ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΦΡΑΝΤΣΕΣΚΟ

ΦΡΑΝΤΣΕΣΚΟ  ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ

«Εικοσιπέντε Σονέτα και δύο τραγούδια»,

εκδόσεις Γκοβόστη 1990, σελίδες 106.

ΕΝΑΣ  ΑΛΗΘΙΝΑ  ΟΛΒΙΟΣ  ΠΟΙΗΤΗΣ

Η Φλωρεντία, μαζί με τις άλλες πλούσιες και ακμαίες πόλεις-το Μιλάνο, τη Βενετία, τη Νάπολη, και το Παπικό κράτος-στη διάρκεια της ιστορικής τους πορείας, εκτόπισαν τις ηγεμονίες των άλλων μικρότερων σε έκταση πόλεων της Ιταλικής χερσονήσου και σταθεροποίησαν την ισχύ τους κατά τον 15^ο  αιώνα.

Ο πολιτικός και εδαφικός κατακερματισμός της Ιταλίας οφείλονταν στην έλλειψη μιας ενιαίας ισχυρής κεντρικής εξουσίας. Το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους της ανήκε στους Γερμανούς αυτοκράτορες, διαδόχους του Καρλομάγνου, οι οποίοι δεν κατόρθωσαν να την διοικήσουν και, αρκετές φορές, η εξουσία που προσπαθούσαν να επιβάλουν υπονομεύονταν από την Παπική αυλή.

Στην πραγματεία του «Περί Μοναρχίας», ο Δάντης, αφού εκθέτει τις πολιτικές του ιδέες υποστηρίζοντας τον διαχωρισμό των εξουσιών,-Αυτοκράτορα-Πάπα, αναφερόμενος στις συχνές κοινωνικές ταραχές που συγκλόνιζαν τη γενέθλια πόλη του, σαν κύριο αίτιο, αναφέρει αυτό της πολιτικής διαίρεσης. Αξίζει να τονιστεί, ότι τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Πετράρχη, συναντάμε τις «πρώτες» λαϊκές εξεγέρσεις στην ιστορία του εργατικού κινήματος. Όπως εκείνης των Τσιόμπι το 1378. Η Φλωρεντία αυτήν την περίοδο, εμφανίζεται σαν αυτόνομη αυτοδιοικούμενη και ακμάζουσα πόλη-κράτος, που αριθμεί περί τους 30.000 κατοίκους.

Παρ’ ότι οι «Gent’ e avara, invidiosa et superba» όπως αποκαλεί ο Δάντης τους Φλωρεντινούς, μαστίζονται για δεύτερη φορά στα 1359 από το Μαύρο Θάνατο- μια μικροβιολογική λοίμωξη την πανώλη που αποδεκάτισε ένα μεγάλο μέρος του Ευρωπαϊκού πληθυσμού- όπως αναφέρει στις επιστολές του ο χρονογράφος Καλούτσιο Σαλουτάρι, δεν σταμάτησαν την ανοδική τους πορεία στο πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Ο Φλωρεντινός κόσμος του 14^ου αιώνα, αν και κυβερνάται ακόμα από τις ολιγάριθμες εύρωστες οικονομικά οικογένειες, τους popolo grasso, των διαφόρων συντεχνιών, μας προσφέρει ίσως, την ακριβέστερη εικόνα θριάμβου της ανερχόμενης μετέπειτα αστικής τάξης και του νέου ατόμου, του ανθρώπου της Αναγέννησης. Που, με ανεξάρτητο πνεύμα, και ακούραστη βούληση, αγωνίζεται να απεγκλωβιστεί από τα στενάχωρα και εχθρικά προς τον φυσικό κόσμο και τις διάφορες χαρές της ζωής Μεσαιωνικά πλαίσια, και να οικοδομήσει μια άλλη κοινωνία.

Με νεανική ορμή, τολμηρές καινοτομίες, επιτακτικό ορθολογισμό, πρωτόγνωρη αυτοπεποίθηση και αδάμαστη ελευθεροφροσύνη.

Ο άνθρωπος της Αναγέννησης, θα λέγαμε ότι αντικρίζει με το ίδιο δέος το σύμπαν, καθώς εξέρχεται από το Μεσαιωνικό «καταραμένο» κόσμο, όπως οι πρωτόπλαστοι, όταν διώχτηκαν από τον Παράδεισο.

Σε αυτή την χρυσή εποχή, την εποχή της κυοφορίας του Ορθού λόγου και του Πρακτικώς σκέπτεσθαι είδε το φως της ημέρας ο πρώτος Ευρωπαίος ρομαντικός, ο ποιητής Φραντσέσκο Πετράρχης.

Ο Φραντσέσκο Πετράρχης, πρωτότοκος γιος της Ελέττας και του συμβολαιογράφου Πετράκκο Παρέντσο, γεννήθηκε στις 20 Ιουλίου του 1304, στην πόλη Αρέτζο κοντά στην Φλωρεντία. Σε ηλικία εννέα ετών εγκαθίστανται οικογενειακώς στην Αβινιόν της Γαλλίας. Ο ποιητής, θα σπουδάσει νομικά στο Μονπελιέ και αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, γρήγορα όμως, θα εγκαταλείψει τις νομικές σπουδές και θα στραφεί προς τους αρχαίους συγγραφείς και την ποίηση. Στις 6 Απριλίου του 1327 γνωρίζει την madona Laura κόρη του Audiberto di Nones σύζυγο του Ούγο ντε Σαδ, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς της Ιταλικής λογοτεχνίας Φλαμίνι-Κρεμιέ. Η Λάουρα, μέχρι τον θάνατό της στις 16 Απριλίου του 1348, θα είναι η μοναδική μούσα του ποιητή. Όπως αντίστοιχα του Δάντη η Βεατρίκη, του Βοκκάκιο η Φλαμμέτα κ.λ.π. Η ιδανική και μεγάλη αγάπη του Πετράρχη για την παντρεμένη Λάουρα θα σταθεί η κυριότερη πηγή έμπνευσης.

«Ο Καντσονιέρε του Πετράρχη με τα 317 σονέτα, τις 29 καντσόνες, τις 10 σεστίνες, τις 7 μπαλάντες και τα 4 μαδριγάλια του, αποτελεί τον πυρήνα του έργου της ζωής του», σημειώνει ο Erwin Laaths.

Στα 1341 ημέρα του Πάσχα θα στεφθεί ως ο μεγαλύτερος ποιητής της Ιταλίας. Την ίδια χρονιά, συναντάται με τον σοφό Έλληνα καλόγερο Βαρλαάμ, που θα διδαχθεί κοντά του μαθήματα Ελληνικής γλώσσας, όπως αργότερα θα τον βοηθήσει ο επίσης Ελληνικής καταγωγής δάσκαλος Λεόντιος Πιλάτος, αναφέρει στην ιστορία της Ιταλικής λογοτεχνίας του ο Κώστας Ζουμπουλίδης. Μετά από πολλές περιπλανήσεις εγκαθίστανται στο χωριό Αρκουά, κοντά στην Πάντοβα μέχρι την ημέρα που θα ταξιδέψει για την ουράνια πόλη των ποιητών στις 19 Ιουλίου του 1374.

ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ  ΤΟΥ   ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ

Ο φίλος και μαθητής του ποιητή, ο δημιουργός της Ευρωπαϊκής νουβέλας Βοκκάκιος, τον σκιαγραφεί σαν έναν ψηλό, όμορφο άντρα με ευγενικά χαρακτηριστικά και οξύ βλέμμα.

Ο Φραντσέσκο Πετράρχης θεωρείται ο πρόδρομος του Ουμανισμού κατά τον 14^ο αιώνα. Αυτός, ο εκλεκτός των Θεών και των ανθρώπων, μαζί με τον Βοκκάκιο έθεσαν τις βάσεις της νεότερης Ευρωπαίκής λογοτεχνίας.

Την λογοτεχνία της ατομικότητας.

Την χρονική περίοδο που δημιουργεί ο Πετράρχης ο θείος Δάντης, έχει ταξιδέψει για τον Παράδεισό του 1321, το δε έργο του, μελετάται με ζήλο.

Λίγο πιο μπροστά το κίνημα του Αβεροϊσμού συγχωνευμένο με τις θεολογικές δοξασίες, δημιουργεί το λεγόμενο θρησκευτικό σκεπτικισμό.

Ένα πνευματικό ρεύμα, που κέντρο του δεν είναι τόσο ο θεός, αλλά ο άνθρωπος, καθώς και ο φυσικός κόσμος με όλα τα άγνωστα μέχρι τότε μυστικά του.

Η τάση αυτή είναι έκδηλη τόσο στο έργο όσο και στη ζωή του Πετράρχη.

Κληρικός ο ίδιος, παρ’ όλο που έζησε αρκετά χρόνια κάτω από την κηδεμονία της Παπικής εκκλησίας, δεν σταμάτησε να ερευνά και να ζει μια κοινωνική ζωή, μάλλον έντονη.

Η πίστη στις θρησκευτικές αξίες του Πετράρχη-και κατ’ επέκταση στον άνθρωπο της Αναγέννησης-δεν εκφράζουν παρά ένα εκλογικευμένο ηθικό σύστημα.  Η έννοια του Θεού τυπικά τουλάχιστον, κρατήθηκε ως αφετηριακός προσανατολισμός. Στην πράξη όμως, ταυτίστηκε με το Lumen Naturale. Μετατράπηκε σε μια εκδήλωση δημόσια του ηθικού φρονήματος του ατόμου. Μια αναγκαία κοινωνική ομολογία, και εκδήλωση των μεταφυσικών αναγκών που επιτάσσει ο εσωτερικός ψυχισμός του και του υπαγορεύει η λογική του.

Η νέα αυτή ερμηνεία του κόσμου, εδραιώθηκε και από τη συγχώνευση της ανθρωπιστικής σκέψης με το χριστιανισμό.

Ας μην ξεχνάμε ότι ήδη, οι Πλατωνικοί διάλογοι, έχουν μεταφραστεί από τον Μαρσίλιο Φικίνο, και τον Πίκο ντελα Μιράντολα. Το κίνημα αυτό, του εκπλατωνισμένου χριστιανισμού, βρήκε υποστηρικτές στα ανώτερα στρώματα της Φλωρεντινής κοινωνίας. Από τον Πετράρχη, ή ακριβέστερα από την υποκειμενική ερμηνεία της ιστορίας από τον Δάντη μέχρι τον Λεονάρντο Μπρούνι, έχουμε την επικράτηση της ατομικιστικής και ηθικολογικής αντίληψης της ιστορίας. Όπου το άτομο, μειδιά μπροστά στην άγνοια, ειρωνεύεται τις διάφορες δεισιδαιμονίες του παρελθόντος και εκδηλώνει την αποστροφή του προς την ασκητική καταφρόνηση των εγκοσμίων.

Ταυτόχρονα, επαναπροσεγγίζει τα πρόσωπα και τις κοσμικές αξίες της αρχαίας Ελληνικής και Ρωμαϊκής εποχής.

ΣΕ  ΔΥΟ  ΓΛΩΣΣΕΣ

Οι πολιτειολογικές αρχές του Φραντσέσκο Πετράρχη, παρουσιάζονται καθαρότερα στο έμμετρο-σε εννέα (9) βιβλία-έπος του «Αφρική» που εξυμνεί τον Σκιπίωνα.

Θα πρέπει να σημειώσουμε, ότι οι πολιτικές και πατριωτικές προτροπές και ιδέες του ποιητή, όπως τις εκφράζει σε ορισμένα σονέτα και στην ωδή του η Ιταλία μου, που διαβάζουμε στο ως άνω βιβλίο, δεν έχουν σαν κύριο στόχο τους να ερμηνεύσουν την κοινωνία και τις οικονομικές συνθήκες των Ιταλικών πολιτειών, αλλά, στοχεύουν στην συνένωση των σκόρπιων ηγεμονιών, κάτω από μια ενιαία εθνική πολιτική  και στρατιωτική αρχή. Προβάλλουν δηλαδή, το μοντέλο ενός εθνικού κράτους υπό την απόλυτη ηγεμονία ενός αριστοκράτη.

Το σύνολο έργο του Πετράρχη είναι γραμμένο σε δύο γλώσσες. Την Ιταλική και την κλασική Λατινική που χειριζόταν με επιδεξιότητα και κομψότητα.

Ο άγιος Ιερώνυμος μιλά και για την τραχιά λατινική την «Sermo Vulgaris Militarisque”, αυτή των εμπόρων, των στρατιωτικών, των δούλων. Στα λατινικά έγραψε το «εξαμετρικό» έργο του «Αφρική», τα ψυχογραφικά πεζά του Secretum and Vita Solitaria, το βουκολικό ποίημά του   Bucolicum Carmen, που είχε πρότυπό του τον Βιργίλιο, και άλλα έργα, καθώς και τις εκατοντάδες επιστολές του. Το έργο όμως που τον καθιέρωσε σαν τον κορυφαίο ποιητή της Αναγέννησης είναι το Canzoniere, ή όπως το είχε τιτλοφορήσει  Rerum Vulgarium Fragmenta. Που είναι, θα σημειώναμε, μια συλλογή σονέτων, εξάστιχων, τραγουδιών, διάφορες μπαλάντες, και ερωτικών επιγραμμάτων, από τα οποία άλλα γράφτηκαν όταν ζούσε ακόμα η Μούσα του και άλλα μετά.

Το Καντσονιέρε, είναι το σημαντικότερο έργο του, από το οποίο η μεταφράστρια Κατερίνα Γλυκοφρύδη, επέλεξε 25 σονέτα και δύο τραγούδια κατά την γνώμη της τα πιο αντιπροσωπευτικά και ίσως αυτά που εκφράζουν εντονότερα το μυστικό χαρακτήρα και το πάθος του ιδανικού ερωτά του.

ΛΥΡΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΟ

Στο έργο του μεγάλου «μοναχικού», η υλική παρουσία της Λάουρας, εξαυλώνεται, πνευματοποιείται, γίνεται παγκόσμιο λυρικό σύμβολο που οδηγεί την έμπνευση στην προσπάθειά της  να κατοικήσει στις υψηλές πνευματικές σφαίρες της οικουμένης.

Μια μελαγχολική διάθεση διαπνέει την ραχοκοκαλιά της ποίησής του καθώς η ευαίσθητη φαντασία του πεταρίζει σε έναν κόσμο που φαίνεται και κρατά την ψυχή του σε αναστάτωση. Και, σε έναν άλλον που υπονοείται ή ανακαλείται στη μνήμη του, σαν εκπλήρωση του ιδανικού έρωτά του. Η εύθραυστη ψυχολογία του διεγείρει τη φαντασία του αναγνώστη σε μια μελωδική ονειροπόληση.

Η ποίησή του είναι περισσότερο μια συναισθηματική πάλλουσα κατάσταση, περισσότερο μια ανεμοζυγιάζουσα συγκίνηση, παρά εικόνες.

Είναι καρδιά και όχι διάνοια.

Η παγανιστική φρεσκάδα του ύφους του έλκει τον χριστιανικό μυστικισμό της ιδιοσυγκρασίας του.

Η σκέψη του ορισμένες φορές είναι σκοτεινή, και οι υπαινιγμοί του, όλο μελαγχολία και ένταση, λες και η συνείδησή του προσπαθεί να απωθήσει το όραμά της να έρθει στην επιφάνεια. Ένας όμβρος απελπισίας χρωματίζει τους στίχους του και αρκετές φορές ηθικολογεί έντονα.

Με μεγαλόπρεπη περηφάνια στέκεται κλεισμένος στον εαυτό του, και αποδέχεται την μοναξιά του, έτσι όπως ταιριάζει σε έναν αληθινά όλβιο ποιητή.

Η μετάφραση του αποσπασματικού αυτού έργου του κορυφαίου μελαγχολικού ποιητή από την μεταφράστρια, είναι προσεγμένη και εύστοχη. Έστω και αν σε ορισμένα σονέτα, χάνεται η ποιητική αίσθηση και πεζολογεί. Το σονέτο ορισμένες φορές γίνεται «πεζό».

Να υπενθυμίσω εδώ, ότι και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός έχει μεταφράσει Πετράρχη.

Τέλος, αξίζει επίσης να τονιστεί η αισθητική αρτιότητα της εκδοτικής προσπάθειας καθώς και το εισαγωγικό σημείωμα και οι σχολιασμοί από την μεταφράστρια Κατερίνα Γλυκοφρύδη.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα «Εξόρμηση» 6/1/1991.

Πειραιάς, 28 Αυγούστου 2013.

Σημείωση: Τα τύμπανα του πολέμου στην περιοχή μας στην λεκάνη της Μεσογείου, χτυπούν για άλλη μια φορά. Άραγε, τι θα έλεγε για αυτές τις άφρονες πολιτικές του Αραβικού κόσμου, και των Δυτικών υπερδυνάμεων, ο Θείος Πλάτων, ο θείος Αριστοτέλης, ο ρεαλιστής Ευριπίδης, ο ιστορικός δάσκαλος Θουκυδίδης;

Πόλεμος πατήρ πάντων αν θυμάμαι καλά έγραφε ένας άλλος μεγάλος της αρχαιότητας, ο κλεινός Ηράκλειτος.

Θάνατος του σχεδιαστή Μιχάλη Ασλάνη. Ευγενική παρουσία και ευπρεπή.

Επίσκεψη στην εφημερίδα Κοινωνική. Ο Πειραιάς βουλιάζει μες στην απραξία και την οικονομική καχεξία.

Δυστυχώς οι έμποροι δεν θέλουν να κατεβάσουν τις τιμές, δεν κόβουν αποδείξεις, και πωλούν σκάρτα προϊόντα.

Η κρίση, δεν δίδαξε πολλά πράγματα τους Έλληνες δυστυχώς. Τους έκανε πιο ατομιστές και συμφεροντολόγους.

Κρίμα, Κρίμα, Κρίμα.