ΑΡΜΟΝΙΑ-ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1932-2009

ΝΑΝΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ-ΧΑΡΒΑΛΙΑ

ΑΡΜΟΝΙΑ, Πειραιάς 1949

    Η ποιητική συλλογή της Πειραιώτισσας δημοσιογράφου και ποιήτριας Νανάς Γ. Χαρβαλιά,(Πειραιάς 1924-) εκδόθηκε το 1949 στον Πειραιά, σε δύο δεκαεξασέλιδα (32 σελίδες) και οι διαστάσεις του μεγάλου σχήματος άδετου βιβλίου είναι 17,5Χ25, τυπώθηκε όπως αναγράφεται στον κολωφόνα στα τυπογραφεία «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΣ» σε καλλιτεχνική επιμέλεια Μήτσου Βερύκιου και Αντώνη Τσολάκη, το βιβλίο στην εποχή που το αγόρασα από βιβλιοπαλαιοπωλείο, κόστιζε 1300 παλιές δραχμές.

Αν θυμάμαι καλά, το ξανασυνάντησα στους καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος εδώ και χρόνια, το αναφέρω αυτό για τον εξής λόγο. Το 2010, από τις γνωστές εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος στην Αθήνα, επανακυκλοφόρησε η συλλογή της «ΑΡΜΟΝΙΑ»-Ποιήματα 1932-2009 σ. 104, συμπληρωμένη με καινούργια ποιήματα της Πειραιώτισσας ποιήτριας, μέχρι 9/2/2009. Η δεύτερη αυτή συμπληρωμένη έκδοση, αποτελείται από ένα προσωπικό κείμενο της Νανάς Καραγιάννη-Χαρβαλιά «Αντί Προλόγου», σ.7-9, το κύριο σώμα της ποιητικής της εμφάνισης, σ.11-95, και ένα κείμενο «Αντί Επιλόγου»-«Στάλκερ» στη «Ζώνη των Επιθυμιών», της γνωστής συγγραφέως και βιβλιοκριτικού Ελένης Γκίκα. Στο προλογικό κείμενο της ίδιας της ποιήτριας, αναφέρονται τα εξής μεταξύ άλλων:

«Και μ’ αυτές τις γλυκές αναμνήσεις, την τόσο σκληρή εκείνη περίοδο, έχω φτιάξει στίχους για τη γιαγιά μου. Έτσι ήλθε το μοναδικό ξύπνημα με τη μικρή συλλογή «Αρμονία» το 1947! Αλλά μαζί με την ποίηση, ένοιωθα πάντα την ανάγκη να γράφω «Χρονογραφήματα». Όμως η ζωή πήρε το δρόμο του επαγγελματισμού στη δημοσιογραφία…». Η Νανά Καραγιάννη-Χαρβαλιά, μας δίνει την πληροφορία ότι η συλλογή εκδόθηκε το 1947, αυτό σημαίνει ότι η ποιήτρια ή δεν θυμάται σωστά την ημερομηνία έκδοσης της συλλογής, ή ότι υπάρχει κάποιο τυπογραφικό λάθος στην χρονιά της έκδοσης, στην δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση-ή ότι η συλλογή που συνάντησα στις βιβλιοθήκες και αγόρασα από παλαιοβιβλιοπωλείο είναι επανέκδοση της πρώτης έκδοσης-πράγμα μάλλον αδύνατον, μια και οι πληροφορίες για την συλλογή, επαληθεύουν ως χρόνο έκδοσης το 1949, δύο χρόνια μετά την χρονιά που αναφέρει η συγγραφέας. Αυτά για μερικά «τεχνικά προβληματάκια», όσον αφορά την χρονιά της έκδοσης. Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο, κυκλοφόρησε επίσης το βιβλίο «Οι δυό μας» του Μιχάλη Καραγιάννη και της Νανάς Χαρβαλιά το 2014.

    Καθώς κάνουμε αντιπαραβολή των δύο βιβλίων, παρατηρούμε τα εξής: Τα ποιήματα της πρώτης έκδοσης, συμπεριλαμβάνονται όλα και στην δεύτερη έκδοση

σ.11 έως 43 από το ποίημα «ΑΡΜΟΝΙΑ» μέχρι το ποίημα «ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΤΟΥΤΗ ΘΕΕ!». Υπάρχουν ελάχιστες γλωσσικές διαφορές σε ορισμένα από τα 21 ποιήματα της πρώτης συλλογής, ακόμα, δεν αναφέρεται στο τέλος κάθε ποιήματος ο τόπος και η χρονολογία γραφής του, επίσης, στις σελίδες που παρατίθενται η πρώτη συλλογή, δημοσιεύονται και τα εξής ποιήματα που δεν συμπεριλαμβάνονται στην πρώτη:

«Καλοκαιριάτικο Βράδυ»(Βουρκάρι 1932)σ.12, «Όνειρα»(Πειραιάς 1935) σ.13, «Απόβραδο»(1936) σ.14, «Μελαγχολικό»(1937) σ.15, «Προσμονή(1941) σ.16, «Ευχή»(Δεκέμβρης του 1942) σ. 23, «Λύπη»(Οκτώβρης 1945) σ.39. Σύνολο ποιημάτων 7, ανεβάζοντας την συλλογή «Αρμονία» της δεύτερης έκδοσης σε 28. Και ακολουθούν οι τίτλοι 45 νέων ποιημάτων ανεβάζοντας το σύνολο των ποιημάτων της δεύτερης συλλογικής σε 73 ποιητικές μονάδες στο χρονικό διάστημα 1932-2009.

    Στο ανθολογία του «Ελληνίδες ποιήτριες» Αθήνα 1936, ο Δημήτρης Λαμπίκης αναφέρει: «Νεαρή ποιήτρια από τον Πειραιά, κόρη του Διευθυντή της Πειραίκής εφημερίδας «Χρονογράφος» Γ. Χαρβαλιά. Πρωτοφάνηκε στα γράμματα με ποιήματά της στο περιοδικό «Ξεκίνημα». Καταγίνεται με αγάπη τόσο στην ποίηση όσο και στην πρόζα». Δημοσιεύεται επίσης, το ποίημά της «Στο Δείλι», σ.112.

    Ο Πειραιώτης ποιητής, δοκιμιογράφος και βιβλιοκριτικός Στέλιος Γεράνης που υπογράφει το λήμμα της εγκυκλοπαίδειας της «Λογοτεχνίας των Ελλήνων», τόμος 12^ος σ. 764, αναφέρει για την ποιήτρια: Χαρβαλιά-Καραγιάννη Νανά ποιήτρια και δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στον Πειραιά και είναι γόνος παλιάς δημοσιογραφικής οικογένειας εκδοτών μιας από τις αρχαιότερες ημερήσιες εφημερίδες του Πειραιά, του «Χρονογράφου». Παρακολούθησε δύο χρόνια οικονομικές επιστήμες και νομικά στο πανεπιστήμιο Αθηνών και συμπλήρωσε στην Αγγλία, επί μια δεκαετία, ένα κύκλο κοινωνιολογικών σπουδών, για να την προσελκύσει, τελικά, η δημοσιογραφία και να αναπτύξει αξιοσημείωτη δραστηριότητα, με συνεργασίες σε πολλές αθηναϊκές εφημερίδες και στο ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών. Τα πρώτα όμως δημοσιογραφικά και λογοτεχνικά βήματα τα έκαμε από την εφημερίδα του πατέρα της, τον «Χρονογράφο», και το 1949 κυκλοφόρησε την ποιητική της συλλογή «Αρμονία». Από το 1963 είναι εκδότρια της ημερήσιας εφημερίδας «Πειραίκά Νέα».

    Ο νεότερος ιστορικός της πόλης συγγραφέας Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης, στο μελέτημά του «Χρονικό της Πειραϊκής Πνευματικής Ζωής»(1835-1973), Πειραιάς 1973, στην σελίδα 168, την αναφέρει ονομαστικά, «Ακόμη, πολλοί άλλοι Πειραιώτες, μας έδωσαν «δείγματα γραφής»στον ποιητικό λόγο… η Στέλλα Κοντογιώργου(«Κισσανθοί», 1971), ο Τάσος Σιδέρης(«Τελευταίο κύκλωμα», 1965), η Νανά Χαρβαλιά-Καραγιάννη («Αρμονία», 1949)….

    Όπως βλέπουμε από τις τρις αυτές ενδεικτικές πληροφοριακές αναφορές, η ποιητική συλλογή «Αρμονία» εκδόθηκε το 1949.

    Ποίηση παραδοσιακή μιας άλλης ατμόσφαιρας, που άλλες φορές στηρίζεται στην ομοιοκαταληξία του δεκαπεντασύλλαβου και άλλοτε όχι, έντονα ιδιοσυγκρασιακή, με εικόνες μια άλλης εποχής και ρυθμούς ζωής τελείως διαφορετικούς από τους δικούς μας, ενός γυναικείου ερωτισμού ήρεμου, γαλήνιου και σταθερού, ποίηση  γραμμένη σε μια κρίσιμη ιστορικά ελληνική περίοδο, η ποίηση της Νανάς Καραγιάννη-Χαρβαλιά, θυμίζει εκείνα τα παλιά σκονισμένα άλμπουμ με παλιές φωτογραφίες και μνήμες ενός άλλου χρόνου, με εικόνες γυναικείας ευαισθησίας που δεν συναντάμε πια, με έναν λόγο κάπως ξηρό, αντιλυρικό που εκφράζει όμως την συγκρατημένης της μελαγχολία, φωτογραφίζει την ατομική της εσωτερική αναζήτηση του ιδανικού συντρόφου, του αιώνιου εραστή, συζύγου και συντρόφου, σε μια γλώσσα απλή και κάπως ιδιότυπη, χωρίς ρυθμό ή μουσικότητα, αλλά σαφή στις εννοιολογικές της προθέσεις, λέξεις που αποτυπώνουν την εσωτερική της αναζήτηση, την απουσία ενός έρωτα, που ακόμα δεν έχει βάλει τα θεμέλιά του, δεν έχει μετατραπεί ακόμα σε δημιουργική φωτιά ζωής, σε ανάπλαση της γυναικείας της πρόθεσης να αγαπηθεί. Ορισμένες φορές το ποίημα συνεχίζεται και μετά την ολοκλήρωση του νοήματός μάλλον άσκοπα, άλλες πάλι, το ποίημα κλείνει απότομα χωρίς τις κατάλληλες λέξεις που θα το ολοκλήρωναν, χωρίς τις εικόνες που θα το συμπληρώσουν, χωρίς τις ποιητικές λέξεις κλειδιά, που θα τειχίσουν το γυναικείο συναίσθημα  μέσα στον ονειρικό συμβολισμό του. Λέξεις κοφτές, στεγνές, αποφλοιωμένες που θυμίζουν γυναικεία ημερολόγια με κιτρινισμένες σελίδες και ξεραμένα φύλλα από τριαντάφυλλα στις σελίδες τους, που μας αναπλάθουν σταθερούς εφηβικούς έρωτες και αιώνιες αγάπες, κορασίδων που κράτησαν την παρθενία και την αρετή τους και μετά την συζυγία τους.

    Η πρώτη αυτή ποιητική συλλογή της Πειραιώτισσας ποιήτριας Νανάς Καραγιάννη Χαρβαλιά, έκλεισε τον χρονικό της κύκλο, η ένταξή της και η συμπλήρωσή της με νέες ποιητικές μονάδες στην δεύτερη επανέκδοσή της και τα νέα, μεταγενέστερα ποιήματα με τα οποία ολοκληρώνουν την ποιητική της παρουσία, δίνουν στον ποιητικό λόγο της Χαρβαλιά μια σύγχρονη ανάσα πνοής, μια βεβαιότητα ότι ο ποιητικός της κόσμος συνεχίζει να είναι ακόμα παρών, ζωντανός μέσα σε αντιποιητικούς καιρούς, να μας ιστορεί την ατομική της περιπέτεια που συνεχίζει να σφραγίζει τα Πειραϊκά γράμματα.

    Το ποίημα της «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ» που γράφτηκε το Μάη του 1955, έξι χρόνια δηλαδή μετά την πρώτη της εκδοτική παρουσία, δεν μας υποδηλώνει μόνο ότι ο τίτλος του φανερώνει με σαφήνεια, αλλά, και την στροφή στην ποιητική της θεματολογία. Από εδώ και πέρα, η θεματολογία του ποιητικού της λόγου, δεν θα μείνει μόνο μέσα στον στενό κύκλο της γυναικείας ερωτικής συναισθηματικής, δεν θα απεικονίζει τα αγαθά αισθήματα μιας παιδούλας προς την γιαγιά της, αλλά θα επεκταθεί και σε χώρους κοινωνικούς, σε καταστάσεις και βιώματα πολιτικά μεταγενέστερων εποχών, που έζησε βασανιστικά η ποιήτρια.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ

Περπατούσα χαμένη μες στους ανθρώπους

Όλους αυτούς που μείνανε για μένα ξένοι

Ανθρώπους φερμένους από χίλιους τόπους

Κι εγώ περπατούσα χαμένη!

--

Δεν θυμάμαι ποιους είδα με πόσους κόπους

Έψαξα να βρω κάτι, κάπου μια γωνιά κρυμμένη

Μακριά απ’ όλους αυτούς τους ανθρώπους

Να μην περπατάω χαμένη;

--

Ποια μαγική στιγμή, ποια θεϊκή ώρα

Βρήκα τον τόπο που οι άλλοι ούτε τον είδαν,

ούτε τον λένε

Να, εδώ ερχόμουνα εγώ, σ’ αυτή τη χώρα!

Που είναι δικά μου όλα, και με ξέρουν και με θένε!

    Μια επιστροφή κάπως άβολη για την ποιήτρια σε ένα χώρο που δεν είναι ποια οικείος για εκείνη, που δεν έχει πλέον τις εικόνες και τις παραστάσεις που σαν νέα βίωσε, μια ατμόσφαιρα κοινωνικής μοναξιάς τυλίγει τον νέο ποιητικό της λόγο, ένα συγκρατημένο αίσθημα πίκρας για κάτι που χάθηκε και έζησε παλιότερα, μια θλίψη και μια ψευδαίσθηση συνοδοιπορίας μέσα στην ανωνυμία του ανθρώπινου πλήθους.

Η τραυματισμένη της ευαισθησία εξακολουθεί να εικονογραφεί τον αιώνιο ερωτικό της πόθο για εκείνον, για να βαδίσουν μαζί τον ίδιο δρόμο του ονείρου, να περπατήσουν στις καρδιάς τα μονοπάτια αμίλητοι και θαμπωμένοι από ευτυχία. Η ποίησή της εμπλουτίζεται με εικόνες από το «γαλανό νησί/ με τα λογιών-λογιώνε τ’ άνθια του/τις πικροδάφνες και τις λυγαριές…» την νήσο Τζια που γράφει τέσσερα χρόνια μετά, στις 28/7/1960, που ανάσαινε τα δροσερά καλοκαίρια του, με τις «αυγούλες και τα δειλινά», και τον παππά της κάτασπρης εκκλησιάς με τα «ξεθωριασμένα τ’ άμφια». Εικόνες ελληνικής καλοκαιρινής μαγείας που συναντάμε σταθερά εδώ και αιώνες καθώς επισκεπτόμαστε τα Κυκλαδικά νησιά, αυτά τα μικρά ρουμπίνια αιγαιοπελαγίτικης ζωής υφασμένα πάνω στο θαλάσσιο φωτόλουστο πέπλο του Αιγαιοπελαγίτικου πελάγους. Αλλά και η πόλη του Πειραιά, συμβολίζεται σαν ένα μικρό, λεύτερο και αδάμαστο πουλί, σαν ένας μικρός ανθός, σαν φυσικό στοιχείο, σαν αίσθηση μιας πανάρχαιας αρμονίας. Ο Πειραιάς αισθηματοποιείται στην ποίησή της με λέξεις και εικόνες έντονα λυρικές, καθαρά ποιητικές, λέξεις αισιόδοξες και ελπιδοφόρες.

ΠΕΙΡΑΙΑΣ

Πειραιάς ένα μικρό πουλί

Πετάει ελεύτερο πολύ

Και με καλεί και σας καλεί

Στη θάλασσα ν’ ακολουθούμε το φεγγάρι!

--

Πειραιάς ένας ανθός γλυκός

Και δουλεμένος με το φως

Όλοι-κανένας μας κακός-

Θα πάρουμε απ’ τον ουρανό τη χάρη!

--

Πειραιάς μ’ αγέρα και βροχή

Όλοι μαζί και μοναχοί

Την πελεκάμε την ψυχή

Κι ο ήλιος τη γυαλίζει λαξεμένη!

--

Πειραιάς ένα μικρό πουλί

Καράβια βάρκες και γιαλοί

Εμείς εσείς κι άλλοι πολλοί

Ελάτε να βρεθούμε αγκαλιασμένοι!

     Το Πειραϊκό τοπίο γίνεται προσκλητήριο συναδέλφωσης, κάλεσμα για επανεύρεση της ανθρώπινης ταυτότητας του καθενός μας, γίνεται ένα μικρό πουλί που πετά ελεύθερο και μοναχό, μακριά από τις ξόβεργες της ανθρώπινης καθημερινότητας που το φυλακίζουν.

    Η χουντική περίοδος της 21^ης Απριλίου, καταγράφεται με δύο χαριτωμένα ποιήματα σε ένα ύφος που θυμίζει κάπως, την σατιρική πένα του «Μποστ», ποιήματα γρήγορων ρυθμών ανάλαφρης αλλά όχι στείρας αντιπολιτευτικής διάθεσης. Ένας  ποιητικός λόγος που φανερώνει με εύθυμη επιφανειακή διάθεση, την πολιτική φθορά και την κοινωνική παρακμή της εποχής εκείνης και την ελπίδα λύτρωσης από το τυραννικό καθεστώς.

21 Απρίλη 1967: Χούντα

Μια νύχτα που τα πίναμε

στο κέντρο του Σιδέρη

Κι ακούγαμε τα ποιήματα

από τον «Φώτο Αστέρη»

--

Μια νύχτα που αναπάντεχα

τη ζήσαμε εμείς πρώτοι

το θλιβερό ξημέρωμα

μας ήρθε η 21^η!

--

Είπα τη νύχτα εκείνηνε

στον Τάσο και τον Χρήστο

και στον Μιχάλη με καημό

«το ιδανικό μας σβήστ’ το!»

--

Και τότε έκανα τάμα εγώ

τις νύχτες στο σκοτάδι

Να ‘ρθει μια μέρα σαν κι αυτή

να βγούμε από τον Άδη.

    Ας μην λησμονούμε ότι όπως αβίαστα μετά από χρόνια μας αποκαλύπτει η Πειραιώτισσα ποιήτρια και δημοσιογράφος στον πρόλογο του βιβλίου της:

«Η «Χούντα» μας μαύρισε τις μέρες μας, όταν από μια «σπείρα» του τότε Υπουργείου Ναυτιλίας, σερνόμουν εφτά φορές στα δικαστήρια ή τα νοσοκομεία(που με «έκρυβε» η Ένωση Συντακτών) για να μην πάω φυλακή και βασανιστώ.

    Αργότερα, τις πολύ δύσκολες στιγμές της υγείας του συντρόφου μου, του Μιχάλη Καραγιάννη, τα ποιήματά μου δείχνουν άλλοτε ότι έχω ζήσει αυτές τις κρίσιμες ώρες, άλλοτε ζωγραφίζουν την ευτυχία να έχω περάσει τη ζωή μου μαζί του με βαθιά αγάπη και τελικά με ελπίδες για έναν αυριανό καλλιτεχνικό κόσμο!», σ.9

    Παραθέτω και το δεύτερο ποίημά της, που μας φανερώνει και το πολιτικό στίγμα της ποίησής της.

1974: Πέθανε η Χούντα!

Σαν τι να γράψω, τι να πω

και τι να μαρτυρήσω

να γονατίσω στο Θεό

που μ’ άφησε να ζήσω!

--

Να ζήσω ετούτη τη στιγμή

«χρυσή στην Ιστορία»

Κι έλεγα «βάστηξε καρδιά

για την ελευθερία!».

    Η πολιτική της ματιά φαίνεται και στο ποίημα «Ζούμε χωρίς ελπίδα(Βλέποντας την πόλη της Γάζας)», σ. 94. Τα τρία ποιήματα των σελίδων 68 έως 70, που τα δύο έχουν τον ίδιο τίτλο «Νοσοκομείο» και το τρίτο συγγενικό «Αναμονή στο Νοσοκομείο», αναφέρονται στην περιπέτεια της υγείας του συντρόφου της, αλλά και εκείνα που γράφτηκαν στο Νοσοκομείο το Νοέμβρη του 1998 και το 1985. Σε μεταγενέστερους στίχους μνημονεύει τον αδερφό της «Του αδελφού μου του Ανάργυρου», σ. 78.

    Γενικά, χωρίς να ξεφύγει ο ποιητικός της λόγος από τον κύριο στόχο του, που είναι να εκφράσει τον βαθύ της έρωτα και την αληθινή της αγάπη για τον σύντροφο της ζωής της που πάνω από πενήντα χρόνια στέκεται δίπλα του και δίπλα της: «Αυτό που θέλω βαθιά να σημειώσω είναι η αλλαγή του βίου μου, όταν από τον Οκτώβρη του ’57 μέχρι σήμερα, ζω με τον άνθρωπο που γέμισε τη ζωή μου.», σ. 9, η αισιόδοξη ματιά της για την ζωή, τώρα, που τα σβησμένα του βίου της κεριά πληθαίνουν με μεγάλη ταχύτητα, δεν παύει να ελπίζει και να αισιοδοξεί για έναν καλύτερο κόσμο, που τον ατενίζει ελεύθερη και γυμνή από κάθε μνημονική αναστολή.

ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Γαλάζιες θάλασσες απλώνονται

μπροστά στα μάτια μου

Δεν ξέρω ως που φτάνουν οι ελπίδες μου

Να βρω λιμάνι.

Οι πειρατές λεηλατούν

τις εύθραυστες προσπάθειες της ψυχής μου

να φτάσει εκεί απαλλαγμένη

από τα μικρόβια του σήμερα!

--

Γαλάζιες θάλασσες νυχτήμερα στοχεύω

Κι ονειρεύομαι να δραπετεύσει

Φτερουγίζοντας το πνεύμα μου!

Ποιος θα μου πει που υπάρχουν

Πηγαίοι καταρράχτες

Για να ξεπλύνουν τις αντάρες

της οργής απ’ τη καρδιά μου!

Ποιος θα μπορέσει να γδύσει το είναι μου

Και να μείνω ολόγυμνη σ’ ένα καινούργιο κόσμο

                                                            9.2.2009

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα, Κυριακή, 8 Νοεμβρίου 2015

Πειραιάς 8/11/2015

Υ. Γ. Κάποτε ο πολιτικός Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο επονομαζόμενος και Εθνάρχης είχε πει μια σοφή κουβέντα: «Υπάρχουν πράγματα στην πολιτική που γίνονται και δεν λέγονται, και υπάρχουν πράγματα που λέγονται και δεν γίνονται», Αν και οι νέοι μας κυβερνήτες ακολουθούσαν αυτήν την πρακτική, θα ήταν καλύτερα τα πράγματα.

Δηλαδή, το θέμα είναι αν ήταν εθνοκάθαρση ή γενοκτονία η σφαγή και ο ξεριζωμός του Ποντιακού Ελληνισμού; Όπως και να συμφωνήσουμε να την ονομάσουμε, δεν ήταν σφαγή ελλήνων και ελληνόφωνου κόσμου; την περίοδο εκείνη του μεσοπολέμου των πολεμικών συγκρούσεων και των παγκόσμιων εθνικών διαφορών;

Ο ιστορικός, συγγραφέας και καθηγητής κυρός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης(12/6/1917-12/10/2014), στα βιβλία και στις μελέτες του για την κρίσιμη ιστορικά εκείνη περίοδο1908-1919 μιλά για Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού.

Και για να είμαστε και σύγχρονοι με τους νέους αριστερούς καιρούς, τι έλεγε ο μεγάλος τιμονιέρης, ο κόκκινος σύντροφος Μάο; «Άσπρη γάτα μαύρη γάτα, τι σημασία έχει, αρκεί να πιάνει τα ποντίκια» Ιστορικό συμπέρασμα, ότι το ποντιακό ζήτημα, είναι η σφαγή και ο διωγμός, ή κάνω λάθος;