ΦΑΙΔΡΑ
ΖΑΜΠΑΘΑ- ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ
(Αθήνα 10/10/1933- 13/6/2021)
Βιβλιογραφικές πληροφορίες για
το έργο της
Το τέταρτο βιβλιογραφικό σημείωμα-καταγραφή
κριτικών για τα βιβλία της ποιήτριας, μεταφράστριας, διηγηματογράφου,
πολιτικοποιημένης-μαχητικής Ελληνίδας Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου (Κυψέλη
10/10/1933-13/6/2021), όπως και τα προηγούμενα άλλα τρία σημειώματα που αναρτήσαμε, κόρη του αντιστασιακού λογοτέχνη Κούλη Ζαμπαθά (Αθήνα 1905-29/3/1975) και
ανιψιά του λογοτέχνη Μενέλαου Λουντέμη, δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και
αυτό δίχως την πολύτιμη βοήθειά της και την εμπιστοσύνη της, παραχώρησης μέρος
του βιβλιογραφικού υλικού που παραθέτω για το έργο της από την ίδια. Κάτι που
επανέλαβα και στα προηγούμενα σημειώματα- αναρτήσεις. Με τις μικρές αυτές
δημοσιογραφικές εργασίες ευελπιστώ ότι έχουμε μία μαγιά στοιχείων και
πληροφοριών για τα βιβλία της, τουλάχιστον μέχρι την χρονική περίοδο των
συναντήσεών μας. Η Φαίδρα Ζαμπαθά μου φωτοτύπησε το υλικό και μου το πρόσφερε
στις συναντήσεις μας ή μου το ταχυδρομούσε. Αποκόμματα εφημερίδων και
περιοδικών που είχε διαφυλάξει κάπως άτακτα και ανοργάνωτα, όπως και ορισμένες
από τις πρώτες της, των προδικτατορικών χρόνων ποιητικές της συλλογές που δεν
είχα κατορθώσει να βρω στο εμπόριο ή να συναντήσω σε Βιβλιοθήκες. Η Φαίδρα
Ζαμπαθά- Παγουλάτου πηγαινοέρχονταν μεταξύ της οδού Κερκύρας στην Κυψέλη όπου
διέμενε και του εξοχικού της στην Βάρκιζα. Τις φωτοτυπίες και τα αποκόμματα των
εφημερίδων που είχα διαφυλάξει στο δικό μου αρχείο, δεν διέθεταν όλα τα στοιχεία -ακριβή ημερομηνία δημοσίευσης,
όνομα εντύπου, αριθμό τεύχους, γεωγραφική περιφέρεια από όπου προέρχονταν το
έντυπο, το όνομα του ή της συντάκτριας, σελίδα, ορισμένα φέρουν μόνο την χρονιά
δημοσίευσής τους ή το όνομα της εφημερίδας. Από την μεριά μου, στην συνεργασία
μας, συμπλήρωνα τις ελλείψεις που έβρισκα και την πληροφορούσα. Από τα ονόματα
που υπέγραφαν τα μικρά ή εκτενή κείμενα υποψιαζόμουν πιο έντυπο ήταν, και φυσικά
από την χρονιά έκδοσης των ποιητικών της συλλογών. Όπως και νάχει, τα όποια
κενά, και της παρούσας ανάρτησης, χρεώνονται στον γράφοντα. Η Φαίδρα μαζί με
ένα χειρόγραφο βιογραφικό της (που δημοσίευσα στο προηγούμενο σημείωμα), μου
πρόσφερε και μία ανέκδοτη δαχτυλογραφημένη βιβλιοκριτική της συναγωνίστριάς της
γνωστής ποιήτριας Σοφίας Μαυροειδή- Παπαδάκη για την συλλογή της «Πριν το Τέλος»,
Μαυρίδης 1966, λέγοντάς μου ότι δεν είχε δημοσιευθεί, μέχρι το 2001 χρονιά
συνάντησής μας. Της οφείλω λοιπόν μέρος του υλικού που αναρτώ στα Λογοτεχνικά
Πάρεργα για το έργο της. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με την σειρά.
Η αγωνίστρια
ποιήτρια είχε παρακολουθήσει μία ομιλία μου στην Αθήνα μαζί με φίλες της
ποιήτριες (άγνωστες σε μένα), μετά την ομιλία πλησιάζοντάς με, με ρώτησε αν έχω
διαβάσει ποιήματά της, με αυτήν την κάπως «σκληρή» φωνή της. Αν θυμάμαι καλά
ήταν καπνίστρια. Της απάντησα ότι γνώριζα την ποίησή της όπως και τον λογοτέχνη
πατέρα της. Είχα διαβάσει κείμενά της στην ετήσια «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του Μαυρίδη
με τον οποίο συνεργάζονταν, και σε άλλα έντυπα, και είχα βρει σε παλαιοπωλεία
ορισμένες συλλογές της. Μιλήσαμε ελάχιστα στην πρώτη αυτή σύντομη επαφή
ανταλλάσοντας τηλέφωνα, υποσχόμενη σε νέα μας συνάντηση να μου προσφέρει
συλλογές της που δεν είχα κατορθώσει να βρω στο εμπόριο. Έτσι και έγινε.
Ας πάρουμε τα γεγονότα από την αρχή, όπως τα
έχει συγκρατήσει η ατομική μας μνήμη που σιγά-σιγά εξασθενεί καθώς και η όρασή μας, διαβάζοντας εκ νέου τα ποιήματά
της.
Επισκεπτόμενος από παλιά παλαιοπωλεία του
Πειραιά και της Αθήνας αγόραζα και
προμηθευόμουν ποιητικές συλλογές ελλήνων και ελληνίδων ποιητών και ποιητριών,
βιβλία τους, δοκίμια και μελέτες για το έργο τους ενώ παράλληλα, αποδελτίωνα
από εφημερίδες και περιοδικά, αντέγραφα με το χέρι ή φωτοτυπούσα κριτικές και
άρθρα, σχόλια και βιβλιοπαρουσιάσεις. Να επαναλάβουμε για άλλη μία φορά την
τύχη που είχαμε εκείνη την περίοδο κάνοντας αυτήν την αναδρομή, επισκεπτόμενοι
σαν πελάτες το υπόγειο παλαιοπωλείο στην Σόλωνος γωνία, στο πλάι του Βιβλιοπωλείου
της «ΕΣΤΙΑΣ» του συγχωρεμένου Παύλου. Σε αυτό το υπόγειο κατάστημα που
κατέβαινες τα σκαλιά, ανακάλυψα δεκάδες τίτλους ποιητικών συλλογών και μελέτες
που αναφέρονταν στην Ιστορία της πόλης μου, τον Πειραιά. Εκείνη την περίοδο ο
παλαιοβιβλιοπώλης είχε αγοράσει την Βιβλιοθήκη του αρχιτέκτονα Κώστα Μπίρη αν
θυμάμαι σωστά, και διάφορους τόμους από βιβλία και περιοδικά που είχαν
εκποιηθεί από βιβλιοθήκες Δήμων, της Ακαδημίας και άλλων πνευματικών ιδρυμάτων.
Ο κυρός Παύλος, αυτός ο έξυπνος και αγαπητός βιβλιοπώλης κατάλαβε αμέσως τι
βιβλία αναζητούσα και φρόντιζε να με εξυπηρετεί σαν πελάτη του, να μου τα
προμηθεύει. Του εξήγησα από την πρώτη στιγμή ότι δεν ήμουν συλλέκτης, ούτε με
ενδιέφεραν πρώτες εκδόσεις, (γι’ αυτό δυστυχώς ορισμένα βιβλία ή τεύχη
περιοδικών είναι κακέκτυπα). Σκόπευα να ασχοληθώ συστηματικά με την ελληνική
αντρική και γυναικεία ποίηση και τα πολιτιστικά πράγματα του Πειραιά. Εκείνος είδε
το πάθος μου για διάβασμα και κοίταζε να μου βρίσκει παλαιές ποιητικές
συλλογές, μελέτες, σκόρπιους τίτλους λογοτεχνικών περιοδικών, ακόμα και
μισοφθαρμένα βιβλία αρκεί να μπορούν να διαβαστούν. Τίτλους που δεν συναντούσα
σε δημόσιες βιβλιοθήκες που αναζητούσα. Εδώ θα ήθελα να ανοίξω μία μικρή
παρένθεση σημειώνοντας το εξής οξύμωρο της υπόθεσης σαν αναγνώστης και
ερευνητής-μελετητής. Από την μία χαιρόμουν, έμενα ικανοποιημένος που έβρισκα
και αγόραζα παλαιά, λησμονημένα βιβλία και συλλογές που χρειαζόμουν, και από
την άλλη θλιβόμουν και στεναχωριόμουν που έβλεπα να εκποιούνται προσωπικές
βιβλιοθήκες λογοτεχνών, πολιτικών, δικηγόρων, βιβλιοθηκών δήμων ή σχολείων, δημόσιων
ιδρυμάτων, λογίων, καθηγητών, εκατοντάδες τίτλοι διαφόρων ειδών και κατηγοριών
βιβλία, επιστημονικά συγγράμματα, τεύχη περιοδικών δεμένα και άδετα, τα οποία
προμηθεύονταν-αγόραζαν οι παλαιοπώλες της εποχής-υποψιάζομαι όπως και
σήμερα-και κατόπιν τα πωλούσαν σε εμάς τους πελάτες βιβλιόφιλους. Σε
παλαιοπωλεία της πρωτεύουσας, στο Μοναστηράκι, στην Πλατεία Βικτωρίας, στον
Πειραιά έξω από τον Ηλεκτρικό Σταθμό, και σε κεντρικές πλατείες σε εορταστικές
εκδηλώσεις. Βιβλία κάθε είδους και κατηγορίας με άκοπες ακόμα τις σελίδες, με
ιδιόχειρες υπογραφές- αφιερώσεις συγγραφέων σε φιλικά τους πρόσωπα που τα είχαν
αποστείλει. Κατέληγαν τώρα να βρίσκονται
στοιβαγμένα σε ντάνες, σκονισμένα, μουχλιασμένα, παρατημένα, μισοσχισμένα,
δίχως εξώφυλλα ή λερωμένα, ακόμα και με κομμένες τις ζωγραφιές και τις
εικαστικές παραστάσεις ελλήνων χαρακτών ή ζωγράφων ένθετων σελίδων τους, ή των
εξωφύλλων τους σχεδιασμένα από διάσημους εικαστικούς. Κάθε πελάτης-αναγνώστης
μπορούσε να συναντήσει τίτλους δυσεύρετων βιβλίων που δεν κυκλοφορούσαν πια
(αυτή για μένα ήταν η αξία τους και όχι η συλλεκτική τιμή τους), λογοτεχνικών
περιοδικών, όχι φυσικά όλων των τευχών τους ή περιόδων κυκλοφορίας τους. Ακόμα
και νεότεροι ποιητικοί τίτλοι που κυκλοφόρησαν μετά την εκδοτική άνοιξη και
άνθηση του 1974, των πρώτων χρόνων της μεταπολίτευσης, και είχαμε σπεύσει να
αγοράσουμε από τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων σε τσουχτερές κάπως τιμές,
κατέληγαν ότι είχε απομείνει από τις εκδόσεις στα διάφορα παζάρια ή μπαζάρ
βιβλίων. Με λύπη μου είχα συναντήσει να πωλούνται χαμαί πάνω σε σεντόνια σε
στάσεις λεωφορείων συλλογές του Οδυσσέα Ελύτη, της Κικής Δημουλά, του Κωνσταντίνου
Π. Καβάφη, του Κωστή Παλαμά, του Ιωάννη Πολέμη, και πολλές ιστορικές και
πολιτικές μελέτες, κοινωνιολογίας βιβλία, ελληνικά και ξένα μυθιστορήματα και
ποιητικές συλλογές. Βλέποντας που κατέληγε ο μεγάλος αυτός συγγραφικός κόπος
συλλογιζόμουν τι πικρή τύχη περίμενε τα δικά μου ελάχιστα βιβλία. Η χαρά όμως
από την άλλη, της εύρεσης του τίτλου που αναζητούσαμε και προμηθευόμασταν ήταν
μεγάλη, υπερέβαινε την θλίψη μας στην κοινή διαπίστωση ότι η μοίρα των βιβλίων
των συγγραφέων και ιδιαίτερα των Ποιητών είναι συνήθως να καταλήγουν σε ένα
καροτσάκι ή σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο στο γιουσουρούμ, πεταμένα πάνω σε
σεντόνια μαζί με μπιχλιμπιδάκια και σπασμένα κουκλάκια μπροστά στους σταθμούς
των μέσων μαζικής μεταφοράς, στα αζήτητα. Τα βιβλία της Ποίησης, δίχως να το
γενικεύουμε, είναι από τα πρώτα που προσπαθούν να ξεφορτωθούν όπως-όπως οι συγγενείς
μετά τον θάνατο ενός λογοτέχνη αλλά και άλλοι δημόσιοι φορείς. Τα Βιβλία
πιάνουν χώρο μέσα σε ένα σπίτι, φέρνουν σκόνη, το μελάνι γεννά μαμουνάκια,
κιτρινίζουν τα φύλλα με τον χρόνο, τα άδεια ράφια των βιβλιοθηκών γεμίζονται
ευκολότερα με μικρά αγαλματάκια και προσωπικές φωτογραφίες της οικογένειας. Στην
καλύτερη περίπτωση τα Βιβλία όπως μου είπε μία παλαιά φίλη σημαντική ποιήτρια,
«Γιώργο μου, δεν ξέρεις πόσο χρήσιμα μου φάνηκαν τα δύο βιβλία σου που μου
έστειλες, τα έβαλα κάτω από την γραφομηχανή μου για να στερεωθεί και γράφω
ανετότερα», ακόμα γελάω για την προσφορά μου στην τέχνη (;) της γραφής, όπως
και στο γεγονός ότι είχα δεχθεί ως δώρο βιβλίο από συγγραφέα ο οποίος μου το
χάρισε και μέσα στις σελίδες του είχε μία καρτ βιζίτ από άλλον συγγραφέα που
του το χάρισε, και τελικά δωρίθηκε σε μένα δίχως να ανοιχτεί, διαβαστεί. Κάτι
σαν την παλαιά συνήθεια ελληνικών οικογενειών να κάνουν στην ονομαστική εορτή
κάποιου συγγενή τους δώρο ένα από αυτά τα μακρόστενα κουτιά που είχαν μέσα
Βερμούτ ή Κονιάκ Μάρκας Μεταξά ή άλλο ποτό, το κουτί με το μπουκάλι και την
κορδέλα αφού έκανε τον κύκλο του από χριστούγεννα σε πάσχα και τούμπαλιν ή άλλη
ονομαστική εορτή, ξαναγύριζε μετά από μερικά χρόνια ανέγγιχτο στον πρώτο που το
πρόσφερε ως δώρο. Θάθελα νάχα την στόφα του μυθιστοριογράφου να έγραφα ένα
διήγημα ή μία μικρή νουβέλλα με την περιπλάνηση ενός τέτοιου βιβλίου-δώρου, διεκτραγωδώντας
το ιλαροτραγικό γεγονός ότι οι έλληνες δεν φημίζονται για την έφεσή τους στην
ανάγνωση αν δεν λαθεύω. Κάπου είχα διαβάσει ότι ένας παλαιός βιβλιοκριτικός
ημερήσιας εφημερίδας έβαζε σε νάιλον σακούλες τα βιβλία που του έστελναν κατά
δεκάδες και τα πήγαινε στο Μοναστηράκι προς πώληση αδιάβαστα, ή ότι εκδότες
περιοδικών πωλούσαν σε βιβλιοπωλεία τα βιβλία που τους έστελναν συνήθως σε δύο
αντίτυπα. Ενδέχεται το Βιβλίο ως δώρο, και μάλιστα το μη Εικονογραφημένο που
τραβά το μάτι, να είναι το πιο παραμελημένο δώρο για να μην γράψω άλλη λεξούλα.
Από την άλλη όμως, ένας τόσο μεγάλος εκδοτικός και συγγραφικός όγκος για μιά
μικρή βιβλιαγορά όπως η χώρα μας επόμενο είναι τα βιβλία να έχουν αυτήν την
τύχη. Κλείνω την παρένθεση μην θέλοντας να ξεφύγουμε πολύ από το θέμα μας,
θυμίζοντας μόνο το γνωστό σε εμάς τις νεότερες γενιές βιβλιόφιλων, ότι κάποτε
στάλθηκε μέσα σε νάιλον τυλιγμένο ένα βιβλίο ενός γνωστού συγγραφέα με άδειες,
λευκές σελίδες, και την επόμενη μέρα είδε μία μακροσκελέστατη επαινετική
κριτική στις στήλες της εφημερίδας που δημοσίευε ο επιφανής κριτικός. Πώς το
έλεγε η συγχωρεμένη Γεωργία Βασιλειάδου, στην γνωστή ταινία, «Η θεία από το
Σικάγο» «πώς το λέτε εσείς εδώ γιατί δεν θυμάμαι πώς το λέγαμε εμείς εκεί»
Ορισμένες από τις ποιητικές συλλογές
της ποιήτριας Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου τις πρωτοσυνάντησα και αγόρασα και από τα βιβλιοπωλεία, του Ευτύχη και της
Μαίρης Μοσχονά και του Τάσου Πιτσιλού, είχαν ξεμείνει στα ράφια τους αζήτητες
όπως και βιβλία άλλων ελλήνων και ελληνίδων ποιητών. Αυτό είναι το χρονικό
συναντήσεώς μας με την ποιήτρια και τα μέχρι τότε βιβλία της. Στην ετήσια
«Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του εκδότη και τυπογράφου Αρ. Μαυρίδη, είχαν
δημοσιευθεί σε διάφορες χρονιές ποιήματά της και πεζά της για την ελληνική και
ξένη λογοτεχνία, πχ. για τον Στρατή Δούκα, την «Μεξικάνικη Λογοτεχνία» κλπ..
Από τον εκδοτικό αυτόν οίκο κυκλοφόρησε και η πρώτη της ολιγοσέλιδη πρωτόλεια
ποιητική συλλογή «Σταγόνες από φώς» σελίδες 28, Ιανουάριος του 1962. Η συλλογή
είναι αφιερωμένη «Στον πατέρα της Κούλη Ζαμπαθά». Τις δεκαετίες που κύλησαν στο
τυπογραφείο του Μαυρίδη εκδόθηκαν οι περισσότερες από τις συλλογές της.
Η ποιήτρια και μεταφράστρια Φαίδρα
Ζαμπαθά- Παγουλάτου, έμεινε για αρκετές δεκαετίες στην επιφάνεια του
λογοτεχνικού χρόνου συμμετέχοντας και παίρνοντας μέρος σε διάφορες πολιτιστικές
και άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις και δράσεις τις προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως
στους ιδεολογικούς- πολιτικούς αλλά και πνευματικούς χώρους από τους οποίους
προέρχονταν και ακολουθούσε. Την θυμούνται ως δραστήρια ελληνίδα κομμουνίστρια,
δυναμική γυναικεία παρουσία, μια ποιήτρια η οποία δεν έπαψε μέχρι το τέλος της
ζωής της να ενδιαφέρεται για τα δημόσια πολιτικά πράγματα τόσο στην Ελλάδα όσο
και παγκοσμίως με την ποίησή της και τις άλλες ατομικές της πρωτοβουλίες σαν
πολιτικοποιημένη προσωπικότητα και χειραφετημένη γυναίκα. Υπήρξε κόρη δημοκράτη
πατέρα και λογοτέχνη κάτι που σήμαινε ότι προέρχονταν και χτυπούσε μέσα της ο
παλμός, η συγγραφική και αγωνιστική φλέβα της οικογένειάς της. Η μεγάλη της
αγάπη για τον συγγραφέα αριστερό πατέρα της διακρίνεται σε αρκετές ποιητικές
της συλλογές, όχι μόνο στις αφιερώσεις της σε εκείνον. Για την ποίησή της-στο
σύνολό της-δεν έχουν γραφεί και πολλά σχόλια, αν δεν κάνω λάθος, και όχι
μάλιστα όλα θετικά, βλέπε Πέτρος Χάρης. Σαν ελληνίδα ποιήτρια και μεταφράστρια
δεν έχει εξεταστεί η όποια συμβολή της στην πορεία της ποίηση της γενιάς και
του φύλου της. Το σχετικά πρόσφατο λήμμα του σύγχρονου Νεοελληνικού Λεξικού των
εκδόσεων Πατάκη στην κριτική του αποτίμηση την συμπεριλαμβάνει με δύο γραμμές
(δεν μιλώ για την καταγραφή τίτλων βιβλίων της). Οι Ελληνικές Ανθολογίες
Ποίησης που διαβάζουμε ποιήματά της δεν είναι και τόσες πολλές, όσο άλλων
ελληνίδων ποιητριών. Στις ιστορικές μελέτες της ελληνικής λογοτεχνίας το όνομά
της μάλλον λανθάνει. Παρ’ όλα αυτά, που
εν τάχει σημειώνουμε, δεν απουσιάζουν οι επίσημες βραβεύσεις της από τον Δήμο
Αθηναίων, του Κερατσινίου και άλλους Δήμους, και από πολιτιστικά περιβάλλοντα
του πολιτικού χώρου που υποστήριζε, ενώ έχει δώσει ομιλίες σε διάφορα μέρη της
Ελλάδας και σχολεία. Μετά τον θάνατό της ελάχιστα έχουν δημοσιευθεί στο
διαδίκτυο άξια λόγου, δίχως φυσικά να αγνοούμε τις μεταφράσεις ποιημάτων της
στο εξωτερικό όπως η ίδια μας λέει στο βιοεργογραφικό της που δημοσιεύσαμε στο
προηγούμενο σημείωμα.
Θέλοντας να συνεχίσω την εργασία της
λησμονημένης ποιήτριας και λαογράφου Αθηνάς Ταρσούλη και την παλαιά μελέτη της
«Ελληνίδες Ποιήτριες» -αντίτυπα της ανθολογίας-μελέτης πωλούνταν στην εκποίηση Βιβλίων
του Βιβλιοπωλείου της «Δωδώνης» που βρίσκονταν κάτω από την οικία και μουσείο
του ποιητή Κωστή Παλαμά στην οδό Ιπποκράτους, εδώ και χρόνια- διάβαζα και συγκέντρωνα
ποιητικές συλλογές ελληνίδων ποιητριών, μάζευα στοιχεία και πληροφορίες για το
ποιητικό τους έργο. Έχοντας λοιπόν προμηθευτεί ορισμένους τίτλους συλλογών της,
χάρηκα για την γνωριμία μας στην ομιλία μου και αποδέχτηκα με ευχαρίστηση την
επιθυμία της να μου φωτοτυπήσει παλαιότερες που δεν είχα, και το κυριότερο, να
μου φωτοτυπήσει αποκόμματα εφημερίδων με δημοσιεύματα για τις συλλογές της. Με
την κίνησή της αυτή συμπλήρωνα από την μεριά μου την ενδεικτική βιβλιογραφική της
μερίδα. Της τηλεφώνησα, της ανέφερα ποιες συλλογές της είχα στην κατοχή μου και
ποιες αναζητούσα ακόμα. Η Φαίδρα ανταποκρίθηκε και μου ζήτησε να βρεθούμε, με προσκάλεσε
στο σπίτι της. Ήταν ουσιαστικά η πρώτη μας
κατ’ ιδίαν συνάντηση με άνεση, μια και μείναμε αρκετή ώρα συζητώντας και
σχολιάζοντας τα ποιήματά της. Την ευχαρίστησα για μία ακόμα φορά που είχε
παρευρεθεί στην λογοτεχνική μου ομιλία και στο γεγονός ότι με απάλλασσε από τον
κόπο να τρέχω να βρω σελίδες εφημερίδων και περιοδικών με δημοσιεύματα για την
παρουσία της. Πολύ κουραστική δουλειά η Βιβλιογραφική αποδελτίωση και
καταγραφή, ακόμα και αν αφορά έναν και μόνο συγγραφέα, πολυέξοδο εγχείρημα, τρεχάτε
ποδαράκια μου, αντιγραφές στο χέρι, γερή υπομονή, πείσμα, αντοχές στις πόρτες
που θα σου κλείσουνε άτομα που δεν έχουν ανοίξει τις σελίδες ενός βιβλίου και
βρίσκονται σε λάθος θέση, στα ραντεβού που θα σου ακυρώσουνε, στην αδιαφορία,
στο τι θα επιλέξεις, και άλλα πολλά όταν μάλιστα, δεν διαθέτεις και δικό σου
μεταφορικό μέσο ή την οικονομική άνεση ή χορηγία. Αυτές και άλλες δυσκολίες
πριν αρχίσει η ευλογημένη ψηφιοποίηση, μόνο που άργησε και εμείς μεγαλώσαμε και
μειώθηκαν οι δυνάμεις και οι αντοχές μας. Το επόμενο διάστημα πραγματοποιήθηκαν
και άλλες συναντήσεις μας, και μεσολάβησαν τηλεφωνήματά μας μιλώντας για τις ποιητικές
της δουλειές. Μου είχε γίνει μία κρούση εκ μέρους της να την παρουσιάσω σε μία
ομιλία μου αλλά άλλοι, πέρα από εμάς πνευματικοί φορείς-άτομα- δεν συμφώνησαν.
Η κοινή επιθυμία δεν επιτεύχθηκε και σε μία πρόσκλησή της να γράψω και να
δημοσιεύσω ένα εκτενές άρθρο για την ποίησή της σε γνωστό περιοδικό, αυτήν την
φορά συνάντησε εκ μέρος μου την άρνηση μια και το περιοδικό ζητούσε χρήματα. Για
την ακρίβεια, αγορά 30 τευχών πράγμα αδύνατο. Τις δεκαετίες μετά την
μεταπολίτευση τα πράγματα στον χώρο της Βιβλιογραφίας και Εργογραφίας ήταν
αρκετά δύσκολα, δεν υπήρχε ούτε η βοήθεια της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, ούτε
ήταν τόσο εύκολο πάντα να βρεις σε μία δημόσια βιβλιοθήκη ή άλλον χώρο
συγκεντρωμένα τα βιβλία ενός λογοτέχνη, ενώ από την μεριά του και ο ίδιος ο
ενδιαφερόμενος συγγραφέας είτε αδιαφορούσε, είτε αμελούσε, είτε δεν τον
απασχολούσε να συγκεντρώσει τα σκόρπια δημοσιεύματα για το έργο του. Η
συστηματικοποίηση της βιβλιογραφικής εργασίας άρχισε μερικά χρόνια αργότερα, οι
δε επίσημοι βιβλιογράφοι ήθελαν από την μεριά τους-και δικαίως-να αμείβονται
για τον πολύχρονο μόχθο τους, για την κοπιώδη δουλειά τους. Έτσι έμεινε σε
εκκρεμότητα εκ μέρους μου ένα εκτενές άρθρο για την ποίησή της, κρατώντας το
σχεδιάγραμμά του.
Έχοντας τα δικά μου εφόδια συνάντησα την
ποιήτρια Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου στο σπίτι της. Στην μνήμη της θα αφηγηθώ τα
εξής. Από την πρώτη μας συνάντηση η αγωνίστρια και μαχητική πολιτικά και
κομματικά Φαίδρα θέλησε να με ξεψαχνίσει, να «μυριστεί» τι πολιτικό «καπνό
φουμάρω», λέγοντάς μου που ανήκε και τι υποστηρίζει. Της εξέφρασα από την μεριά
μου ότι δεν ανήκω σε αυτόν τον κομματικό χώρο και ότι υποστήριζα το κόμμα της Αλλαγής
του Αντρέα, δίχως να είμαι πρασινοφρουρός, και ούτε είχα ζητήσει ποτέ να
βολευτώ στο δημόσιο όπως έτρεχαν να κάνουν μετά το 1981 πάμπολλα από τα πράσινα
συντρόφια. Τα πράγματα στην Ζωή δεν είναι άσπρα ή μαύρα, έντιμα άτομα και
αγωνιστές υπάρχουν σε όλους τους ιδεολογικούς και κομματικούς σχηματισμούς. Για
την πολιτική νεότερη ελληνική Ιστορία δυστυχώς στην Ελλάδα μετά την πτώση της
χούντας τα πάντα βρίσκονταν κάτω από έναν κομματικό διαφόρων χρωμάτων μανδύα. Φυσικά
διαφώνησε και κράτησε μία στάση απόστασης απέναντί μου, μην αρνούμενη όμως να
με βοηθήσει στην συγκέντρωση πληροφοριών για την ποίησή της. Από την μεριά μου
σε επόμενη συνάντησή μας, προσπάθησα να μην οδηγηθεί η κουβέντα μας στα
πολιτικά, να επικεντρωθούμε στην ποίησή της, να μιλήσουμε για άλλες ποιήτριες
που γνώριζε και εκτιμούσε. Μου μίλησε για την ποιήτρια Λιλή Πατρικίου Ιακωβίδη,
την Σοφία Μαυροειδή Παπαδάκη, την Ρίτα Μπούμη Παππά, την Γαλάτεια Καζαντζάκη
και ένα δύο άλλες. Εξάλλου, συλλογίστηκα, επιστρέφοντας στο σπίτι μου μετά από συναντήσεις
μας, ότι η Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου υπήρξε μία γυναίκα, μία ποιήτρια με
αγωνιστικό δημοκρατικό παρελθόν, προέρχονταν από οικογένεια αριστερών αγωνιστών,
ο πατέρας της ήταν μέλος του ΕΑΜ, ότι στο σπίτι τους είχε βρει καταφύγιο ο
Νίκος Μπελογιάννης και άλλοι αριστεροί αγωνιστές την περίοδο των διώξεων και
του κυνηγητού τους από τις νικητήριες συντηρητικές δυνάμεις μετά την εμφύλιο.
Στο σημαδιακό γεγονός ότι ο καταδικασμένος από ελληνικό στρατοδικείο και καταδικασμένος
σε εκτέλεση «Άνθρωπος με το γαρύφαλλο» και οι άλλοι σύντροφοί του έμεναν στο
σπίτι τους. Φρυκτά γεγονότα, δραματικές
καταστάσεις της νεότερης ελληνικής πολιτικής ιστορίας που έζησαν χιλιάδες
ελληνικές οικογένειες που εμείς οι νεότερες γενιές ελλήνων της μετεμφυλιακής
και μετακατοχικής περιόδου δεν βιώσαμε, δεν ζήσαμε, γνωρίσαμε μόνο την σκοτεινή
επταετία και τα πολιτικά και κοινωνικά απόνερα του εμφύλιου τραύματος. Πώς
γίνεται λοιπόν ένας πολιτικοποιημένος έλληνας ή ελληνίδα και μάλιστα
πνευματικός εργάτης, του οποίου η ποίηση έχει κοινωνικό ανθρωπιστικό χαρακτήρα,
πολιτικό πρόσημο και ειρηνόφιλη ατμόσφαιρα, να απεμπολήσει την αγωνιστική
ιστορία της οικογένειάς της, την αγωνιστική διαδρομή της ίδιας, τα πολιτικά πεπραγμένα
της παράδοσης του βίου της; Τα τραγικά συμβάντα που έζησε από κοντά από νεαρή
ηλικία, τις συμμετοχές της στους δημοκρατικούς αγώνες υπεράσπισης των
δικαιωμάτων των λαών, των όπου γης κατατρεγμένων και κυνηγημένων, όλα αυτά
τέλος πάντων που πίστευε και εξέφραζε με απόλυτο πάθος, με την ποιητική της
γραφή. Η ποίησή της είναι διάσπαρτη από πολιτικές αναφορές σε πρόσωπα σύμβολα
και πολιτικά συμβάντα των ανατρεπτικών δεκαετιών 1960, 1970, 1980. Πρόσωπα και
γεγονότα που συντάραξαν τόσο την ελληνική όσο και την παγκόσμιο ιστορία. Ο
δολοφονημένος πάστορας ηγέτης των μαύρων στην Αμερική Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, η
εξέγερση των ελλήνων φοιτητών στο Πολυτεχνείο, νεαροί που σκοτώθηκαν από
δυνάμεις κρατικής καταστολής, η περίπτωση του Νίκου Μπελογιάννη, ο πόλεμος στην
Γιουγκοσλαυία, η Φτώχεια και οικονομική εκμετάλλευση, τα πολιτικά γεγονότα στη
Νότιο Αμερική και οι πολιτικές εξεγέρσεις και άλλα συμβάντα δεν έμειναν έξω από
την ακτίνα του βλέμματός της, δεν την άφησαν αδιάφορη σαν ενεργή και δυναμική
γυναίκα, σαν ποιήτρια. Αφιερώνει ποιήματά της ή ποιητικές της συλλογές, γράφει
για τα δίκαια, τους αγώνες των λαών για παγκόσμια Ειρήνη, για τις πορείες των
πολιτών ενάντια στα πυρηνικά όπλα και υπέρ των δυνάμεων των αφοπλισμών από τις
μεγάλες δυνάμεις. Μιλά για τερματισμούς τοπικών πολεμικών και συρράξεων. Τα
πολιτικά και επικαιρικά συμβαίνοντα των χρόνων της καταλαμβάνουν το ένα μέρος
του ποιητικού της κόσμου, ενώ από την άλλη, συναντάμε μεγάλα ρεύματα ερωτικού
λυρισμού να διαποτίζουν τον λόγο της, ευαισθησία και τρυφεράδα την
αισθαντικότητα της φωνής της. Χαρτογραφώντας το έργο της θα διαβάσουμε πάμπολλες
αναφορές της, εικόνες προσωπικών της νοσταλγικών αναμνήσεων και βιωμάτων,
αναπολήσεων της παιδικής της κοριτσίστικης ηλικίας, οικογενειακών της στιγμών. Τα
παιδικά της κοριτσίστικα χρόνια και νοσταλγικές αναμνήσεις γίνονται ποιητικές
παραστάσεις, η μορφή του πατέρα της κυριαρχεί, η συμβουλευτική του παρουσία και
μετά την απώλειά του. Η μνήμη της μητέρα της, η πατρογονική τους εστία
τροφοδοτούν γίνονται πρώτη ύλη στα ποιήματά της, σε αφιερωματικές συλλογές και
φυσικά η παρουσία, οι μνήμες και η απώλεια του άντρα της. Η οικογενειακή της
εστία σαν χώρος, κατέχει στις ποιητικές της περιγραφές την ίδια σημασία που
έχουν οι έμψυχες υπάρξεις που διαμένουν σε αυτήν. Τα σπίτια ακόμα και στην
φθορά τους είναι ζωντανές ενεργές μνήμες, παραστάσεις διαρκούς θερμότητας,
νοσταλγίας, έτσι όπως μας το δίδαξε η ποίηση του ομοιδεάτη, αγωνιστή συντρόφου
της Γιάννη Ρίτσου. Αποτελούν ενεργό μέρος του ποιητικού σκηνικού, αναπόσπαστο
κομμάτι της ποιητικής σύνθεσης. Χώρος, Άνθρωποι, Μνήμες, Κοινωνικοί αγώνες,
Ιστορία Ένα. Συνβηματισμοί στον αγωνιστικό ατομικό και συλλογικό χρόνο. Πολλές
ποιητικές της μονάδες άμεσα κυρίως αλλά και έμμεσα αναφέρονται στον σύντροφό
της, και στις στιγμές που πέρασαν μαζί, τις εμπειρίες που μοιράστηκαν, στον
βαθύ της έρωτα, που διατηρείται ακόμα και μετά την απώλειά του. Έντονος ο
ελεγειακός τόνος της φωνής της, ένας έρωτας εσωτερικός, νηφάλιος σε στιγμές του
σπαραχτικός. Ο θάνατος του άντρα της (του Παγουλάτου) που την σημάδεψε διαπερνά
σαν ρίγος τρυφερότητας την γραφή της. Θρηνεί αλλά δεν παύει να αγωνίζεται μαζί
με τους συντρόφους της στους κοινωνικούς αγώνες, στον ανεξάντλητο στίβο της
ζωής. Δύο είναι θα γράφαμε συγκεφαλαιωτικά τα πεδία του ποιητικού της στόχου
και μέριμνας, η πολιτική της στάση απέναντι στα κοινά, και η εστίαση του
βλέμματός της πρώτα στην απώλεια του πατέρα της και κατόπιν στου σύντροφό της.
Στοργή και έρωτας, αναμνήσεις και νοσταλγικές στιγμές για αυτά που έζησε για
αυτά που έχασε, για ότι δεν πρόλαβε να ζήσει. Παρά το κοινωνικό υπόβαθρο της
ποίησής της, δεν λείπουν και οι στιγμές στοχασμού, των αναπολήσεων, τα ταξίδια της φαντασίας, των οραμάτων των
προσδοκιών της. Επανέρχεται συχνά στις αναμνήσεις των παιδικών κοριτσίστικών
της χρόνων. Τα ποιήματά της συνήθως έχουν μικρή φόρμα, που ενδέχεται να είναι
και τα καλύτερά της, αυτά που συμπυκνώνουν το νόημά τους σε μικρούς πυρήνες
ολιγόστιχων εικόνων, σύλληψης της παλαιάς κατάστασης αποφλοιωμένης από περιττά
διακοσμητικά στοιχεία, συναισθηματικές γιρλάντες, ερωτικής διάθεσης απλώματα.
Σαν να σταμάτησε «ο χρόνος στην αγάπη» που μας λέει και το γνωστό τραγούδι. Δεν
λείπουν και τα ποιήματα με μεγαλύτερη φόρμα, εκτενέστερων διαπραγματευτικών
διαστάσεων χωρισμένων σε θεματικά μέρη. Τα πολύστιχα συναγωνίζονται τα
ολιγόστιχα στην συνολική εικόνα του έργου της. Αρκετές φορές το θέμα σπάει και
συνεχίζεται σε επόμενη ποιητική μονάδα ή ποιητική σύνθεση. Τα ποιήματα είναι
συνήθως έντιτλα, άλλα φέρουν ως τίτλο λατινικούς αριθμούς και ορισμένα άτιτλα.
Υπάρχουν και οι συνθέσεις που χωρίζονται σε δύο μέρη. Είτε όμως ολιγόστιχα είτε
πολύστιχα τα ποιήματα της Φαίδρας Ζαμπαθά Παγουλάτου δεν απομακρύνονται από το
γενικό κλίμα ερωτικής νοσταλγίας, αναπόλησης, εσωτερικού στοχασμού, ερωτημάτων
και προβληματισμών της σκέψης, πολιτικού οραματισμού για κοινωνική δικαιοσύνη
και ανθρώπινη ισότητα δίχως εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο και τους
οικονομικά ισχυρούς της γης. Την ποιήτρια την ενδιαφέρει να δει που βαδίζει η
ανθρωπότητα ακόμα και όταν αγανακτεί από την αδιαφορία των ανθρώπων, αναρωτιέται
αν άξιζαν οι ατομικοί αιματηροί αγώνες του ανθρώπου, ή μήπως πήγαν χαμένοι τα
χρόνια διαμαρτυρίας της-τους, κάτω από τις σύγχρονες, ραγδαίες αλλαγές και
πισωγυρίσματα των ιστορικών συνθηκών της ανθρωπότητας. Το σύστημα-οικονομικό
και κοινωνικό-νίκησε τις όποιες φιλότιμες αγωνιστικές προσπάθειες του ανθρώπου
για ελευθερία, δικαιοσύνη, οικονομική ισότητα των ανθρώπων. Κατάργηση της
φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων. Υπάρχουν όμως και οι ανθρώπινες
δυνάμεις που ακόμα αντιστέκονται, εξακολουθούν να αγωνίζονται, να παλεύουν. Η
ίδια σαν πολιτικό υποκείμενο και σαν δημιουργός έχει αποφασίσει να ανήκει στην
από εδώ πλευρά της Ιστορίας της Ανθρωπότητας. Το εικονοστάσι της αποτελείται
από εικόνες κόκκινων ηρώων και αγωνιστών. Ανθρωποκεντρική καθαρά η ποίηση της
Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου-όπως και ο πεζός της λόγος, με πινελιές
απαισιοδοξίας, απογοήτευσης, θλίψης. Βλέπουμε την εσωτερική της πάλη να
κρατηθεί όρθια, ζωντανή, ακμαία, να μην λιγοψυχήσει, να κρατήσει την ανθρωπιά της
όρθια, να αναζητά τρόπους να φορτίζει το αγωνιστικό φρόνημά της ακόμα και στον
διλημματικό χαρακτήρα της φωνής της, όταν δείχνει τσακισμένη. Υπάρχει και μία
αχλή θρησκευτικής πνευματικότητας στην γραφή της, η Παναγία ως στήριγμα
πανανθρώπινων ελπίδων και παρηγοριάς αναφέρεται σε αρκετά ποιήματά της, ως
σύμβολο μητέρας. Συγκινητικές ατομικές της στιγμές ξεχωρίζουν μέσα στο ευρύτερο
ταμπλό της θεματικής της. Πηγαίος ο στίχος της, αυθεντικός, ειλικρινής είτε
προέρχεται από την αμεσότητα των προσωπικών της βιωμάτων είτε από την χρονικής
επικαιρότητα των ιστορικών της χρόνων που ζει. Την μικρο ιστορία και μάκρο
ιστορία την αντιλαμβάνεται και την ερμηνεύει σαν πολιτικό όν που υπήρξε σε ένα
ενιαίο σύνολο διαπραγμάτευσης. Ορισμένα ποιήματά της έχουν μία χαλαρότητα στο
ξεδίπλωμα της σκέψης της, στην σύνθεσή τους, στην διαχείριση του ελεύθερου
στίχου που υιοθετεί. Σε άλλα δεν μάλλον δεν την ενδιαφέρει ο ρυθμός του
βηματισμού της. Άλλα η ιστορική επικαιρότητα υπερβαίνει την καλλιτεχνική του
ποιήματος αρτιότητα. Η γλώσσα της είναι απλή με πολλά στοιχεία καθημερινής
ομιλίας, δίχως μπουκώματα επίδειξης, ακόμα και ιδεολογικής όπως έχουμε στην
ποίηση άλλων ομοϊδεατών της καθαρά πολιτικών ποιητών και ποιητριών. Αν και
πολιτική σε πολλά της σημεία απουσιάζει αυτός ο συνεχής βομβαρδισμός της
κομματικής καθαρότητας ή κομματικής προπαγάνδας που διαβάζουμε σε παλαιότερες
γενιές ποιητών αντρικών ή γυναικείων φωνών. Της αγιοποίησης προσώπων
προερχόμενα από τον στενό ιδεολογικό χώρο. Θυμίζει η ανθρωπιστική της φιλοσοφία
την ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου. Οι Λέξεις της προέρχονται από το
θησαυροφυλάκιο της δημοτικής, μιάς ποιητικής έκφρασης απλής και κατανοητής, που
δεν χρειάζεται ο αναγνώστης να καταφύγει σε ειδικές ερμηνευτικές αναλύσεις για
να κατανοήσει το νόημά τους. Από το σύνολο ποιητικό της σώμα δεν λείπουν και τα
ποιήματα εκείνα που είναι αφιερωμένα σε έλληνες ή ξένους ποιητές, πολιτικές
προσωπικότητες, οι Αφιερώσεις της, έμμεσες ή άμεσες. Ενώ σε αρκετές ποιητικές
της μονάδες έχουμε την Ποιητική της, μας μιλά για την λειτουργία της ποίησης,
του ποιήματος και την χρήση και αξία των λέξεων. Σποραδικά μέσα στους στίχους
της μνημονεύονται ονόματα ζωγράφων, ποιητών, ενώ σε άλλα έχουμε τις περιγραφές
χώρων και τοπίων από ταξιδιωτικές της περιπλανήσεις. Ιταλία, Γαλλία κλπ.
Ορισμένα έμμετρα ή πεζόλογα ποιήματά της
ή καθαρά πεζά της, αποπνέουν ένα άρωμα μιάς άλλης εποχής, η φωνή της, είναι φωνή
διαμαρτυρίας της δικής της ατομικότητα και γυναικεία αισθαντικότητα. Ένα βλέμμα πάντα θηλυκό, ανυστερόβουλο,
δυναμικό, ασκίαστο από καταστάσεις σκοτεινές ή πεσιμιστικής διάθεσης. Η
προσωπική μνήμη ακολουθεί τους βηματισμούς της Ιστορίας και τα γεγονότα της
Ιστορίας ορίζουν το πλαίσιο που κινείται η ατομική μνήμη. Ένα ταξίδι της
ανθρώπινης μοναξιάς σε «πλωτές συνοικίες», στα «Επίμετρα» των πολιτικών αγώνων.
Στις «αποχρώσεις του αύριο», στις σιωπές του «Νοέμβρη» που γίνονται ποιητική
μνήμη. Στις μοναχικές και εγκαταλειμμένες υπάρξεις της αγάπης, σε αυτές που «Η
ζωή πάντα ματώνει το αύριο!».
Η Φαίδρα Ζαμπαθά Παγουλάτου αφιερώνει στίχους στην
Μητέρα της, στον ποιητή Δημήτρη Δούκαρη, στον πεζογράφο Ζήση Σκάρο, στην
ποιήτρια Λιλή Ιακωβίδη, την ποιήτρια Μάγια Μαρία Ρούσσου. Γράφει «Ωδές» στον
Νίκο Μπελογιάννη, για τον μαύρο αγωνιστή πάστορα Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ενώ
ντρέπεται και αγανακτεί, δακρύζει για την τραγωδία της «Γιουγκοσλαβίας» τις
πολεμικές επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων των ισχυρών της Γης και αναρωτιέται,
«Πού είναι εκείνη η Ευρώπη του Πολιτισμού. Πού είναι τα Βαλκάνια της Ειρήνης.
Που είναι οι ηγέτες, οι οποίοι στάθηκαν ασπίδα στο Φασισμό και το Ναζισμό. Πού
είναι οι λαοί που αντιστάθηκαν και πολέμησαν τον παραλογισμό και την τρέλα του
Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου…..» και καταλήγει στο «Επί του Πιεστηρίου» με την
διαπίστωση: «Τα δάκρυά μου είναι πολύ φτωχά κι ανήμπορα να φέρουν το χαμόγελο
στα παιδικά φοβισμένα μάτια.». Η αγωνίστρια ποιήτρια συνειδητοποιεί ότι υψώνει
την διαμαρτυρία της μπροστά σε «Κλειστές πόρτες», σε ψυχρές καρδιές, σε
παγωμένες συνειδήσεις, σε ζωές ανθρώπων βολεμένων μέσα στα μικροσυμφέροντά
τους, σε επίπλαστες ιδεολογίες για το πολιτικό «θεαθήναι». Ο Κόσμος αλλάζει και
εκείνη μένει μόνη με τις αναμνήσεις της, με τους αδικαίωτους αγώνες της, αλλά
εξακολουθεί να αντιμάχεται τα «γηρασμένα πρόσωπα» της εξουσίας, την ανέξοδη
θρηνώδη ελπιδοφορία των πνευματικών ηγετών, τις ψυχές και τα βλέμματα που
αλλαξοπίστησαν, το χρέος που έμεινε λησμονημένο μέσα στις σελίδες των ποιητικών
συλλογών. Και η απάντησή της,
«Μια μικρή
κούκλα/
ακρωτηριασμένη/
στα
χαλάσματα/
είναι η
απάντηση!».
Να το «πικρό στάρι» της ζωής, της τέχνης, της
ιδεολογίας, της πίστης, της μεταφυσικής, των οραμάτων. Και η ζωή της; Τι
απολογισμό θα έδινε αν την ρωτούσαν:
Η ΖΩΗ ΜΟΥ
Αν μου
ζητούσαν
να γράψω για
τη ζωή μου
δεν θάχα
πολλά να πω
μόνο
ότι αγάπησα
πολύ
πόνεσα πολύ
στερήθηκα
πολύ
και πάντα
δάκρυζα
σε κάθε
ηλιοβασίλεμα
όταν ο ήλιος
πληγωμένος
έκρυβε τις
πληγές του
και
χλώμιαζαν
οι
προσδοκίες μου!
Αυτός είναι το ποιητικό σύμπαν της
Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου, η ποίησή της, «τ’ ανοιχτό παράθυρο» στον Κόσμο
είναι οι αγάπες και τα όνειρά της, οι αγωνιστικές προσδοκίες της που
«ξεχάστηκαν σ’ ένα ποίημα». Σε ένα ποίημα «Φωνή» που την έμαθε «να πιστεύει σ’
όλους τους ανθρώπους/ Τους λευκούς/ Τους κίτρινους/ Τους μαύρους/ Η φωνή που
ζωγράφισε το δρόμο μου/ Μ’ ανησυχία/ Την ανησυχία των νέων ανθρώπων». όπως η
ίδια γράφει.
Και αυτή τη γυναικεία ποιητική φωνή, με
τα φορτία του νοσταλγικού ερωτισμού της, του μελαγχολικού λυρισμού και της
πλέριας αγωνιστικότητά της, ήρθε και πάλι στο νου καθώς αναζητούσα σε παλαιοπωλεία
το μικρό της μελέτημα, δυσεύρετο βιβλίο της, για τον ιταλό ποιητή και φιλόσοφο
Τζιάκομο Λεοπάρντι που κυκλοφόρησε το 1977 από τον «Μαυρίδη». Και θυμήθηκα την
δαχτυλογραφημένη ανέκδοτη κριτική της ομοϊδεάτισσας της ποιήτριας Σοφίας
Μαυροειδή- Παπαδάκη που η Φαίδρα μου είχε δώσει και είχα διαφυλάξει, θυμήθηκα
την κριτική της Έλλης Παππά, το δαχτυλογραφημένο βιογραφικό που μου έδωσε
λέγοντάς μου αυτό να δημοσιεύσεις αν ασχοληθείς μαζί μου, και άλλα. Γι’ αυτό αποφάσισα έστω και καθυστερημένα
στην μνήμη της, να δώσω αυτά τα βιβλιογραφικά σημειώματα. Να αντιγράψω τα
στοιχεία ακόμα και αυτά στα οποία ούτε η ίδια ούτε φυσικά και εγώ κατόρθωσα να
συμπληρώσω. Τα παραθέτω ατελώς και πληροφοριακά μισοτελειωμένα, κάτι σαν τα
«μισοτελειωμένα» ποιήματα του Αλεξανδρινού. Με την ελπίδα άλλοι ενδιαφερόμενοι
για την ποίησή της, να ανιχνεύσουν τα ίχνη των βιβλιοκριτικών και
βιβλιοπαρουσιάσεων και να τα συμπληρώσουν.
ΕΡΓΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
1). ΣΤΑΓΟΝΕΣ
ΑΠΟ ΦΩΣ, εκδόσεις Μαυρίδης 1962
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Δημήτρη
Χαμπουλίδη, (Κ) ΥΠΡΟΣ (;) Δευτέρα 6/8/1962 «Το Βιβλίο»
2). Τ’
ΑΝΟΙΧΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ, σ.48 εκδόσεις Μαυρίδης 10,1963
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Τάκης
Δόξας, περ. Ελληνικά Θέματα Δεκέμβριος 1965, σ. 555- 556
-Δ, Π.
Κωστελένος, εφ. Ακρόπολις Πέμπτη 7/11/1963, «Τα Νέα Βιβλία»
-Άγγελος
Φουριώτης, εφ. Απογευματινή Δευτέρα 13/4/1964 «Από την πνευματικήν ζωήν»
-Πέτρος
Χάρης, εφ. Ελευθερία Κυριακή 8/3/1964 «Η Τέχνη και η Εποχή μας» Τα Νέα Βιβλία
3). ΚΙ
ΕΣΥ, εκδόσεις Ιωλκός 1965
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Τάκης
Δόξας, περ. Ελληνικά Θέματα Δεκέμβριος 1965, σ. 555-556
-Β. Σ., εφ.
Δημοκρατική Αλλαγή Τρίτη, 7 Δεκεμβρίου 1965 «Κριτική παρουσίαση»
-Άγγελος
Φουριώτης, εφ. Απογευματινή Δευτέρα 13/12/1965 «Από την πνευματικήν ζωήν»
4). ΠΡΙΝ ΤΟ
ΤΕΛΟΣ, σ.62, εκδόσεις Μαυρίδης 1966
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Νικηφόρος
Βρεττάκος, περ. Επιθεώρηση Τέχνης αρ. 146/ Φλεβάρης 1967
-Δ. Π.
Κωστελένος, εφ. Ακρόπολις Πέμπτη 24/11/1966 «Τα νέα βιβλία»
-Δ. ΓΚ. Εφ.
Δημοκρατική Αλλαγή Πέμπτη 15/12/1966
-Τάσος
Λειβαδίτης, εφ. Η Αυγή Κυριακή 29/1/1967, σ. 2
-Τάκης
Ολύμπιος, περ. Ξενία έτος ΚΗ΄, ΑΡΙΘ. 114, Ιανουάριος 1967, σ.28
-Πέτρος
Χάρης, εφ. Ελευθερία Κυριακή 4/12/1966 «ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ»
-Σοφία
Μαυροειδή- Παπαδάκη, ανέκδοτη κριτική.
5).
ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ, εκδόσεις Μαυρίδης 1972
6). ΕΡΩΤΙΚΑ,
σ.46 εκδόσεις Μαυρίδης 11,1974
7).
ΕΠΙΤΑΦΙΑ, εκδόσεις Μαυρίδης 1976
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Κ.
Ανδρονικα, εφ. (;) «Επιτάφια»
-Τάσος
Λειβαδίτης, εφ. Η Αυγή ; σ. 11
8).
ΑΝΕΠΙΔΟΤΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, εκδόσεις Μαυρίδης 11,1978
9). Η
ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΚΙ ΑΠΟΨΕ, εκδόσεις Μαυρίδης 1981
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Δημήτρης
Γιάκος, Η Βιβλιεμπορική (;)
-Παναγιώτης
Κατσιρέλος. έντυπο ;
-Νίκη
Κωνσταντινέα, περιοδ. Πολιτική Οικονομική Έρευνα (;), σ. 49. «Ύμνος στο λαό και
την ειρήνη»
-Βασίλης Ι.
Λαζανάς, περιοδ. Πολιτική Οικονομική Έρευνα (;) σ. 49 «Ποίηση με υψηλούς
στοχασμούς»
-Νίκος
Σπάνιας, εφημ. Εθνικός Κήρυξ Αμερική ; «Λογοτεχνική παρουσίαση του Γιώργου
Παπακυριάκη και Φαίδρας Παγουλάτου»
-Δημήτρης
Σιατόπουλος, εφ. Η Βραδυνή ; «Ενδιαφέροντα πεζά και ποιητικά κείμενα»
-Βαγγέλης
Χατζηβασιλείου, περιοδικό Τομές, τχ. 81/2, 1982, σ. 61
10). ΠΛΩΤΕΣ
ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ, σ. 64, εκδόσεις Δωρικός 1983
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Θεόδωρος
Αρώνης, περιοδικό Πολιτική Οικονομική Έρευνα, Μάρτιος 1984, σ. 48-49
-Ευγενία
Ζωγράφου, εφ. Ριζοσπάστης ;
-Ιόνιος
Μυριάνθης, εφ. Πατρίς Πύργου 1984
-Έλλη Παππά,
περιοδικό; σ. 17 «Η ΘΥΓΑΤΕΡΑ ΤΟΥ ΜΙΝΩΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΣΙΦΑΗΣ»
-Θεόφιλος Δ.
Φραγκόπουλος, εφ. Μεσημβρινή
-Θ.
Ψαλιδόπουλου, περιοδικό; σ. 80
11).
ΔΙΨΑΣΜΕΝΟ ΦΕΓΓΑΡΙ, εκδόσεις Μαυρίδης 1986
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Δημοσθένης
Ζαδές, εφ. Εξόρμηση 12/2/1993, «Φωτεινές λυρικές ψηφίδες»
12). ΣΤΙΣ
ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ, σ.80 εκδόσεις Θεμέλιο 11,1988
13). ΕΙΣ
ΜΝΗΜΗΝ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ, Αθήνα 1992
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις
-Μανόλης
ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ, εφ. Ριζοσπάστης 1992
-Μαρί
Πρίφτη, έντυπο ΟΓΕ, σ.8. (Σεπτέμβριος 1992;)
-Σοφία
Φίλντιση, εφ. Η Μάχη της Μεσσηνίας 26/10/1992
-περ.
«ΝΟΥΜΑΣ», Μάϊος 1993, σ.7
- Τάκης
Νατσούλης, εφ. Ελεύθερος ;
-Μανώλης
Πράτσικας, Ο Νουμάς, Πύργος 1992
14).
«ΚΛΕΙΣΤΗ ΠΟΡΤΑ», σ.64 εκδόσεις Λωτός 12,1994
Βιβλιοκριτικές- Βιβλιοπαρουσιάσεις:
-Βασίλης
Ιωαννίδης, εφ. Μακεδονία 3/9/1995. Όταν βιώνεται η οριστική απώλεια. «Το ποίημα
στη θέση του συνομιλητή προς αποκατάσταση της επικοινωνίας»
-Γιάννης
ΚΑΡΑΒΙΔΑΣ, εφ. Ριζοσπάστης 1995
-Νίκος
Μαραγκός, εφ. Μεσσηνιακός Λόγος 1995
-ΜΑΝ.
Πράτσικας, εφ. Πελοπόννησος, Πάτρα 1995
15). Ο
ΝΟΕΜΒΡΗΣ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ, σ.64 εκδόσεις Ιωλκός 6,1999
16).
ΞΕΜΕΡΩΣΕ ΝΥΧΤΑ, εκδόσεις Εξάντας 2001 (5 Διηγήματα)
17). Η ΑΓΑΠΗ
ΞΕΧΑΣΤΗΚΕ Σ’ ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ, σ.62 εκδόσεις Μαυρίδης 2001 (40 ποιήματα + 1 πεζό)
18). ΠΙΚΡΟ
ΜΕΛΙ, σ.96 εκδόσεις Ιωλκός 12,2002
19).
ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΦΩΣ, εκδόσεις Λεξίτυπον 2014
20).
ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ, εκδόσεις Ατέχνως
21).
ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, εκδόσεις Ιωλκός 2005 (Διηγήματα)
ΔΟΚΙΜΙΑ
1. ΤΖΙΑΚΟΜΟ
ΛΕΟΠΑΡΝΤΙ, εκδόσεις Μαυρίδης 1977
2.,
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ Ε.Ε.Λ. 1934-1984, εκδόσεις Μαυρίδης 1987
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
1., DIDEROT,
Η ΚΑΛΟΓΡΙΑ, (μαζί με τον Γιάννη Μαγκλή), εκδόσεις Ι. Σιδέρης 1967
2., HOBSBOWN, ΟΙ ΛΗΣΤΕΣ, εκδόσεις Βέργος 1975
3., R. ZALLER, ΤΟ ΕΤΟΣ ΕΝΑ, εκδόσεις Ιωλκός 1970
Ας κλείσουμε το τέταρτο σημείωμά μας με
την κριτική φωνή της ποιήτριας Σοφίας
Μαυροειδή- Παπαδάκη:
ΑΝΤΙ
ΠΡΟΛΟΓΟΥ
«Η ποιήτρια
Σοφία Μαυροειδή- Παπαδάκη γράφει για την ποιητική συλλογή της Φ.Ζ. Π. «Πρίν το
Τέλος» (Μαυρίδης 1965): Η ποιητική συλλογή της Φ. Ζ. Π., διαπνέεται από την
υπαρξιακή αγωνία της εποχής από την ανησυχία του ευαίσθητου αγωνιζόμενου
ανθρώπου. Απ’ το προλογικό κιόλας τετράστιχο επισημαίνεται η πορεία και η
πανοπλία της νέας ποιήτριας. Μακρύς ο δρόμος και επίπονος μέσα από την άνυδρη γη και το φως αντίκρυ
μπορεί νάναι κι οχτρός και φίλος. Φωτίζει μα και τυφλώνει.
Ποιο θάναι το τέρμα; Γιατί χωρίς το όραμά
του δεν μπαίνει κανείς στον αγώνα. Όλα φαίνονται μάταια κάτω απ’ τον ανελέητο
χρόνο, μάταιη ακόμα και η προσμονή της αγάπης που τόσο ωραία δίνει τη ψυχολογία
της η ποιήτρια. Κι όμως: «Θα περιμένω την άφιξη του τρένου, χωρίς λουλούδια,
χωρίς μαντήλι…. Μονάχη, γυμνή στο σταθμό».
Ατέλειωτη η
πορεία κι η πανοπλία γυρίζει συχνά ενάντια στον οδοιπόρο: «Πώς να κρατήσω της
φλόγας το τρέμουλο; Η παλάμη μου κάηκε».
Μα να που
υπάρχει βωμός να την αποθέσει κανένας. Η τέχνη, η πρώτη διέξοδος, η πρώτη
λυτρωτική πύλη. «Μια φωνή ζωγραφισμένη στα χαλίκια…». «Οι στεφανωμένες αυλές
που κρατούν αυλούς», σπάζουν τη σιωπή, τη γεμάτη άγχος. Μια έντονη αγωνία είναι
η ατμόσφαιρα στη λεπταίσθητη αυτή ποίηση… Μια οδυνηρή μοναξιά… Ωραίο εύρημα
κείνο το καράβι, που τόσο προσμέναμε, και που ο καπετάνιος του δεν μας έφερε
κανένα νέο…. Που θυμίζει το αδιέξοδο των «βαρβάρων του Καβάφη… Κρίμα! Κι ήταν
κι αυτό μια κάποια λύση! Τι να γίνει; Στήσαμε ένα θεό με την ευαισθησία του
ανθρώπου: Πολύ φυσικό, να θαμπώνεται από τα ίδια τα δάκρυά του και να μη βλέπει
την πίκρα μας.
Κι όμως «η
αγωνία μου πέθανε χτες όταν ο ήλιος χτύπησε δυνατά την πόρτα». Να η άλλη
διέξοδος, η λαχταριστά λυτρωτική. Η αγάπη! Κι ας τη συνοδεύει «ένα θλιμμένο
φεγγάρι». Ωραία τ’ απομεινάρια αυτού του ρομαντισμού γιατί δίνονται μ’ ένα νέο
ρίγος. «Η νύχτα έκλαψε πολύ το φεγγάρι άργησε να πη την καληνύχτα του». Η χαρά
της αγάπης αλλάζει για λίγο το κλίμα, η ευτυχία κελαρύζει σε καλοσύνη». «Την
καλημέρα σου αυτή την χάρισα στους ανθρώπους». Και να η τρίτη λυτρωτική πύλη, η
πιο αισιόδοξη….. Η στροφή προς τον άνθρωπο, τη ζωή. Όποιος κλείνεται σε
πεισματάρικη άρνηση, και μισεί το φως γιατί αποκαλύπτει τους ίσκιους που
θέλει να αγνοεί μένει «πίσω από την
εικόνα», κλείνει τ’ αυτιά του στη «συμφωνία των αγνών και των ταπεινών». Κι
όμως φτάνει να την αντικρίσει κατάματα, μια φορά, για να τη βλέπει πια και με
κλειστά τα μάτια, να την ακούει και με τ’ αυτιά σφραγισμένα. Κι έτσι δε θάναι
μια απλή «ανθρώπινη φιγούρα».
Μ’ αυτή την
διέξοδο, τη βαθειά ανθρώπινη, η ποίηση του άγχους γίνεται αγωνιστικό αισιόδοξο
τραγούδι. Κι έτσι είναι στο βάθος της η ποίηση της Φαίδρας Ζαμπαθά- Παγουλάτου.
Μεστή από νόημα, ξέχειλη από τρυφερότητα κι ευαισθησία, πρωτότυπη στη μορφή,
στην εικόνα. Ποίηση νέα μα και αιώνια στον ανθρωπισμό της. Ξεχωρίζω το εξαίσιο
ποίημα «Μάνα» για τη λιτότητα και το βάρος του λυρισμού του, που φτάνει στο
σύμβολο…. Ματώνεται απ’ τη ζωή, η αγνότητα που χαρίζει η μάνα. Κατακόκκινα
γίνονται τ’ άσπρα σεντόνια της…. Και κείνη η ιερή μαντήλα για τ’ άσπρα της
μαλλιά! Τι πρωτότυπη έκφραση για τη στοργή μας.
Ποίηση υπαινικτική και μεστή από γνήσιο λυρισμό.».
Γιώργος Χ.
Μπαλούρδος
Πειραιάς 29/3/2025
ΥΓ. Και από το
σημερινό πολιτικό πνεύμα της εποχής μας. α) Ακούσαμε από χείλη αρχιερέα στο κήρυγμά
του στους Δ΄ Χαιρετισμούς να επικαλείται τον πειραιώτη εικαστικό Γιάννη Τσαρούχη
και τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι για να μιλήσει για την ομορφιά. Άντε παιδιά και Νίκο
Χατζηκυριάκο- Γκίκα, και Γιάννη Μόραλη, και Κωνσταντίνο Παρθένη και Καραβάτζο
και Νταλί, και το τελευταίο βιβλίο του
συγγραφέα κ. Πέτρου Τατσόπουλου!!! β) Όταν είδαμε στην δημόσια τηλεόραση από
αναμετάδοση Θείας Λειτουργίας από την Πόλη στο Πατριαρχείο, στα πρώτα-πρώτα καθίσματα
να βρίσκεται μεγαλοδικηγόρος που υπερασπίζεται μεγαλέμπορους……, μάλιστα τιμημένος
(;), θυμηθήκαμε κάτι που μας είχε πει ένας παλαιός φίλος θεολόγος πριν χρόνια. Ότι
στο Αμέρικα-όπως είχε διαβάσει σε έρευνα- «όσο πιο πολύ αύξανε η ανεργία και οι
άνθρωποι δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά, τόσο περισσότεροι νέοι κατέφευγαν στις
τάξεις του κλήρου της καθολικής εκκλησίας και άλλων χριστιανικών δογμάτων για
να αποκατασταθούν επαγγελματικά». Ήταν η πρακτική λύση της αμερικάνικης νοοτροπίας
και φιλοσοφίας των ανθρώπων. Έλυναν το ζήτημα της ανεργίας τους οι πιστοί. γ) Ότι
θα ακούγαμε από μεγαλόσχημο εκ δυσμάς και πάλι, αρχιεπίσκοπο να εξισώνει τον
αμερικανό πλανητάρχη με τον Μέγα Κωνσταντίνο, Έ!! Τότε σκεφτήκαμε τι χάσαμε που
δεν παρακολουθήσαμε Τόμ και Τζέρρυ σε άλλο κανάλι. Αχ μικρέ Ιουλιανέ πόσο σε σπίλωσαν
αδίκως οι «Εμμανουηλίτες». Χεράκι-χεράκι πάνω στην εξέδρα της εξουσίας ο «στρατοδίκης»,
ο «πολικός» και η θρησκευτική εξουσία». Η «αγία τριάδα» του βαδίσματος της Ιστορίας.
δ) Αρκετά ενδιαφέρουσα η πολιτική συνέντευξη του πρώην ηγέτη της Αλληλεγγύης κ.
Λεχ Βαλέσα της Πολωνίας. Είπε: «Η αστική δημοκρατία στον δυτικό κόσμο και στην
ευρωπαϊκή ήπειρο, όπως την γνωρίσαμε και την πρέσβευε ο άγγλος πολιτικός Ουίλσον
Τσόρτσιλ δεν υφίστανται πια. Οι ιστορικές συνθήκες άλλαξαν, πρέπει να αναζητήσουμε
άλλα μοντέλα πολιτικής διακυβέρνησης». Συμφωνούμε, μόνο κάντε γρήγορα ευρωπαίοι
επαγγελματίες πολιτικοί μας, πριν γεράσει ο «Πολωνός υδραυλικός». Τέλος, το ότι
θα δούμε τον πετίτ Αλέξη να μιλά και να μας κάνει μαθήματα δημοκρατίας
προσκεκλημένος από αμερικάνικο πανεπιστήμιο, έ! αυτό πράγματι είναι από την Άρτα...
Δεν προσκαλούσαν τον ΑΡΚΑ καλύτερα, σοφότερα λόγια θα άκουγαν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου