MACHIAVELLI NIKOLO

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ

     «Ο Μαρξ έλεγε ότι το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα, είναι ωστόσο γνωστό ότι οι προλετάριοι ποτέ δεν αποδέχθηκαν αυτή την ιδέα. Οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στον εθνικισμό, στον σωβινισμό και στην ιμπεριαλιστική πολιτική».

                                           Hanna  Arendt

ΜΕΡΟΣ  Γ

Μοναχικός τυχοδιώκτης της πολιτικής επιστήμης

ή προφητικός πολιτειολόγος;

     Πλείστοι είναι αυτοί που ασχολήθηκαν με το έργο του, είτε υποστηρίζοντας είτε αρνούμενοι την πολική του σκέψη και αρχές του. Από την περίοδο του Διαφωτισμού και μεταγενέστερα, φιλόσοφοι, πολιτικοί, πολιτειολόγοι, κοινωνιολόγοι, θεατρολόγοι, ιστορικοί της λογοτεχνίας, ανέτρεξαν στα έργα του τα επεξεργάστηκαν τα ερμήνευσαν και τα επανέκδοσαν, πάμπολλες είναι ιδιαίτερα στον Ευρωπαϊκό χώρο οι μελέτες που έχουν γραφεί για το έργο του.

Μελετητές του υπήρξαν οι ενδεικτικά αναφέρω: Βολταίρος, Χιούμ, Ρουσσώ, Φίχτε, Μπέικον, Χέγκελ, Έγγελς, Μάξ Χορχάιμερ, Έρνεστ Κασσίρερ, Τζωρτζ Σαμπινέ, Αντόνιο Γκράμσι, Λουί Αλτουσέρ και πλείστοι άλλοι.

Ακόμα πρόωρα δημοσιεύτηκε το βιβλίο «Αντιμακιαβέλλης» από τον Φρειδερίκο τον Μέγα ο οποίος εφάρμοσε τις πολιτικές του υποδείξεις με αυτοκρατορική μεγαλοπρέπεια, μέχρι τον 20 αιώνα των μεγάλων πολιτικών ανακατατάξεων, των έντονων και αιματηρών ζυμώσεων, των μεγάλων τεχνολογικών επιτευγμάτων των ραγδαίων επιστημονικών ανακαλύψεων, που άρχισε μια πιο συστηματική μελέτη του συνόλου του Μακιαβελλικού έργου με την δημοσίευση δεκάδων βιβλίων και εκατοντάδων μελετών για το έργο του, την πολιτική του σκέψη, τον βίο του, τις πολιτειακές του διδαχές και απόψεις. Μεταφράστηκαν τα έργα του κυρίως «Ο Ηγεμόνας» στις περισσότερες Ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά και σε ολόκληρη την υφήλιο, και γράφτηκαν αρκετές εκατοντάδες άρθρα και μελέτες στην άοκνη προσπάθεια να ερμηνευτεί η πολιτική του σκέψη.

     Στον Ελληνικό χώρο, είχε μια μικρή αλλά σημαντική παρουσία η Μακιαβελλική έρευνα. Αν αναλογιστούμε τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που επικράτησαν στα μετά την κατάκτηση της Κορίνθου το 146 από τους Ρωμαίους σκοτεινά χρόνια(τρεις δυνάστες πάνω στον Ελληνικό χώρο ήσαν πάρα πολύ, Χριστιανοί, Βυζαντινοί, Τούρκοι).

Από τον πρωτοπόρο Χαλικιόπουλο, τον Παυλίδη και τον Καζαντζάκη που μετέφρασαν το έργο «Ο Ηγεμών» και τον σημαντικό Παναγιώτη Κονδύλη που μετέφρασε σε δύο τόμους τις μελέτες του, (εκδόσεις Κάλβος 1972) έως τον πολιτικό και ιστορικό Σπυρίδωνα Μαρκεζίνη που φημολογείται ότι είχε την πιο μεγάλη και ολοκληρωμένη βιβλιοθήκη πάνω στον Μακιαβέλλι, τον Θάνο Λίποβατς, τον Καλογερόπουλο, τον Παναγιώτη Νούτσο και το σημαντικό και απαραίτητο για τις Μακιαβελλικές σπουδές και θιασώτες των πολιτικών θεωριών του βιβλίο του για τον πολιτικό στοχαστή, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη και τον Κατσιμάνη που δημοσίευσαν ενδιαφέρουσες μελέτες για τον Φλωρεντινό έως τους έως τους Δημητράκο, Ηλιού , Βώκο, Ρούσση και τον Μαθιόπουλο που σχολίασαν σε κείμενά τους και βιβλία τους το έργο του, και για να αναφερθώ σε τρεις γυναίκες την Έλλη Παππά που δάνεισε τον τίτλο μελετήματός της για τον Μακιαβέλλι σε βιβλίο της, την Ελευθερία Ντάνου που έγραψε μικρό μελέτημα στο παραδοσιακό περιοδικό «Ιστορία», και την συγγραφέα Αλεξάνδρα Σαμουήλ που ασχολήθηκε με την μακρά παράδοση του όρου «μακιαβελισμοί» στον Ελληνικό χώρο, δες περιοδικό «Ύλαντρον», τεύχος 2/Μάρτιος 2002 Λευκωσία, «Δονκιχωτισμοί» και «μακιαβελλισμοί», έως το σημαντικό αφιέρωμα της εφημερίδας Ελευθεροτυπίας τα «Ιστορικά» τεύχος 269/20-1-2005 η σχετική αρθρογραφία, μελετογραφία, κειμενογραφία και λημματογραφία από την μικρή έρευνα που διεξήγαγα και παραθέτω παρακάτω (100 περίπου παραπομπές) μέλλον είναι μικρή. Αυτοί που ασχολήθηκαν με την πρόσληψή του στον Ελληνικό χώρο σε σχέση με τις μελέτες που δημοσιεύθηκαν στο εξωτερικό και τους κατά καιρούς ερευνητές, δεν είναι και τόσοι πολλοί. Ίσως γιατί οι πολιτικοί μας, φιλοδόξησαν και πέτυχαν να κάνουν πράξη τις διδαχές του με την πολιτική και κυβερνητική τους πρακτική.

     Ο Μακιαβέλλι, από πολύ νωρίς επίσης συνοδεύτηκε και από την ορολογία που δημιουργήθηκε γύρω από τις θέσεις του, τον γνωστό όρο Μακιαβελλισμός, Μακιαβελλιστής κ.λ.π.

  «Εάν ονομάζουμε ουμανισμό μια φιλοσοφία του ηθικού ανθρώπου, αυτού που οι σχέσεις του με τους άλλους εδράζονται σε ηθικές αρχές, που αρνείται κάθε σκιά στη λειτουργία της κοινωνίας και που αντικαθιστά την πολιτική κουλτούρα από την ηθική ενέργεια, τότε ο Μακιαβέλλι δεν είναι ουμανιστής. Αλλά αν ονομάζουμε ουμανισμό μια φιλοσοφία, που αντιμετωπίζει ως ένα πρόβλημα τη σχέση του ανθρώπου με τον άνθρωπο και την εγκαθίδρυση μεταξύ τους μιας κοινής κατάστασης και μιας κοινής ιστορίας, τότε, πρέπει να πούμε πως ο Μακιαβέλλι ανέπτυξε ορισμένες πλευρές ενός σοβαρού ουμανισμού.

Η αποδοκιμασία του Μακιαβέλλι, τόσο κοινή στις μέρες μας, παίρνει μια ανησυχητική μορφή γιατί συνεπάγεται άγνοια των καθηκόντων μας απέναντι στον αληθινό ουμανισμό. Υπάρχει μία μέθοδος μακιαβελική να αποδοκιμάσουμε τον Μακιαβέλλι, που προέρχεται από την «ευσεβή πανουργία» αυτών που κατευθύνουν τα μάτια τους και τα μάτια μας προς τον ουρανό των ηθικών αρχών, για να μας αποπροσανατολίσουν απ’ αυτά που πράττουν. Και όμως υπάρχει τρόπος να τιμήσουμε τον Μακιαβέλλι, ο οποίος είναι απόλυτα αντίθετος από τον μακιαβελλισμό, εφ΄ όσον τον κρίνουμε άξιο για την συνεισφορά του, μέσα από το έργο του, στην καθαρότητα της πολιτικής επιστήμης».

                                         Μωρίς Μαρλώ-Ποντύ (1949)

           «Ο Μακιαβέλλι γράφει τον ηγεμόνα απνευστί το δεύτερο εξάμηνο του 1513, σε ηλικία σαράντα τεσσάρων ετών. Τον γράφει, κατά κάποιον τρόπο, στην ξενητιά, στο εξοχικό του «Λ’ Α’ Αλμπεργκάτσιο», στο χωριό Σαντ’  Αντρέα στην Περκουσίνα, όπου αποσύρεται ύστερα από δεκαπέντε περίπου χρόνια λαμπρής πολιτικής δραστηριότητας(1498-1512), στο πλάι του Δημάρχου (Gonfaloniere) Πιέρ Σοντερίνι, ως Γραμματέας της Φλωρεντινής Δημοκρατίας. Με την επιστροφή των Μεδίκων στην εξουσία τον Σεπτέμβριο του 1512, ο Μακιαβέλλι απαλλάσσεται απ’ όλα τα αξιώματά του. Λίγους μήνες μετά τον υποπτεύονται για συμμετοχή σε μια συνομωσία εναντίον των Μεδίκων, τον φυλακίζουν και τον βασανίζουν. Απελευθερώνεται λίγο αργότερα και αποσύρεται στην εξοχή.

      Επαρκούν αυτά τα λίγα βιογραφικά στοιχεία για να καταλάβουμε ότι ο Ηγεμόνας γράφτηκε υπό συναισθηματική φόρτιση και επιρροή…..»

                                              Marco Riccobon

   

        Το πρώτο βιβλίο του Νικολό Μακιαβέλλι μεταφράζεται στα Ελληνικά είναι «Ο Ηγεμόνας».

Το 1845 μεταφράζεται με τον τίτλο «Περί Ηγεμόνος», από τον Π. Χαλκιόπουλο, Αθήναι 1845, σελίδες γ-κε: εργογραφικά του συγγραφέα.

Αναφέρεται από τον Στέριο Φασουλάκη στη μελέτη του «Η είσοδός του στον Ελληνικό κόσμο» σ. 49 «Ιστορικά» τεύχος 269/20-1-2005, και τον Κώστα Γ. Κασίνη, στο βιβλίο του «Βιβλιογραφία των Ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας ΙΘ-Κ αιώνα» τόμος Α. 1801-1900 Αθήνα ΣΠΔΩΒ 2006 λήμμα 350 σελίδες 118, 722, 702, 676, 784, 790.

Το 1909 επανεκδίδεται η ίδια μετάφραση με τον τίτλο «Ο ηγεμών», Αθήνα, τυπογραφείο Π. Πετράκου (συνεκδιδόμενο Ν. Καζάζης, Σκέψεις περί του ηγεμόνος).

Βλέπε και περιοδικό «Παρνασσός» τόμος Γ΄/1879.

Το 1932 με τον τίτλο «Ο Ηγεμών» μεταφράζεται από τον Λεωνίδα Παυλίδη, Αθήνα εκδόσεις Γκοβόστη.

Η ίδια μετάφραση, επανεκδίδεται το 1950 από τις εκδόσεις Κεραμεύς, και από τις εκδόσεις Αναγνωστίδη χ.χ.

Σύμφωνα με την συγγραφέα Ζωζή Ζωγραφίδου, λήμμα 304, λήμμα 530, λήμμα 1244.

Το 1961 εκδίδεται η γνωστή και ορθή μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη «Ο Ηγεμόνας», Αθήνα εκδόσεις Γαλαξίας αριθμός 28.

Η έκδοση αυτή επανακυκλοφόρησε το 1963, το 1967, το 1968, βλέπε και βιβλιοκριτική του Απόστολου Σαχίνη στα «Τετράδια Κριτικής» σειρά 8^η εκδόσεις Εστία 1978, σελίδες 75-78. Η μετάφραση αυτή με πρόλογο του Πάτροκλου Σταύρου επανακυκλοφόρησε την περασμένη εβδομάδα από την Κυριακάτικη εφημερίδα το «Έθνος», η οποία προσφέρει στους αναγνώστες της πάρα πολλά βιβλία του Κρητικού Συγγραφέα. Ο Τάκης Κονδύλης μιλά επαινετικά για την μετάφραση αυτή, αν και αναφέρει τις ερμηνευτικές του ενστάσεις.

Το 1969 εκδίδεται «Ο ηγεμόνας» σε μετάφραση της Λήδας Μοσχονά, Αθήνα, εκδόσεις Σκαραβαίος.

Το 1989 και ξανά το 2006 εκδίδεται «Ο ηγεμόνας» σε μια στρωτή μετάφραση της Ηλέκτρας Ανδρεάδη, Αθήνα εκδόσεις Κάκτος. Της μετάφρασης προηγείται ένα ενδιαφέρον σημείωμα της μεταφράστριας σελίδες 9-15, οι σημειώσεις της σελίδες 199-206 καθώς και μια πολύ αξιόλογη διαφωτιστική μελέτη του Τάκη Σαλκιτζόγλου με τίτλο «Επιλεγόμενα ή αναδρομική εισαγωγή στον Νικολό Μακιαβέλλι» σελίδες 209-269, που εξετάζει τον πολιτικό στοχαστή στην διαχρονική του πορεία, σχολιάζει κρίσεις τρίτων, και μιλά για το ρόλο του Μακιαβέλλι στην εποχή μας.

Δες και εφημερίδα «Έθνος» της 8 Οκτωβρίου 1989.

Το 1991 εκδίδεται «Ο ηγεμόνας» σε μετάφραση της Ζωζής Ζωγραφίδου-Καραχάλιου, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Βάνιας. Η επιμέλεια είναι του Γιώργου Ζωγραφίδη.

Το 1993 «Ο ηγεμόνας»μεταφράζεται από την Μαρία Κασωτάκη σε μια στρωτή και γλαφυρή μετάφραση με σχόλια και σημειώσεις, μικρή βιβλιογραφία και ελληνικές μεταφράσεις του. Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη.

Της μετάφρασης προηγείται διαφωτιστικό κείμενο «Νικολό Μακιαβέλλις-Ιστορική περίοδος. Η ζωή και το έργο του», σελίδες 7-14.

Το 2000 «Ο ηγεμόνας» μεταφράζεται από τον Νίκο Νικολακάκη, Αθήνα, εκδόσεις De Agostini Hellas.

Το 2003 «Ο ηγεμόνας» μεταφράζεται από την Θεώνη Ταμπάκη, Αθήνα εκδόσεις Ατραπός.

Το 2003 κυκλοφορεί «Ο ηγεμόνας, υποθήκες για μελλοντικούς ηγέτες», (περιέχονται αποσπάσματα από το έργο) σε απόδοση του γνωστού εκδότη Διονύση Βίτσου, Αθήνα, εκδόσεις Περίπλους.

Δες και εφημερίδα «Η Απογευματινή» 10-Αυγούστου 2003.

Το 2004 «Ο ηγεμόνας» μεταφράζεται από την Φραντζέσκα Γρυπάρη, Αθήνα, εκδόσεις Ελληνική Εκδοτική.

Το 2006 σε μια καλαίσθητη έκδοση επανακυκλοφορεί η μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη. Του βιβλίου προηγείται πρόλογος του εκδότη του Καζαντζάκη, Πάτροκλου Σταύρου σελίδες 7-15, με τον τίτλο «Ο Νικολό Μακιαβέλλι και ο ηγεμόνας». Επίσης, υπάρχει Επίμετρο με δύο κατατοπιστικές και ενδιαφέρουσες μελέτες του Γεράσιμου Ζώρα, με τίτλο «Ο Καζαντζάκης και η Ιταλία-Η Ελληνικότητα και η παγκοσμιότητα ενός πνεύματος» σελίδες 105-139. Και Marco Riccobon «Ηγεμόνες του Μακιαβέλλι, Δαντικοί Τύραννοι, Ντούτσε του Καζαντζάκη» σελίδες 140-161. Οι ως άνω μελέτες αποτελούν σημαντικές προϋποθέσεις της νέας ανάγνωσης του έργου του.

Επίσης υπάρχει και μία μετάφραση του Νικολό Μακιαβέλλι από τον δημοσιογράφο Νίκο Α. Καλογερόπουλο, που δεν έχω δει, «Ο ηγέτης κατά τον Μακιαβέλλι», Αθήνα 1990.

Υπάρχει πληροφορία από τον ίδιο τον συγγραφέα σε εκπομπή του σε γνωστό τηλεοπτικό κανάλι, High TV, καθώς και βιβλιοκριτική του βιβλίου από τον Άγγελο Φουριώτη, στο περιοδικό «Νέα Εστία» τεύχος 1575/15-2-1993, σελίδα 275.

Επίσης, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δαμιανός χ.χ. «Ο Ηγεμόνας» σε μετάφραση Φώντα Κονδύλη, με βιογραφικό σημείωμα και εισαγωγή της Ελένης Καλκάνη.

              

     Όπως εύκολα διαπιστώνει κανείς, το βιβλίο αυτό του Φλωρεντινού συγγραφέα είναι το μόνο πολυμεταφρασμένο έργο του στην Ελληνική γλώσσα σαν αυτοτελές έργο. Δεκατρείς μεταφράσεις αν προσμετρήσουμε και εκείνη-την αποσπασματική του Παναγιώτη Κονδύλη, από τις οποίες σχεδόν οι μισές είναι από γυναίκες. Είναι ίσως το περισσότερο σχολιασμένο ή τουλάχιστον το πιο πολυδιαβασμένο του στον Ελληνικό χώρο. Το πιο πολιτικά In, θα γράφαμε το οποίο λειτουργεί αρνητικά στην παγκόσμια φήμη του και εδραίωσή του.

          «Τι ήθελε να πει ο Μακιαβέλλι; Σε ποιόν ήθελε να δώσει μαθήματα, στους βασιλείς ή στους λαούς; Με τίνος το μέρος τάχθηκε: των τυράννων ή των δημοκρατών; Ή ούτε με τους μεν, ούτε με τους δε;

      Ο Μακιαβέλλι, όπως και κάθε άνδρας ευγενούς καταγωγής, προτιμά την ελευθερία και μισεί τον δεσποτισμό. ΄Εχει όμως την εμπειρία της ιστορίας και της πολιτικής πράξης. Γνωρίζει την εξέλιξη των ανθρώπινων πραγμάτων, την αστάθεια των μαζών, το εύθραυστο των Κρατών. Χωρίς αυταπάτες και χωρίς προκατάληψη ερευνά τα διάφορα είδη Κρατών, τα κατατάσσει κατά είδος, καθιερώνει τους νόμους-νόμους επιστημονικούς και όχι ηθικούς-σύμφωνα με τους οποίους κάθε πριγκιπάτο πρέπει ή να κυβερνάται καλά ή να υποτάσσεται στον κατακτητή.

Εάν είναι αλήθεια πως πρόσεξε περισσότερο νέα ή εξησθενισμένα πριγκηπάτα κι αν φαίνεται να θαυμάζει τον Καίσαρα Βοργία και την συμπεριφορά του, θάταν άδικο να του αποδώσουμε μομφή. Ο γιατρός, κι αυτός επίσης, αφιερώνει περισσότερο χρόνο στη μελέτη των ασθενών παρά στην υγεία: γιατί οι ασθενείς είναι πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις από την υγεία. Πιο ενδιαφέρουσες γιατί προκαλούν την επέμβαση του γιατρού. Πιο ενδιαφέρουσες γιατί φανερώνουν τη λειτουργία του οργανισμού. Γι’ αυτό κανένας δεν θα κατηγορούσε τον γιατρό πως προτιμά την αρρώστια από την υγεία.

Εξ άλλου ήταν λάθος του Μακιαβέλλι εάν στην Ιταλία βασίλευαν τα ήθη, που περιγράφει; (1962)».

                                                                    Raymond  Aron    

Το 1981 η πολυανεβασμένη πεντάπρακτη Κωμωδία του «Ο Μανδραγόρας», μεταφράζεται από τον γνωστό συγγραφέα Παντελή Πρεβελάκη σε μια θεατρικά στρωτή και λογοτεχνική μετάφραση. Αθήνα, εκδόσεις Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη.

Το 1993 το έργο του «Η ζωή του Καστρούτσο Καστρακάνι», μεταφράζεται σε μια στρωτή γλώσσα από την συγγραφέα Σώτη Τριανταφύλλου, Αθήνα, εκδόσεις Άρκτος. Στο βιβλίο υπάρχει μικρός πρόλογος, συνοπτική εργογραφία του συγγραφέα, ένα δισέλιδο κείμενο της μεταφράστριας με τίτλο «Η Ιταλία από την εποχή που περιγράφεται στον Καστρακάνι μέχρι την εποχή του Μακιαβέλλι» σελίδες 73-74, και ένα ισχνό ερμηνευτικό κείμενο με τίτλο «Μακιαβέλλι ο άνθρωπός μας στις γραμμές του εχθρού» του συγγραφέα και κριτικού Γιώργου Ίκαρου Μπαμπασάκη σελίδες 77-81.

Δες και κριτικά σημειώματα και παρουσιάσεις από Δημοσθένη Κούρτοβικ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 5/5/1993, Αρ. Ελληνούδη, εφημερίδα Ριζοσπάστης 4/7/1993,

και περιοδικό Ένα τχ. 20/12-5-1993.

Το 1998 κυκλοφορεί το βιβλίο «Η χειραγώγηση του όχλου-Οι συνωμοσίες», Αθήνα, εκδόσεις Ροές.

Δύο κείμενα που αντλούνται από το βιβλίο του συγγραφέα «Διατριβές», σε μετάφραση του Σπύρου Δενδρινού, και ένα ενδιαφέρον ερμηνευτικό κείμενο του δημοσιογράφου και μεταφραστή Αλέξανδρου Βέλιου με τίτλο «Προλεγόμενα στη Μακιαβελλική ηθική» σελίδες 11-19, ο Βέλιος αναφέρει τον Μακιαβέλλι σαν επίγονο του Αριστοτέλη και πρόδρομο του Άνταμ Σμιθ και του Κάρλ Μάρξ.

Δες και βιβλιοκριτική του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου στην εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 23/8/1998.

   Άφησα τελευταία την δίτομη έκδοση των εκδόσεων Κάλβος, Αθήνα, του Νικολό Μακιαβέλλι «Έργα» τόμος πρώτος 1971 και τόμος δεύτερος 1972. Η μοναδική μέχρι σήμερα συνολική αν και όχι πλήρης έκδοση του Νικολό Μακιαβέλλι στην ελληνική γλώσσα, έγινε στην άψογη νοηματικά αλλά κάπως δυσκίνητη γλωσσικά μετάφραση του σημαντικού στοχαστή, φιλοσόφου και πολιτειολόγου Τάκη Κονδύλη στον οποίο ανήκει και η επιλογή από το έργο του Μακιαβέλλι. Υπάρχει ακόμα, μια σημαντικότατη πολυσέλιδη εισαγωγή σελίδες 15-187πάνω στο έργο την σκέψη και την φιλοσοφία του Ιταλού Φλωρεντινού, έστω και αν στέκεται κριτικά αρνητικά απέναντί του, ίσως ακολουθώντας τον Μαξ Χορκχάϊμερ, έναν από τους κύριους εκπροσώπους της Σχολής της Φρανκφούρτης. Τα σχόλια πάνω στον Μακιαβέλλι του Τάκη Κονδύλη, είναι εύστοχα, σοβαρά και διεισδυτικά και σίγουρα απαραίτητα για την κατανόηση της σκέψης του Μακιαβέλλι, Ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Ο Τάκης Κονδύλης, μας προσφέρει με ευσυνειδησία μεράκι και αγάπη το μεγαλύτερο μέρος του συνόλου του έργου του Μακιαβέλλι, καθώς και εκτενή αποσπάσματα από τις μελέτες του. Είναι μια έκδοση πολύτιμη όσον αφορά τις Μακιαβελλικές σπουδές και, είναι σίγουρα το μοναδικό μέχρι των ημερών μας δίτομο έργο, που μπορεί κανείς με ασφάλεια να ανατρέξει για να γνωρίσει με σοβαρότητα και υπευθυνότητα τον αινιγματικό Φλωρεντινό και το έργο του.

          «Υπάρχει μια θαυμαστή ειλικρίνεια στις μακιαβελλικές διδαχές. Ο έντιμος άνθρωπος μιλάει με προθυμία για το δίκαιο των λαών, για το δίκαιο των ανθρώπων, στην πραγματικότητα αυτά τα δικαιώματα πρέπει να επιβληθούν για να είναι σεβαστά, αλλά και με την επιβολή ακόμη, τις περισσότερες φορές, παραβιάζονται. Στις απλές εμπορικές σχέσεις κάθε στιγμή υπογράφονται συμβόλαια. Κάθε μέρα πολλαπλασιάζονται οι σφραγίδες των εγγυήσεων ενώ είναι γνωστό πως είναι επισφαλείς. Ποιος είναι εκείνος ο ανόητος που θα υπερηφανευόταν για την προφορική εγγύηση που έλαβε, όταν ακόμα και γραπτές εγγυήσεις απέχουν από του να αποτελούν τον βράχο πάνω στον οποίο μπορεί κανείς να κτίσει;

Στην κοινωνία, το συμβόλαιο δεν έπαυσε ποτέ να παραβιάζεται, παρ’ όλες τις διακηρύξεις  για καλή πίστη. Αντίθετα, υπάρχει βεβαιότητα για κακή πίστη όταν υπάρχει επαναλαμβανόμενη διαβεβαίωση για καλή πίστη. Στο θέμα αυτό ο Μακιαβέλλι αναφέρει μιάν χαλύβδινη αλήθεια. Από την ώρα που συζητιέται το συμβόλαιο, δηλώνει πως θα παραβιασθεί, όταν υπογράφεται επισημαίνει πως η υπογραφή δεν αξίζει τίποτα και δεν δημιουργεί καμία πραγματική υποχρέωση, παρά μόνο χάσιμο χρόνου.

Απαγορεύει να μιλά κανείς για καλή πίστη, έχει την εντιμότητα να δηλώσει, προτού να αρχίσουν οι συζητήσεις, ότι θα πρυτανεύσει σ’ αυτές η κακή πίστη. Δεν ασχολείται παρά με τη στενή έννοια της αλήθειας. Γι’ αυτό και είναι ένας σύγχρονος συγγραφέας».(1952)

                                                 Jean Giono    

          Υπάρχουν τρία βιβλία από Έλληνες συγγραφείς που αναφέρονται στην ζωή και την σκέψη του Νικολό Μακιαβέλλι.

Το 1983 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ι. Ζαχαρόπουλος, το σημαντικό και απαραίτητο βιβλίο του Παναγιώτη Χρ. Νούτσου, «Νικολό Μακιαβέλλι-Πολιτικός σχεδιασμός και φιλοσοφία της ιστορίας».

Ένα βιβλίο-μελέτημα σταθμός για την Μακιαβελλική έρευνα, με τεράστια ξενόγλωσση βιβλιογραφία, αλλά μόνο με 3(;) αναφορές σε Έλληνες.

Το 2002 κυκλοφόρησε το κάπως «ειδικό»βιβλίο, με το ψευδώνυμο Ιούλιου Αύγουστου, «Ο Μακιαβέλλι Δήμαρχος-Πολιτικό μάνατζμεντ για την έξυπνη διαχείριση της εξουσίας», Αθήνα, εκδόσεις Προπομπός.

Το 2007 κυκλοφόρησε πάλι από τις εκδόσεις Προπομπός, το βιβλίο του Αλέξανδρου Πιστοφίδη, «Μακιαβέλλι-Αλήθειες και ψέματα των Ηγετών». Ένα βιβλίο με τις πολιτικές και όχι μόνο παρακαταθήκες του Φλωρεντινού συγγραφέα, διαβάζεται ευχάριστα.

         Στην Ελληνική γλώσσα, κυκλοφορούν τα εξής βιβλία ξένων συγγραφέων που αναφέρονται στην σκέψη και το έργο του:

-Αλτουσέρ Λουϊ,

«Η μοναξιά του Μακιαβέλλι» μαζί με το μελέτημα «Ο μετασχηματισμός της Φιλοσοφίας», εκδόσεις περιοδικό Ο Πολίτης, Αθήνα 1992, η μετάφραση του πρώτου δοκιμίου έγινε από τον εκδότη του περιοδικού Άγγελου Ελεφάντη.

-Γκράμσι Αντόνιο,

«Για τον Μακιαβέλη, για την Πολιτική και για το Σύγχρονο κράτος»,  Αθήνα, εκδόσεις Ηριδανός χ.χ. μετάφραση Φ. Κ.

- Duvernoy F. J.,

  «Μακιαβέλλι», το βιβλίο νούμερο 13 στην σειρά, για να γνωρίσετε τη σκέψη τους, Αθήνα, εκδόσεις Άπειρον χ.χ., μετάφραση Μάριος Βερέττας.

- Macaulay,

 «Ο Μακιαβέλι», Αθήνα, εκδόσεις Γκοβόστη χ.χ., μετάφραση Δ. Παυλίδης.

- Σενελλάρ Μισέλ,

«Μακιαβελισμός και κρατική σκοπιμότητα», Αθήνα, εκδόσεις Εστία 1977, μετάφραση Δημήτρης Αθανασάκης.

- Σκίνερ Κουέντιν,

 «Μακιαβέλλι», Αθήνα, εκδόσεις νήσος 2002, μετάφραση Κώστας Αθανασίου, επιμέλεια Θεοδόσης Νικολαϊδης.

Δες και ενδιαφέρουσα βιβλιοκριτική από τον Ν. Ε. Καραπιδάκη στην εφημερίδα Η Καθημερινή 21/9/2003, σελίδα 6, «Ο Νικολό Μακιαβέλλι αναλύει…Μακιαβέλλι».

          «λαίκή μάλλον παρά θρησκευτική προσέγγιση του στα προβλήματα του κράτους, αποτέλεσε σημαντική συμβολή στην ιστορία των πολιτικών ιδεών της Αναγέννησης.

Στηρίζοντας το έργο του σε ιστορικά στοιχεία στην ανάλυση της ανθρώπινης ψυχολογίας και στην εκτίμηση των πραγματικών γεγονότων και καταστάσεων ο Μακιαβέλλι προσπάθησε να ανακαλύψει τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης. Ο Κάρλ Μάρξ χαρακτήρισε τον Μακιαβέλλι σαν ένας από εκείνους τους πολιτικούς διανοητές που «άρχισαν να βλέπουν το κράτος με ανθρώπινο μάτι και να συνάγουν τους φυσικούς νόμους του με τη λογική και την εμπειρία και όχι με την θεολογία»,Άπαντα, τόμος 1^ος , δεύτερη έκδοση. Η συμβολή του Μακιαβέλλι ως ιστορικού στην ανάπτυξη της ιστοριογραφίας υπήρξε σημαντική. Ο Μακιαβέλλι προσπάθησε να ανακαλύψει τους ιστορικού νόμους και τις βαθύτερες αιτίες των γεγονότων…».

                   λήμμα της Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας, τόμος 20ος

          Συνολικά εννέα αυτόνομες μελέτες-βιβλία έχουν εκδοθεί στον Ελληνικό χώρο για τον Μακιαβέλλι, τα οποία, το καθένα με τον τρόπο του, συμπληρώνουν και βοηθούν τις αναγνωστικές μας προσπάθειες στη γνωριμία μας με το έργο του Φλωρεντινού.

          Επίσης, κυκλοφορούν και δύο βιβλία που φέρουν στον τίτλο τους το όνομα του Μακιαβέλλι.        

Το βιβλίο του Γιώργου Τ. Ρούσση, «Το Κράτος», Από τον Μακιαβέλλι στον Βέμπερ, Αθήνα, εκδόσεις Γκοβόστη χ.χ.

Το βιβλίο της συζύγου του Νίκου Μπελογιάννη, της Έλλης Παππά αδερφής της συγγραφέως Διδώς Σωτηρίου, «Μακιαβέλλι ή Μάρξ», Αθήνα, εκδόσεις Άγρα 2005

Τα ως άνω βιβλία, δεν αναφέρονται αποκλειστικά στον Νικολό Μακιαβέλλι, υπάρχουν κεφάλαια για αυτόν.

               «Αλλά το 1512 οι Μέδικοι, υποστηριζόμενοι υπό της Αγίας Έδρας, εισήλθον εις την Φλωρεντίαν. Η κατά τας υπαγορεύσεις των εκλεγείσα γερουσία απεμάκρυνεν εκ της υπηρεσίας όλους τους διακείμενους δυσμενώς προς τους Μεδίκους. Ο Μακαιβέλλι μετά δεκατεσσάρων ετών αφωσιωμένην εξυπηρέτησιν της πατρίδος του εστερήθη όλων του των υπαρχόντων και εξεδιώχθη εκ Φλωρεντίας. Ανεπίληπτος εις τα ήθη, ακέραιος τον χαρακτήρα και λιτός εις την ζωήν, όπως ήτο, δεν είχε σκεφθή να θησαυρίση όταν ευρίσκετο εν τη ισχύϊ και δια τούτο, μόλις εξωρίσθη περιέπεσεν εις ένδεια. Βλέπων τας προσπαθείας των Μεδίκων όπως σφετερισθώσι την απόλυτον εξουσίαν εν Φλωρεντία, συνωμότησεν εναντίον αυτών.

Ο καρδινάλιος όστις κατόπιν έλαβε το όνομα Λέων Γ, διέταξε την σύλληψίν του, τον έρριψεν εις τας φυλακάς και τον υπέβαλεν εις φρικώδη βασανιστήρια. Αλλά ο Μακιαβέλλης ουδέν ωμολόγησε και αφέθη ελεύθερος. Με την ψυχήν ευθαρσή και το σώμα συντετριμμένον δι’ ολόκληρον την ζωήν του, μακράν της γενέτειράς του, καταδικασμένος εις την πτωχείαν και τον μονήρη βίον αλλά και ελπίζων εις το μέλλον της Ιταλίας, επεδώθη εις την συγγραφήν και απεικόνισιν εις τα έργα του, τα οποία είναι εκπληκτικά δια την σαφήνειαν και την λεπτότητα του ύφους και το ύψος των ιδεών, την αγανάκτησιν η οποία κατέτρωγε την ψυχήν του….».

           Από το λήμμα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας, τόμος 16^ος.    

         Το Θεατρικό του έργο «Ο Μανδραγόρας», είχε την τύχη να παρασταθεί αρκετές φορές στις Ελληνικές σκηνές.

Το 1972 από το Θέατρο Στοά του Θανάση Παπαγεωργίου, σε μετάφραση του Γ. Μοσχονά.

Το 1987 από το Μεσσηνιακό Ερασιτεχνικό Θέατρο.

Το 1990 από το Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Κομοτηνής, σε μετάφραση του Παντελή Πρεβελάκη.

Το 1992 από το ΔΗΠΕΘΕ της Βέροιας.

Το 1994 από την Ομάδα Σύγχρονης Τέχνης, σε απόδοση Γ. Καλατζόπουλου.

Το 1997 από τη Θεατρική Αστική Εταιρεία «Πράξη-Θέατρο» της οδού Κεφαλληνίας, σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη.

Το 1998 από το Θίασο «Ανήσυχοι Θεατρίνοι», στο Παλιό Πανεπιστήμιο στην Πλάκα.

Το 1999 από την Καλλιτεχνική Πνευματική Κίνηση «Αθμόνιο Θέατρο», του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αμαρουσίου, σε διασκευή της Αταλάντης Κλαπάκη.

Το 2002 από τον Θεατρικό Οργανισμό, «Κάτω από τη γέφυρα» σε ελεύθερη απόδοση του Νίκου Δαφνή.

          Για καλύτερη κατανόηση του Θεατρικού αυτού έργου του Νικολό Μακιαβέλλι, αναφέρω ενδεικτικές θεατρικές αναφορές που αναφέρονται στο ανέβασμα της παράστασης.

Τα περισσότερα θεατρικά σημειώματα, αφορούν το ανέβασμα του Θεάτρου της οδού Κεφαλληνίας.

-Αρκουμανέα Λουϊζα,

Σκανδαλιστική «κομέντια», εφημερίδα Το Βήμα 28/6/1998.

-Ανωνύμως,

Μακιαβέλλι στο Μαρούσι, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 18/8/1999.

-Βαρβέρης Γιάννης,

Η κρίση του θεάτρου, περιοδικό η λέξη τεύχος 138/3,4,1997, σελίδες 204-206.

-Ανωνύμως,

Προσοχή στον «Μανδραγόρα», περιοδικό Μετρό τεύχος 18/4,1997.

-Χρηστίδης Μηνάς,

Η Φλωρεντία της οδού Κεφαλληνίας. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία 1/3/1997.

-Κρεμεζή Αγλαΐα,

Αλέξης Μυλωνάς-Ένας αθλητής στο σανίδι. Εφημερίδα Κυριακάτικη 16/2/1997.

-Κουνενάκη Πέγκυ,

Ο «Μανδραγόρας» 30 χρόνια μετά…, εφημερίδα Η Καθημερινή 9/2/1997.

-Ανωνύμως,

Μανδραγόρας, εφημερίδα Η Αυγή 13/2/1997.

-Αδάμ Μαρία,

Ένας Μανδραγόρας που δεν πρέπει να χάσετε. Εφημερίδα Η Αυγή 23/3/1997.

-Πολενάκης Λέανδρος,

Με σταθερό δεδομένο την ανθρώπινη φύση. Εφημερίδα Η Αυγή 6/3/1997.

-Μουχιμόγλου Ξένη,

«Μανδραγόρας» στην Κεφαλληνίας. Εφημερίδα Η Ναυτεμπορική 25/2/1997.

          Ασφαλώς, οι θεατρικές αυτές αναφορές και οι κρίσεις για το θεατρικό αυτό έργο, δεν εξαντλούνται στα παραπάνω σημειώματα, υπάρχουν δεκάδες κρίσεις και σχόλια, μέσα στα βιβλία που αναφέρω στην σχετική βιβλιογραφία.

        Και οι Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας, δεν έμειναν αδιάφορες στο έργο και τον βίο του Νικολό Μακιαβέλλι. Και οι έξι Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας που έχω υπόψη μου και έχω μελετήσει στις διάφορες βιβλιοθήκες, αναφέρονταν στον Μακιαβέλλι και το έργο του επαινετικά και κολακευτικά. Αυτές είναι οι εξής:

-Γκικόπουλος Κ. Φοίβος,

«Στοιχεία για την Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», εκδόσεις Παρατηρητής 1997. Στο κεφάλαιο «Ο Μακιαβέλλι, ο Γκουϊτσιαρντίνι και οι ιστορικοί της Αναγέννησης», σελίδες 42-46.

-Ζουμπουλίδης Κώστας,

«Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», εκδόσεις Εστία 1968. Στο κεφάλαιο «Το 1500, Ο Αιώνας της Αναγεννήσεως», και «Νικολό Μακιαβέλλι, ο ιστορικός και πολιτικός συγγραφέας», σελίδες 76-80, 90.

-Φλαμίνι-Κρεμιέ,

«Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», μετάφραση Γ. Σερουϊου, εκδόσεις Ελευθερουδάκης 1930. Στο 5^ο  κεφάλαιο της Ιστορίας, «Ο Μακιαβέλλης, ο Γκουϊτσιαρντίνι, ο Αρίοστος και η Κλασσική εποχή της Φιλολογίας», σελίδες 84-92.

-Σαπελίνο Ναταλίνο,

«Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», μετάφραση-προσαρμογή-επιμέλεια Θόδωρος Ιωαννίδης, εκδόσεις Ποσειδώνας 1972. Στο 3^ο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους. «Από την Αναγέννηση μέχρι τον Βιττόριο Αλφιέρι, σελίδες 168-188.

-Laaths Erwin,

«Παγκόσμιος Ιστορία της Λογοτεχνίας», μετάφραση Σ. Πρωτόπαπα, εκδόσεις Αρσενίδης 1963. Τόμος Α, στο κεφάλαιο «Αναγέννηση, Ουμανισμός, Μεταρρύθμιση», Νικολό Μακιαβέλλι. Σελίδες 135,136,137.

-Ρόζα Αζορ Αλμπέρτο,

«Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», μετάφραση Ζωζή Ζωγραφίδου, εισαγωγή-επιμέλεια, Φοίβος Κ. Γκικόπουλος, εκδόσεις Παρατηρητής 1998. Στο 8^ο κεφάλαιο «Ο Μακιαβέλλι και οι πολιτικοί συγγραφείς της Αναγέννησης» σελίδες 198-246.

          Από τις ως άνω Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας που έχω υπόψη μου, το κείμενο του Αλμπέρτο Αζορ Ρόζα, είναι το πιο πυκνό, στοχαστικό και ενδιαφέρον κείμενο για τον Μακιαβέλλι κατά την γνώμη μου.

             «Αι αμοραλιστικαί αυταί αρχαί του, όμως παρά το ότι προσείλκυσαν το μεγαλύτερον μέρος της προσοχής των μελετητών του έργου του, δεν εξαντλούν το περιεχόμενο της πολιτικής σκέψεώς του…… Σήμερον, πάντως, οι μελετηταί της πολιτικής ιστορίας διατηρούν επιφυλάξεις ως προς την ερμηνείαν αυτήν του 19^ου αιώνος, ήτις μεταμορφώνει τον Μκαιβέλλι εις προφήτην της δημιουργίας του σύγχρονου εθνικού κράτους. Το έργο του, εν τούτοις, εξακολουθεί να συγκεντώνη ενδιαφέρον, με την άνοδον δε του ολοκληρωτισμού τα υπ’ αυτού τεθέντα προβλήματα απέκτησαν νέαν ζωτικότητα».

                        Felix Gilbert, από την Μεγάλη Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 16^ος.

             Και τα λήμματα των διαφόρων Εγκυκλοπαιδειών, στάθηκαν θετικά απέναντι στον Φλωρεντινό αλλά και τον Μακιαβελισμό.

- «ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ»,

    τόμος 40^ος  εκδόσεις Πάπυρος 1985, σελίδες 82-85. Το λήμμα υπογράφει ο ιστορικός και πολιτικός Σπύρος Μαρκεζίνης.

-«ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΗΛΙΟΥ»,

τόμος 12^ος Αθήνα χ.χ. σελίδες 851-852. Το λήμμα υπογράφει Ο Νικόλαος Βέρρος.

- «Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΉ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ»,

     τόμος 16^ος Αθήνα 1971, σελίδες 302-303. Το λήμμα υπογράφει ο Felix Gilbert.

- «ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΡΑΝΔΑΚΗ»

     τόμος 16^ος  εκδόσεις Φοίνιξ χ.χ. (1932;) β΄ έκδοση, σελίδες 533-534. Το λήμμα υπογράφεται με τα αρχικά Α. Π.

- «ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ»,

     τόμος 9^Ος  εκδόσεις Νίκας χ.χ. γ΄ έκδοση, σελίδες 54-55. Το λήμμα είναι Ανώνυμο.

-         «ΜΕΓΑΛΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ»,

       τόμος 20^ος  εκδόσεις Ακάδημος 1980, σελίδες 542-543.

-  «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ»,                 

    τόμος 17^ος  Αθήνα χ.χ. σελίδες 626-628.           

         Οι επτά κυριότερες Εγκυκλοπαίδειες που εξέτασα, έχουν όχι μόνο αρκετά στοιχεία για τον Νικολό Μακιαβέλλι και επαρκή στοιχεία για τον Μακιαβελλισμό, αλλά και οι περισσότερες καταθέτουν μικρή ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Το λήμμα της πρώτης έκδοσης της «Πάπυρος», Αθήνα 1963, τόμος 9^ος σελίδες 660-663, είναι ανυπόγραφο.

           «Ο Μακιαβέλλι υπήρξε και εξακολουθεί και σήμερον έτι να είναι εν εκ των αντιλεγομένων προσώπων της ιστορίας, κινών τον θαυμασμόν των μεν και την κατακραυγήν των δε. Υπό των τελευταίων τούτων εθεωρήθη ως ο θεμελιωτής της καταχθονίου μηχανορραφίας, αρνητής της πολιτικής ηθικής και απολογητής της δολοπλοκίας εξ ου προσήλθεν ο εις όλας τας ευρωπαϊκάς γλώσσας όρος «μακιαβελλισμός», ταυτόσημος προς την ύπουλην σατανικότητα και τας καταχθονίους μηχανορραφίας».

                Νικόλαος Βέρρος, λήμμα στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ηλίου», τόμος 12ος

           Παρακάτω, αναφέρω ενδεικτική προσδιοριστική βιβλιογραφία για τον Νικολό Μακιαβέλλι, από Έλληνες και Ξένους μελετητές που βρήκα κατά την διάρκεια της έρευνάς μου χωρίς να την εξαντλώ, σε βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, τις πηγές τις αναφέρω με αλφαβητική σειρά.

ΟΙ  ΞΕΝΟΙ

• Αλλαρντάυς Νικόλ,

«Παγκόσμια Ιστορία Θεάτρου», μετάφραση Μ. Οικονόμου, εκδόσεις Πνοή χ.χ., τόμος Α σελίδες 460-462, και τόμος Β σελίδες 5, 19.

• Άντερσον Πέρυ,

«Το Απολυταρχικό κράτος», μετάφραση Ε. Αστερίου, εκδόσεις Οδυσσέας 1986, σελίδες 149, 163-170.

• Abramsky Chimen,

«Καμένεφ και Μακιαβέλλι», ο πρόλογος του Καμένεφ στον Μακιαβέλλι. Περιοδικό «Εποχές» τεύχος 3/7, 1963,

σελίδες 35-39.

• Arendt Hannah,

«Μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος», μετάφραση Γ. Μερτίκας, εκδόσεις Λεβιάθαν 1996, σελίδες 213,214,215,216,217,218,219, 220,272,273,274. (στο πολύ ενδιαφέρον αυτό βιβλίο της γνωστή φιλοσόφου εκτός από τις δικές της απόψεις για τον Μακιαβέλλι, οι τελευταίες σελίδες είναι από τα επιλεγόμενα του Paul Ricoeur)

• Brehier Emile,

«Ιστορία της Φιλοσοφίας», τόμος Α΄ μετάφραση-επιμέλεια Π. Ιωαννίδης, Αθήνα 1957, σελίδες 522,523,552,556,568,588.

• Burns M. E.,

«Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης», τόμος Α΄, επιμέλεια-εισαγωγή Ι. Σ. Κολιόπουλος, εκδόσεις Παρατηρητής 1983, σελίδες 76-77.

• Γκράμσι Αντόνιο,

«Il Rigorgimento», τόμος Ζ΄ μετάφραση-σχόλια Γ. Μαχαίρας, εκδόσεις Στοχαστής 1987, σελίδες 27-30. (Δάντης και Μακιαβέλλις).

• Γκρουππι Λουτσιανο,

«Η Έννοια της Ηγεμονίας στον Γκράμσι», μετάφραση Π. Καστορινός, εκδόσεις 1997, σελίδες 88-91(Ο Μακιαβέλλι και ο ηγεμόνας της νεότερης εποχής).

• Γκολφ Λε Ζακ,

«Οι Διανοούμενοι στο Μεσαίωνα», μετάφραση Μ. Παραδέλλη, εκδόσεις Κέδρος 2002, σελίδες 216.

• Cipolla M. Carlo,

«Η Ευρώπη πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση», μετάφραση Π. Σταμούλης, εκδόσεις Θεμέλιο 1988, σελίδες 384.

• Francois Dosse,

«Η Ιστορία σε ψίχουλα», μετάφραση Α. Βλαχοπούλου, επιμέλεια Χ. Χατζηιωσήφ, εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1993, σελίδα 130.

• Έλιοτ Στερν Τόμας,

«Δοκίμια για την ποίηση και την κριτική-Επιλογή 1919-1961», μετάφραση-επιμέλεια Στέφανος Μπεκατώρος, εκδόσεις Ηριδανός 1983, σελίδα 122,123.

• Ένγκελς Φριντριχ,

«Διαλεκτική της Φύσης», μετάφραση Ευτύχιος Μπιτσάκης, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή 1984, σελίδα 4.

• Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδος,

«Ιστορία και Μέθοδοί της-Παράρτημα, Χρονολόγιο, Πίνακες», μετάφραση Κ. Μιτσοτάκης, έκδοση Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης Ελλάδος 1989, σελίδα 81.

«Ιστορία και Μέθοδοί της-Γενικά προβλήματα», τόμος Α΄ μετάφραση Ε. Στεφανάκη, έκδοση Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης Ελλάδος, 1979, σελίδα 50,61.

«Ιστορία της Φιλοσοφίας», μετάφραση Κ. Κατσιμάνης, έκδοση Μορφωτικό Ίδρυμα της Τραπέζης Ελλάδος 1978, σελίδες 220,221,223,224.

• Κασσίρερ Έρνεστ,

«Ο Μύθος του Κράτους», μετάφραση Στέφανος Ροζάνης-Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις Γνώση 1991, σελίδες

165-226. Κεφάλαια: «Η Νέα Πολιτική επιστήμη του Μακιαβέλλι-Ο Μύθος του Μακιαβέλλι σελίδες 165-182.-Ο Θρίαμβος του Μακιαβέλλι και οι συνέπειές του σελίδες 183-196-Οι συνέπειες της νέας θεωρίας του κράτους» σελίδες 197-226.

• Klabundy(Χένεσκε Άλφρεντ),

«Βοργίες», μετάφραση Αγγελική Βερυκοκάκη-Άρτεμης, εκδόσεις Νέα Σύνορα-Λιβάνη χ.χ. σελίδες 130,131 και σε άλλες.

• Κοσμίνσκι Α. Ε.,

«Ιστορία του Μεσαίωνα», μετάφραση Γ. Παπακωνσταντίνου,

Εκδόσεις Ακαδημίας ΕΣΣΔ χ.χ., σελίδα 190.

• Kofler Leo,

«Συμβολή στην Ιστορία της Αστικής Κοινωνίας», τόμος Α΄ μετάφραση Τάκης Κονδύλης, εκδόσεις Κάλβος 1978, σελίδες 183-193. (Πάνω στην Ερμηνεία του Μακιαβέλλι).

• Λόκ Τζον,

«Δεύτερη πραγματεία περί Κυβερνήσεως», εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Πασχάλης Κιτρομηλίδης, εκδόσεις Γνώση 1990, σελίδα 42, 291.

• Μαζαρίνος Ιούλιος,

«Εγκόλπιο των Πολιτικών», μετάφραση Βασίλη Λάππα, πρόλογος Μάριος Πλωρίτης, εκδόσεις Νέα Σύνορα Λιβάνη 1994, σελίδα

• Mazower Mark,

«Σκοτεινή Ήπειρος», εκδόσεις Αλεξάνδρεια 1998, σελίδα 384.

• Μάρτιν Φον Άλφρεντ,

«Κοινωνιολογία της Αναγέννησης», μετάφραση Αγγελική Βερυκοκάκη-Άρτεμη, πρόλογος-επιμέλεια Βασίλης Φίλιας, εκδόσεις Νέα Σύνορα-Λιβάνη 1979, σελίδες 145-162.

• Marwick Arthur,

«Εισαγωγή στην Ιστορία», μετάφραση Κ. Τρίγκου, εκδόσεις Π. Κουτσουμπός 1985, σελίδα 87, 106.

• Μονταίνι ντε Μισέλ,

«Δοκίμια», μετάφραση Φίλιππος Δρακονταειδής, εκδόσεις Εστία 1983, βιβλίο Α, σελίδες 263,433, βιβλίο Β, σελίδες 395,396,588.

• Μποζίζιο Πάολο,

«Ιστορία του Θεάτρου», μετάφραση-επιμέλεια Ε. Νταρακλίτσα, εκδόσεις Αιγόκερως 2006, τόμος Α, σελίδες 270, 279,300,302.

• Μπουρκχαρτ Γιάκομπ,

«Ο Πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία», μετάφραση Μαρία Τοπάλη, σελίδες 66,68, κ. ά.

• Νεχρού Γιαβαχαρλαλ Παντίτ,

«Ματιές στην παγκόσμια Ιστορία», μετάφραση Γ. Αλεξίου-Πρωταίου, εκδόσεις Ο Σημερινός Κόσμος χ.χ., τόμος Α, σελίδα 369.

• Norwich Julius John,

«Ιστορία της Βενετίας», μετάφραση Δ. Παπαγεωργίου, εκδόσεις Φόρμιγξ 1993, σελίδες 210,292,370.

• Ντυμόν Λουϊ,

«Δοκίμια για τον Ατομικισμό», μετάφραση Μ. Λυκούδη, εκδόσεις Ευρύαλος 1988, σελίδες 95-96, 110.

• Ντυράντ Γουίλ,

«Παγκόσμια ιστορία του Πολιτισμού», μετάφραση Άρης Αλεξάνδρου, εκδόσεις Συρόπουλος 1970.

Τόμος Ε-Αναγέννηση, σελίδες 135,194,196,249,268,391,408,431,476,480,482,484,506,595,600 και 624-646.

Τόμος ΣΤ-Μεταρρύθμισις, σελίδες 9,21,25,122,340,637, μετάφραση Νίκου Παπαρρόδου.

• Plamenatz John,

«Ιδεολογία-έννοια και ιστορία του όρου», μετάφραση Τάκης Κονδύλης, εκδόσεις Κάλβος σελίδες 101, 162,167,168.

• Ράσσελ Μπέρναρντ,

«Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας», μετάφραση-σημειώσεις Αιμίλιου Χουρμούζιου, τόμος Β, εκδόσεις Αρσενίδης χ.χ. σελίδες 158,172,174-184,235,249,455,507,540.

• Risset Jacqueline,

«Δάντης» μια βιογραφία, μετάφραση Α. Περιστέρη, εκδόσεις Ίνδικτος 2004, σελίδες 10,12,121,122.

• Russ Jacqueline,

«Η Περιπέτεια της Ευρωπαϊκής Σκέψης», μετάφραση-σημειώσεις-επιμέλεια Κ. Κατσιμάνης, εκδόσεις Τυπωθήτω 2005, σελίδες 110,117,142-143,146-148,150,213,482.

• Sabine H. George,

«Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών», μετάφραση Μ. Κρίσπη, εκδόσεις Πεχλιβανίδης 1961, σελίδες 363-386.

Στο 17^ο  κεφάλαιο, Νικολό Μακιαβέλλις, με ξενόγλωσση βιβλιογραφία.

• Σενεράλ Μισέλ,

«Η Τέχνη του Κυβερνάν», μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις Μ. Καρδαμίτσας 1997, σελίδες 281-(από τον ορατό κόσμο στον προβλέψιμο κόσμο-α) Η Μακιαβελλική καμπή).

• Σμιττ Καρλ,

«Η έννοια του Πολιτικού», μετάφραση-εισαγωγή Αλίκη Λιβράνου, επιμέλεια Γιώργος Σταμάτης, εκδόσεις Κριτική, σελίδες 95,99,100,123.

• Τσάμπερλιν Ρ. Ε.,

«Η καθημερινή ζωή στην Αναγέννηση», μετάφραση Α. Πέτρου, εκδόσεις Ωκεανίς 1972, σελίδες 38-40.

• Tennemann G. W.,

«Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας», μετάφραση Κ. Μ. Κούμας, έκδοση Ακαδημία Αθηνών 1973, σελίδες 144-145.

• Φρομ Έριχ,

«Ο Φόβος μπροστά στην Ελευθερία», μετάφραση Δ. Θεοδωρακάτος, εκδόσεις Μπουκουμάνης 1971, σελίδα 136.

• Χέγκελ Φρήντιχ,

«Φιλοσοφία της Ιστορίας», τόμος Β, μετάφραση Α. Μανούση, εκδόσεις Νεφέλη 1981, σελίδες 215-216.

• Highet Gilbert,

«Η κλασική παράδοση» μετάφραση Τζένη Μαστοράκη, έκδοση Μορφωτικό ίδρυμα Τραπέζης Ελλάδος 1998, σελίδες 263, 264,

208,393,449,781.

• Χορχάιμερ Μαξ,

«Απαρχές της αστικής φιλοσοφίας της ιστορίας», μετάφραση Τάκης Κονδύλης, εκδόσεις Κάλβος 1971, σελίδες 11-39 και αλλού. (Ο Μακιαβέλλι και η ψυχολογία της ιστορίας).

• Phyllis Hortnoll- Peter Foynd: επιμέλεια,

«Λεξικό του Θεάτρου», Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, εκδόσεις Νεφέλη 2000, μετάφραση Ν. Χατζόπουλος, σελίδες 302-303.

• Annick Benoit-Dusaasoy and Guy Fortaine:διεύθυνση έκδοσης,

«Ευρωπαϊκά Γράμματα», εκδόσεις Σοκόλη 1992, τόμος Α, σελίδες 59,62,327,355,356,375,379,396,397.

• W. Windelband-H Heimsoeth

«Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας», μετάφραση Ν. Σκουτερόπουλος, έκδοση ΜΙΕΤ 1982, τόμος Β, σελίδες 150,200-202.

• Serge Berstein- Pierre Milza,

«Ιστορία της Ευρώπης», εκδόσεις Αλεξάνδρεια 1997, τόμος Α, σελίδα 324, μετάφραση-σημειώσεις Α. Δημητρακόπουλος.

• Ernest Barker- George Clark P. Vaucher,

«Ιστορία του Πολιτισμού», Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, έκδοση Εκδοτική χ.χ. τόμος Α, σελίδες 584,585,727-732. μετάφραση Α. Νίκας, πρόλογος Νίκος Βέης.

• N. S. Timasheff- G. A. Theodorson,

«Ιστορία Κοινωνιολογικών Θεωριών», έκδοση Γκούτενμπεργκ 1980, μετάφραση-επιμέλεια Δημήτρης Τσαούσης, σελίδα 237.

          «Φιλόσοφος ωστόσο ο Μακιαβέλλι με την κυριολεκτική σημασία του όρου δεν υπήρξε ποτέ, αλλά ήταν, απλώς, πολιτικός στοχαστής και εμπειρικός θεωρητικός. Αναμφισβήτητο είναι ότι από την άποψη αυτή, εγκαινίασε τους νέους χρόνους. Διαφέρει ριζικά από τους πολιτικούς θεωρητικούς του μεσαίωνα και άνοιξε τον δρόμο στους πολιτικούς θεωρητικούς των νεώτερων χρόνων και της εποχής μας, οι οποίοι ακολουθούν, λίγο ή πολύ, τον δρόμο του δικού του σκέπτεσθαι. Πριν από τον Μακαιβέλλι ο θείος νόμος και η μετά θάνατον δικαίωση κυριαρχούν και ως κίνητρον και ως επιδίωξη. Από τον Μακιαβέλλι και μετά επικρατεί η ρεαλιστική αντίληψη της ζωής και κυριαρχεί η εγκόσμια επιτυχία ως κίνητρο και στόχος….».

                   Σπύρος Ε. Μαρκεζίνης, λήμμα στην Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμος 40^ος.   

ΟΙ  ΕΛΛΗΝΕΣ

• Αρεταίος Λυκούργος,

«Η Φιλοσοφία της Ιστορίας και η Ιστορία της», εκδόσεις Διογένης 1985, σελίδες 297,309,310,329.

• Βεϊκος Θεόφιλος,

«Θεωρία και μεθοδολογία της ιστορίας», εκδόσεις Θεμέλιο 1987, σελίδα 29.

• Βρανάς Ρούσσος,

«Δρόμοι»

(κείμενο για το βιβλίο το «Χαμόγελο του Νικολό» του Μαουρίτσιο Βιρόλι), εφημερίδα Τα Νέα 25/11/2000.

• Βώκος Γεράσιμος,

«Τρεις πήχεις άρχοντες», εφημερίδα Το Βήμα 30/4/1994.

«Η σιωπή του Μακιαβέλλι», εφημερίδα Το Βήμα 30/4/1994.

«Ο Μακιαβέλλι και η αλήθεια του πράγματος», εφημερίδα Το Βήμα 14/1/2001.

• Γεωργαλάς Κ. Γεώργιος,

«Η προπαγάνδα-μεθοδική και τεχνική της αγωγής των μαζών», Αθήνα 1967, σελίδα 22.

• Γεωργουσόπουλος Κώστας,

«Κλειδιά και Κώδικες Θεάτρου»-ΙΙ Ελληνικό Θέατρο, εκδόσεις Εστία 1984, σελίδες 183,222,223,278,301,304.

«Παγκόσμιο Θέατρο 1»-Από τον Μένανδρο στον Ίψεν, εκδόσεις Πατάκη 1999, σελίδες 20,23,38,39,40,43,44,45,132,139.

• Δασκαλάκη Μαρία,

«Αλτουσέρ και Μακιαβέλλι», περιοδικό Ο Πολίτης τεύχος 51/17-4-1998, σελίδα 22-25.

• Δενδρινός Νίκος,

«Ένας πρόδρομος του Μακιαβέλλι στην αρχαιότητα: ο ποιητής Σιμωνίδης», περιοδικό Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τεύχος 7-20/1990. σελίδες 139-150.

• Δημαράς Θ. Κωνσταντίνος,

«Νεοελληνικός Διαφωτισμός», εκδόσεις Ερμής 1977, σελίδες 267,273,377.

«Ελληνικός Ρωμαντισμός», εκδόσεις Ερμής 1982, σελίδες 233,278,437.

«Ιστορικά Φροντίσματα» Α. Ο Διαφωτισμός και το κορύφωμά του. εκδόσεις Πορεία 1992. (Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Μακιαβέλλι και La Roshefoucauld), σελίδες 139-142.

• Δημητράκος Δημήτρης,

«Πολιτική Εξουσία και Επανάσταση», εκδόσεις Εξάντας 1976, σελίδες 238,245,246,268…

«Ο μάγκας και ο Μακιαβέλλι», εφημερίδα Το Βήμα 14/6/1998, και ακόμα στην συνέχεια της ίδιας προβληματικής της επιφυλλίδας και «Η σύγχρονη εκδοχή του Ηγεμόνα του φτωχού», εφημερίδα Το Βήμα 18/7/1999.

• Ελευθερόπουλος Α.,

«Οικονομία και Φιλοσοφία», Θεσσαλονίκη 1931, σελίδες 165-166.

• ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ,

Τόμος Ζ-1817, εκδόσεις ΕΛΙΑ, 1989, σελίδες 313,391.

Τόμος Θ-1819, εκδόσεις ΕΛΙΑ, 1990, σελίδες 140,602,816,819.

• Εφημερίδα Ελευθεροτυπία,

Περιοδικό «Ιστορικά», τεύχος 269/20-1-2005, επίσης και στο περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΚΑ» τεύχος 81/3-5-2001 για την «Αναγέννηση» υπάρχουν πληροφορίες για τον Μακιαβέλλι.

• Ζούμας Δ. Ευάγγελος,

«Jus Sacrum et Jus Publicum»-Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την Αυγουσταία Ομολογία», εκδόσεις Π. Πουρνάρα 1990, σελίδες 96-97.

• Ζωγραφίδου Ζωζή,

«Η Παρουσία της Ιταλικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα», εκδόσεις Παρατηρητής 1999, σελίδες 137,157,175,190,204, 205,254,262,286.

• Ηλιού Φ. Ηλίας,

«Το μήνυμα του Θουκυδίδη» εκδόσεις Κέδρος 1980

• Κανελλόπουλος Παναγιώτης,

«Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», εκδόσεις Γιαλλέλης 1998. Σε 12 τόμους.

• Καιροφύλλας Κώστας,

«Ο Μακιαβέλλι λογοκλόπος των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων», περιοδικό Ελληνική Δημιουργία τεύχη 30 και 31/1-5-1949.

• Κατσιμάνης Νίκος,

«Σημεία επαφής Ν. Μ. και Ζ. Ζ. Ρουσσώ» στο «Φιλοσοφία και Πολιτική», εκδόσεις Καρδαμίτσα 1982 (συλλογικό).

• Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης,

«Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων», εκδόσεις Διάττων 1989. Το ίδιο κείμενο και στο λήμμα για τον Ν. Μ. στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, έκδοση της Εκδοτικής Αθηνών 1999.

«Νεοελληνικός Διαφωτισμός», μετάφραση Σ. Νικολούδη, έκδοση ΜΙΕΤ, 1996, σε πολλές σελίδες.

• Κονδύλης Παναγιώτης,

«Θεωρία του Πολέμου», εκδόσεις Θεμέλιο 1997

«Περί Αξιοπρέπειας», εκδόσεις Ίνδικτος 2000.

«Η Κριτική της Μεταφυσικής στη Νεότερη σκέψη», εκδόσεις Γνώση 1983.

• Κοραής Αδαμάντιος,

«Προλεγόμενα στους Αρχαίους Έλληνες Συγγραφείς» τόμος Β, έκδοση ΜΙΕΤ 1988

• Κουμανούδης Α. Στέφανος,

«Συναγωγή Νέων Λέξεων», προλεγόμενα Κ. Θ. Δημαράς, εκδόσεις Ερμής 1980, σελίδα 620.

• Κυριακίδου Νικολαϊδου,

«Ο Απόβλητος και ο Θεοπρόβλητος-Πολιτική ανάγνωση της Ακολουθίας του Σπανού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια 1999, σε αρκετές σελίδες.

• Λίποβατς Θάνος,

«Ζητήματα πολιτικής ψυχολογίας» εκδόσεις Εξάντας 1991 το ίδιο και στο περιοδικό Λεβιάθαν τεύχος 5/1989, σελίδες 25-38.

• Λακεδαιμόνιος Αγαθόφρων,

«Επισημειώσεις του Μεταφραστού Αγαθόφρονος Λακεδαιμόνιου του κατά των Μαχιαβελιστών»σ. 177,179,208. και μετάφραση Α. Λακεδαιμονίου «Περί Μακιαβελισμού» διατριβή του φιλοσόφου, αυτοσχέδιος μεταφρασθείσα, κατά προτροπήν τινός φιλογενούς υπό Μανουήλ Λεωνίδου Διδύμου του εκ Βυζαντίου σ. 276-283. Στο «Μέλισσα» ή Εφημερίς Ελληνική τετράδιον Β και τετράδιον Γ. εισαγωγή στην Μέλισσα Αικατερίνη Κουμαριανού. «Τα προεπαναστατικά περιοδικά», εκδόσεις ΕΛΙΑ 1984.

• Μαθιόπουλος Μ.,

«Αποκατάσταση του Μακιαβέλλι», εφημερίδα Το Βήμα 4/10/1981.

• Μακρής Νίκος,

«Εισαγωγικό Λεξικό Πολιτικών Όρων και Φιλοσοφίας». Εκδόσεις Πολιτικά Θέματα/Ιρις 1991 σ. 224-225

• Ματσούκας Α. Νίκος,

«Ιστορία της Φιλοσοφίας», εκδ. Πουρνάρα 1984, σ. 309-310.

• Μαυροκορδάτος Νικόλαος,

«Φιλόθεου Πάρεργα»Αυστρία 1800, στο «Ελληνική Φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821». Ανθολογία κειμένων με εισαγωγή και σχόλια Νίκου Κ. Ψημμένου, τόμος Β, εκδόσεις Γνώση 1989 σ. 44 και ακόμα, Άλκης Αγγέλου, «Πλάτωνος Τύχαι», εκδόσεις Ερμής 1998, σ. 77-78.

• Μωραίτης Άρης,

«Από τον Μακιαβέλλι στον Όργουελ». Περιοδικό Τότε τχ.  14/6,1984, σ. 78-

• Νάκος Θανάσης,

«Ο Μονταίνιος και το Δοκίμιο», εκδόσεις Κάλβος 1981, σε αρκετές σελίδες.

• Νούτσος Παναγιώτης,

 «Νεοελληνική Φιλοσοφία», εκδόσεις Κέδρος 1981, σ. 117,128,131, 136.

• Ντάνου Ελευθερία,

«Μακιαβέλλι», περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη τχ. 205/7,1985, σ. 65-71.

• Παλαμάς Κωστής,

«Άπαντα», τόμοι 13 και 16, εκδόσεις Μπίρης χ.χ.

• Παπαδόπουλος Θανάσης,

«Η Νεοελληνική φιλοσοφία από τον 16 έως τον 18 αιώνα», εκδόσεις Ζαχαρόπουλος 1988

• Παπανούτσος Ευάγγελος,

«Ηθική», εκδόσεις Ίκαρος 1970, γ΄ έκδοση σ. 71,410,411.

«Ο Λόγος και ο άνθρωπος», εκδόσεις Ίκαρος 1971.

• Πλωρίτης Μάριος,

«Ο πολιτικός Σαίξπηρ», εκδόσεις Καστανιώτης 2002, σε αρκετές σελίδες.

• Ρούσσης Τ. Γιώργος,

«Το Κράτος» Από τον Μακιαβέλλι στον Βέμπερ. Εκδόσεις Γκοβόστη χ.χ.

«Ο Λόγος στην Ουτοπία», εκδόσεις Γκοβόστη 1999 σ. 147-

• Σαμουήλ Αλεξάνδρα,

«Δονκιχωτισμοί και μακιαβελισμοί», περιοδικό Ύλαντρον τεύχος 2/3,2002. Κύπρος, σελίδες 136-141.

• Σεφέρης Γιώργος,

«Δοκιμές», τόμος Β, εκδόσεις Ίκαρος 1974, σ. 118.

• Σειτανίδης Διαμαντής: επιμέλεια

«Μακιαβέλλι, η συνέχεια της Ελληνικής πολιτικής σκέψης» εφημερίδα Ελευθεροτυπία 21/6/1999.

• Σολωμός Διονύσιος,

«Άπαντα-Αλληλογραφία», τόμος Γ, εκδόσεις Ίκαρος 1991, σελίδα 254. Επιμέλεια-μετάφραση-σημειώσεις Λίνος Πολίτης.

• Σωνίδου Μαρία.

«Οι κυβερνήσεις πέφτουνε, ο Μακιαβέλλι μένει», περιοδικό ΄Ένα τχ. 7/12-2-1992.

• Χασιάκος Α. Γιώργος,

«Ερμηνευτικό Λεξικό των-Ισμών», εκδόσεις Επικαιρότητα 1988.

• Χρονόπουλος Φώτης,

«Ν. Μ. Η πνευματική δράση του θεωρητικού της πολιτικής», εφημερίδα Τύπος της Κυριακής 4/5/2003.

• Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό λεξικό,

Συντάχθηκε από επιτροπή με υπεύθυνο τον Δ. Γ. Κασιούρα, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή 1981, σελίδα 148.

• Δανιήλ Φιλιππίδης-Γρηγόριος Κωνσταντάς,

«Γεωγραφία Νεωτερική», εκδόσεις Ερμής 1988, σ. 318,320,512, επιμέλεια Αικατερίνη Κουμαριανού.

• Μαριλίζα Μήτσου,

«Τα Πολιτικά Σοφίσματα του Α. Χριστόπουλου. Από τον Μακιαβέλλι στην αρχαία Σοφιστική», περιοδικό Ο Πολίτης τχ. 30/17-1-1997.

• Χριστόπουλος Αθανάσιος,

«Άπαντα», Αθήνα 1969. Πολιτικά Σοφίσματα 433…

• Αλέξης Σολομός,

«Θεατρικό Λεξικό», εκδόσεις Κέδρος 1989, λήμμα σ. 215.

• Γεώργιος Στείρης,

«Φιλοσοφικές αναφορές στα Θεατρικά έργα του Μακιαβέλλι, περιοδικό Παράβασις τόμος 7/2006, έκδοση Έργκο.

• Αγγελική Π. Νικολοπούλου,

«Τα Βυζαντινά Κάτοπτρα Ηγεμόνων και η Δύση», σ. 345- στο Ελλάδα και Πολιτισμός, Ετήσιο Λεύκωμα, έκδοση Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου 1997.

• Γεώργιος Βλάχος,

«Εισαγωγή στις πολιτικές θεωρίες των νεώτερων χρόνων», εκδόσεις Παπαζήση 1977, σ. 103-

• Κ. Λογοθέτης,

Η φιλοσοφία της Αναγέννησης και η θεμελίωσις της νεώτερης φυσικής» Αθήνα ΟΕΣΔΒ 1955, σ. 361

• Γ. Πάσχος,

«Η κρατική εξουσία ως τεχνικό πρόβλημα ή Ν. Μακιαβέλλι. Πολιτική Δημοκρατία και κοινωνική εξουσία», Θεσσαλονίκη – Παρατηρητής 1981, σ. 168-

              Από την σχετική έρευνα παρατηρούμε ότι ο αινιγματικά σημαντικός αυτός Φλωρεντινός πολιτικός στοχαστής της Ιταλικής Αναγέννησης, διείδε με τέτοια ακρίβεια την ανθρώπινη φύση και το ατελέσφορο της δημοκρατικής της διακυβέρνησης με νόμιμο πάντα τρόπο και μέσα.

Οι άνθρωποι πάντα θα αναζητούν μια ουτοπική ή παραδείσια κατάσταση για να εναποθέσουν τις πιο απόκρυφες επιθυμίες τους, και να πραγματοποιήσουν τα πιο σκοτεινά όνειρά τους. Η Πολιτική Δημοκρατία είναι και αυτή μια αναζητούσα πολιτική κατάσταση, μια καθαρτική πολιτική τεχνική της καθυπόταξης του ανθρώπινου συνόλου της κοινωνίας. Ίσως οι θεσμοί μας δείχνουν τον πιο ειρηνικό δρόμο, χωρίς μεγάλες διχαστικές συγκρούσεις όμως δεν αρκεί, αν οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιήσουν μέσω της πολιτικής τους παιδείας, τι πραγματικά σημαίνει δημοκρατικές διαδικασίες, τι ψηφοφορία και την σημασία της, τι συμμετοχή στα κοινά, τι κοινωνικότητα, αλλά και το ορθός πολιτεύεσθαι.

Δυστυχώς η εποχή μας με τον έντονο τηλεοπτικό κομματισμό, φανερώνει ότι η κριτική σκέψη είναι σε ύφεση, η όντως δημοκρατία ακόμα αναζητείται, η πολιτική θέση καρκινοβατεί σε ιδιοτελή πολιτικά άτομα αλλά και ψηφοφόρους, μέσα σε αμοραλιστικές κοινοβουλευτικές πρακτικές  και η πολιτικά ορθή πρόθεση είναι κάτι το οποίο αναζητείται διαχρονικώς.

      Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν ο Μακιαβέλλι είχε πάντα δίκιο και σε πιο βαθμό. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η πολιτική του σκέψη και οι πολιτικές του διδαχές και προτροπές, ιδρυτικά γονιμοποίησαν την δική μας πολιτική πρακτική και μας έδειξε προς τα πού να στραφούμε και τι να προσέξουμε αν θέλουμε να αυτοκυβερνηθούμε με σεβασμό και ελευθερία, και να ζήσουμε σε μια κοινωνία με πολιτική και κοινωνική ελευθερία, κοινωνική ισότητα και δικαιοσύνη, αξιοπρεπή οικονομική διαβίωση, και ουσιαστική πολιτική ισότητα και δικαιοσύνη.

              Ο Μακιαβέλλι, μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι οφείλουμε να στοχαστούμε πάνω στα ιστορικά προβλήματα αν θέλουμε να ερμηνεύσουμε τον κόσμο πολιτικά. Συνένωσε την νοηματική ανάλυση των ιστορικών γεγονότων, των δρώντων ατόμων μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο με την πολιτική πράξη. Έφερε δηλαδή σε συνομιλία την κίνηση της ιστορικής γνώσης με το ανθρώπινο γίγνεσθαι της πολιτικής ρεαλιστικής πρακτικής.

       Διαχρονικά η Ιστορία μας προειδοποιεί συνήθως ότι για το ανθρώπινο είδος, Ματαιότης Ματαιοτήτων όπως θα έλεγε και ένας άλλος σοφός, ή μήπως όχι; Ή για να το θέσουμε διαφορετικά το πολιτικό ερώτημα. Άραγε είναι η ατομική κρίση και επιλογή ενός πολίτη ορθότερη και υπέρτερη από αυτήν ενός κοινωνικού συλλογικού σώματος στην Δημοκρατία και πότε;

Ή μήπως, τα πάντα είναι θέμα στερνής αφήγησης των γεγονότων προς δόξα των αφηγητών;

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 138/ 10,12, 2007, σελίδες 159-187.

Πειραιάς, Μεγάλη Πέμπτη, 17/4/2014