
πατρίδα που γεννήθηκε την Ρωσία, όσο και από την δεύτερη, που σε παιδική ηλικία
μαζί με την οικογένειά του εγκαταστάθηκαν την Ελλάδα. Δίχως να αγνοούμε και την
τρίτη του πατρίδα την Γαλλία, στην οποία εγκαταστάθηκε τα τελευταία χρόνια της
αυτοεξορίας του, από τους πρώτους μήνες της χούντας του 1967. Υπήρξε κατά
κάποιον τρόπο εξόριστος και γλωσσικά. Όταν στα πρώτα εφηβικά και νεανικά του
χρόνια εγκατάστασής του στην πατρίδα του πατέρα του, την Θεσσαλονίκη στην αρχή
και κατόπιν στην Αθήνα, αντιμετώπισε τεράστιες δυσκολίες όσον αφορά την
ελληνική γλώσσα και την εκπαίδευσή του, είχε την κοροϊδία του εκπαιδευτικού
περιβάλλοντός του, την μη αποδοχή του σαν μαθητή. Παράτησε στην μέση την ΑΣΟΕ
που είχε πετύχει και στράφηκε προς την μετάφραση. Αποδοχή και άρνηση από τους
ιδεολογικούς του έλληνες συντρόφους. Είναι η βαρύτερη και καταλυτικότερη εξορία
που διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του σαν προσωπικότητα και ατίθαση ανεξάρτητη και
ακηδεμόνευτη σκέψη του. Γιαυτό και δεν αυξομείωσε τους τόνους της αφήγησής του,
έγινε άμεσος παρατηρητής και αφηγητής των γεγονότων και της ιστορικότητας της
εποχής του. Αυτή η άλλη εξορία υπήρξε (όχι μόνο για τον Αλεξάνδρου αλλά και για
άλλους κόκκινους αγωνιστές της εποχής εκείνης) το κυριότερο, δραματικότερο, το ουσιαστικότερο
στην ιστορική- πολιτική του πορεία γεγονός για την ελεύθερη φύση, ακηδεμόνευτη,
ατίθαση σκέψη, του «κομμουνάριου» Άρη Αλεξάνδρου. Για την ανίχνευση της
αναρχικής του ιδιοσυγκρασίας μας πρωτομίλησαν ο Δ. Ν. Μαρωνίτης και σε κριτική
του ο Σπύρος Τσακνιάς ο καθένας από τον δικό του φωτισμό και εκδοχή. Υπήρξε
εξόριστος και αποδιωγμένος, αποσυνάγωγος και από τα δύο στρατόπεδα, το φιλικά
ιδεολογικό και το αντίπαλο, το εχθρικό. Κάτι που καθόρισε τις ατομικές του επιλογές,
διαμόρφωσε τις ιδέες του, ζύμωσε με εμπειρίες την ποιητική και μυθιστορηματική
του γραφή, ατσάλωσε ακόμα περισσότερο το ήθος του και ίσως άνοιξε, ένα «κενό»
όπως φαίνεται στις αντιλήψεις του, βλέπε το τι
δεν περιέχει «Το Κιβώτιο» όταν ανοίγεται. Το Κιβώτιο όταν ανοίγεται είναι
άδειο. Οι εμπνεύσεις του, ο πικρός και σαρκαστικός λόγος του, οι ανάγλυφες, ρεαλιστικές
σκηνές της ποίησής του, το σκοτεινό σκηνικό της εξορίας του, το δικό του και
των συντρόφων του, τα αδιέξοδα των παλαιών συντρόφων του, οι ελπίδες, ο
κουφοβράζων ερωτισμός των φυλακισμένων, η παρατηρητική φροντίδα του για τους
άλλους φυλακισμένους, η έγνοια του για τους παλαιούς του συντρόφους που τον
έκαναν πέρα, τον στιγμάτισαν και τον αποξένωσαν από το κοινό της φυλακής τους
περιβάλλον, ο κλειστός χώρος, η μόνωση, μοναδική διέξοδος τα μικρά παράθυρα των
κελιών όπου μπαίνει το φως έστω και κρυμμένο μέσα στα σύννεφα, ο χρόνος
φυλάκισης και εξορίας του, τα αποστάγματα ανθρώπινης θλίψης, σηματοδότησαν την
ποιητική σατιρική του ματιά, το ειρωνικό του βλέμμα, τις ατομικές του αντοχές, χαλύβδωσαν
το καθήκον του όπως εκείνος το βίωνε και το αποδέχονταν. Από εδώ προέρχεται και
η επιλογή μοτίβων στον ποιητικό του λόγο πέρα από το πολιτικό κάδρο, επιλέγει
εικόνες, πρόσωπα και μοτίβα από την Παλαιά Διαθήκη, από τον ιστορικό Καβαφικό
καμβά. Δεκαπέντε περίπου είναι τα σατιρικά Καβαφογενή ποιήματά του. Επιλέγει ως
ποιητικά του πλάνα την καταγραφή καταστάσεων, ατομικών του περιπτώσεων, τις περιπέτειες
και τα βάσανα των εξοριών του ως υλικό της γραφής του. Αξιοποιεί πνευματικούς
δεσμούς με ομοτέχνους του αγωνιστές ποιητές, βλέπε Γιάννη Ρίτσο, όχι μόνο στην
πρώτη του ποιητική συλλογή, ο πολιτικός του εμπειρισμός είναι εμφανής, του
αφιερώνει το πεζό «Ανατολή Ηλίου». Απόηχοι του λυρισμού του Παλαμά και της
απαισιόδοξης ματιάς του Σεφέρη συναντάμε στους στίχους του. Δεν είναι τυχαία τα
μότο ορισμένων ποιητικών του μονάδων ούτε και οι τίτλοι των ποιημάτων του. Μία
εικονογραφία (αιρετικών φωνών, βλέπε Καβαφογενής Ιουλιανός) που παρά την
μνημονική πολιτική και ιστορική της εγκυρότητα, παρά την αλήθεια και
δραματικότητα της μαρτυρίας της, τα βιώματα που αποχτήθηκαν κατά τα χρόνια της
εξορίας και της φυλακής του, όλα όσα μαρτυρικά σπονδυλώνουν το έργο του Άρη
Αλεξάνδρου και του δίνουν την ανάλογη τιμή και θέση που του ταιριάζει ανάμεσα
στους άλλους σημαντικούς ποιητές και δημιουργούς της γενιάς του, ίσως όπως
αναφέραμε παραπάνω, να μην μπορεί να γίνει κατανοητός ο πολιτικός του λόγος και
σκοπός από τον σημερινό, του 2023 αναγνώστη. Ίσως. Η γραφή του κρατείται
«δέσμια» μιάς ιστορικής και πολιτικής επικαιρικότητας των συμβάντων άλλων
εποχών και κοινωνικών συνθηκών ζωής, πού, και η ευρηματικότερη σημερινή
φαντασία δεν μπορεί να αναπλάσει, ίσως μόνο ως εικονική πραγματικότητα ή ως
μοτίβο κινηματογραφικών πλάνων. Η Ιστορία όπως φαίνεται, δεν μπορεί να βασιστεί
σε ετεροχρονισμένες ερμηνεύσεις της μυθοπλασίας. Τα ερμηνευτικά καθέκαστα της
εποχής μας είναι μάλλον για τα σπουδαστήρια και τις βιβλιοθήκες που, απέχουν,
«έτη φωτός» από τα τότε συμβάντα. Μπορεί να λαθεύω, ίσως να μην λαμβάνω υπόψη
μου όλες τις ιστορικές και προσωπικές παραμέτρους των ανθρώπων, ελλήνων και
ξένων αγωνιστών εκείνης της εποχής. Ηρώα πάντως με στοιχεία χρονικής
επικαιρότητας μάλλον δύσκολα στήνονται.
Εξόριστος λοιπόν στην αρχή από τους
Άγγλους ο κόκκινος νεαρός και κατόπιν από την νικητήρια πολιτική-ιδεολογική
πλευρά του ελληνικού εμφύλιου σπαραγμού, διπλά αν όχι πολλαπλά τα τραύματα- σε
διάφορα ξερονήσια, Άη Στράτης, Μακρόνησος, Μούδρος, χώροι που η ατομική μνήμη
και περιπέτεια συγκέντρωνε εικόνες, αισθήσεις και παραστάσεις για το ποιητικό
και πεζογραφικό του υλικό. Τα Οδόσημα πορείας του. Φυλακισμένος σε άγριες
συνθήκες διαβίωσης, καταδικασμένος από ελληνικό στρατοδικείο ως αρνητής
στράτευσης, φανατικός ειρηνόφιλος, αντιρρησίας συνείδησης. Λιγάκι «ξεροκέφαλος»
στις αντιδράσεις του όταν του πρότεινε να γλυτώσει ή να δουν την περίπτωσή του
με κάποια επιείκεια ο δεσμώτης του. Υπήρξαν και από το αντίπαλο στρατόπεδο
ανθρωπιστικές φωνές κατά την διάρκεια του εμφύλιου σπαραγμού. Παρέμεινε ένα
είδος φυγάδα, πλάνης ανθρώπων και αλήτης του Κόσμου.
Ο Άρης Αλεξάνδρου σαν ελεύθερο πολιτικό
ον, σαν αχειραγώγητος συνειδητός πολίτης από κάθε μορφής και χρώματος εξουσία
αποτελεί μία εξαίρεση ανάμεσα στις άλλες κομμουνιστικές και αριστερές
πνευματικές φωνές και φυσιογνωμίες των ιστορικών ταραγμένων και θυελλωδών αυτών
περιόδων της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Ο ιστορικός Αλέξανδρος Αργυρίου στην εισαγωγή του
για την πρώτη μεταπολεμική γενιά κάνει λόγο για πάνω από 100 έλληνες που είχε
μπροστά του το έργο τους και έπρεπε να ανθολογήσει και από αυτούς επέλεξε 47 (αν και ήθελε ακόμα λιγότερους) ο
Αλεξάνδρου όποιο πλήθος ποιητών και να επιλέξουμε, όποια ιστορία του ελληνικού
επαναστατικού κινήματος και να ξεφυλλίσουμε παραμένει μία μοναδική εξαίρεση όχι
τόσο δημιουργού, όσο πολιτικού υποκειμένου. Φέρει κάτι από την αναρχική φύση και
ιδιοσυγκρασία των Ισπανών αντιστασιακών μαχητών, των οικουμενικών οραματιστών,
του επαναστατικού τους χαρακτήρα την περίοδο του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου. Το
σίγουρο πάντως είναι ότι ο Άρης Αλεξάνδρου στην ζωή του δεν υπήρξε ρίψασπις,
ούτε ένας ιδεολόγος μαχητής των πολιτικών «εγχειριδίων», ένας «ακαδημαϊκός»
επαναστάτης των γραφείων, θεωρητικός καθοδηγητής που γνωρίζει να μιλά όμορφα
στα πλήθη, να συνεγείρει οραματικά τον λαό, τις μάζες, αλλά να έχει παντελή
άγνοια της σκληρής και κυνικής καθημερινότητας, των πραγματικών οικονομικών
αναγκών ζωής και κινδύνων. Τους Ιδεολόγους αγωνιστές όχι της πράξης αλλά των
εύγεστων κόκκινων σοκολατένιων αποφάσεων και θεωρητικών λόγων, οι οποίοι δεν
μπορούν να υποψιαστούν την ελευθεροφροσύνη των ηρωικών ατόμων, την ελευθερία
των στοχασμών τους, την πολιτική τους ανιδιοτέλεια. Πώς το λέει ποιητικά ο
Οδυσσέας Ελύτης, «όπου ακούς τάξη ανθρώπινο αίμα μυρίζει». Χιλιάδες αθώων
αντιφρονούντων αίμα διάβρωσε τους πυλώνες του οικοδομήματος μιάς φενάκης
οραμάτων. Λάθη ανθρώπων λοταρίες εκδίκησης της Ιστορίας. Αυτήν του την
προσωπική, την ατομική δύστοκη πολιτική και κοινωνική περιπέτεια καταγράφει,
απεικονίζει, φιλοτεχνεί στα ποιήματά του και στο μυθιστόρημά του. Είναι άρρηκτα
δεμένη η γραφή του και η θεματολογία της με την επικαιρότητα και συνθήκες της
εποχής του.
Στο Β΄ τόμο
της «Μεταπολεμικής Πεζογραφίας» Από τον Πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του
‘67» των εκδόσεων Σοκόλη 1988 όπου η Παρουσίαση και Ανθολόγηση γίνεται από τον
φίλο και ομοιδεάτη του ιστορικό της ελληνικής λογοτεχνίας Αλέξανδρο Αργυρίου,
σελ. 136-183, όποιος δεν έχει διαβάσει το μυθιστόρημα, μπορεί να διαβάσει
αποσπάσματα από τις ημερολογιακές του σελίδες, την εξαιρετική εισαγωγή και
αποσπάσματα κρίσεων τρίτων από περιοδικά και έντυπα της εποχής για το εμβληματικό
αυτό μυθιστόρημα των χρόνων της κυκλοφορίας του. Ο ίδιος ιστορικός και
δοκιμιογράφος, ο Αλέξανδρος Αργυρίου, είναι που επιμελείται και τις σελίδες
328-341 για τον ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, είναι ο 23 από 47 ονόματα ποιητών της
γενιάς του στον Ε΄ τόμο της σειράς «Ελληνική Ποίηση» Ανθολογία-Γραμματολογία,
εκδόσεις Σοκόλη, 1990. Εδώ το βάρος πέφτει στην ανθολόγηση ποιημάτων και σε
πληροφοριακά γενικά στοιχεία για την ζωή του, την εργογραφία και τις
μεταφράσεις του. Να υπενθυμίσουμε ακόμα ότι μία πρώτη καταγραφή των μεταφράσεών
του έχουμε στο περιοδικό «Η Λέξη»
τχ. 77/9, 1988, «Αναλυτική κατάσταση έργων που μεταφράστηκαν από τον Άρη
Αλεξάνδρου» σελ. 628-629. Διαβάζουμε 64 τίτλους. Επίσης στο αφιέρωμα του
περιοδικού «Διαβάζω» τχ.
212/29-3-1989, ο Χρήστος Π. Αγγελάκος
μας δίνει μία εκτενέστερη «Εργογραφία του Άρη Αλεξάνδρου και βιβλιογραφία για
«Το Κιβώτιο»», σελ. 76-78, ενώ ο Χρίστος
Παπαγεωργίου, στο «Μεταφράσεις του Άρη Αλεξάνδρου (Μια απόπειρα καταγραφής)»
σελ. 78-79 μας παρουσιάζει μία αναλυτικότερη καταγραφή 67 τίτλων. Ο κύκλος των
εργογραφικών και μεταφραστικών αποδελτιώσεων ανά γλωσσική κατηγορία
ολοκληρώνεται από τον Δημήτρη Ραυτόπουλο
στην απαραίτητη για ερευνητές και αναγνώστες μονογραφία του, «Άρης Αλεξάνδρου,
ο εξόριστος», εκδόσεις Σοκόλη, 11, 1996, σελ.375-392. Αν δούμε το συγγραφικό
και εκδοτικό χρονολόγιο του Άρη Αλεξάνδρου, θα διαπιστώσουμε ότι ο
μεταφραστικός του μόχθος υπερτερεί του πεζογραφικού, δοκιμιακού, σεναριακού,
θεατρικού, ποιητικού. Την Ποιητική και Πολιτική Ηθική την δική του και της
γενιάς τους, μας την φώτισε ο κυρός καθηγητής Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης, πρώτα με τις επιφυλλίδες του στην
ημερήσια-κυριακάτικη πολιτική εφημερίδα «Το Βήμα» και κατόπιν στο βιβλίο του
«ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ» Πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αλεξάνδρου-
Αναγνωστάκης- Πατρίκιος που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, Δεκέμβριος
1976, σελίδες 134.
Αυτό είναι το δεύτερο συγγραφικό και
αναγνωστικό ταξίδι στην παρουσία και το έργο του Άρη Αλεξάνδρου, στην ποιητική
του και την πολιτική του, το ήθος και την αγωνιστική του σεμνότητα. Ενός έλληνα
αγωνιστή όπως και άλλοι νέοι-τότε- της γενιάς του, μπλέχτηκε στις συμπληγάδες
της πολιτικής και της ιστορίας. Μαρτύρησε και «θυσιάστηκε» αλλά παρέμεινε
όρθιος, παράδειγμα για τους μεταγενέστερους ανθρώπου που παλεύουν και
αγωνίζονται για ένα καλύτερο αύριο της ανθρωπότητας, έναν δικαιότερο και περισσότερο
δημοκρατικό και ελεύθερο πολιτικά κόσμο. Μία μορφή με έντονο σθένος πολιτικής
ηθικής και ποιητικής.
Γιώργος Χ.
Μπαλούρδος
Πειραιάς 20
Ιουνίου-4 Ιουλίου 2023. Πρώτη δημοσίευση ηλεκτρονικό περιοδικό «ΚΙΝΗΜΑ» τεύχος 13/Ιούλιος 2023, σ.
52-59. Αναρτήθηκε Τρίτη 11/7/2023. Εκδότης ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος
Λαγκαδινός.
Δεύτερη ανάρτηση,
Σάββατο 15 Ιουλίου 2023 στα Λογοτεχνικά Πάρεργα με έναν καύσωνα που σε τρελαίνει
και σε σμπαραλιάζει.
Μικρά μπολάκια
με νερό για τα αδεσποτάκια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου