Πασχάλιες Ταλαντεύσεις ενός Μυθοδίαιτου

 

     Μεγάλη  Παρασκευή

                  ή

οι Ταλαντεύσεις ενός Μυθοδίαιτου

 

          «Ο μύθος μετέχει της φιλοσοφίας ως νάμα και πεπρωμένο του πνεύματος και υπερασπίζεται το απόλυτο έναντι της Ιστορίας, ενώ η απομύθευση φανερώνεται αφιλοσόφητη».

                Στέλιος Ράμφος («Το δαχτυλίδι του Γύγη», εκδ. Κέδρος 1977)

 

      « Ο Σωκράτης και ο Ιησούς ανήκουν και στην Ιστορία και στο μύθο, χωρίς να μπορούμε πάντοτε να ξεχωρίσουμε το μέρος που αντιστοιχεί στην ιστορία και στο μύθο, χωρίς να επιβάλλεται, αναμφίβολα, να προσπαθήσουμε να υψώσουμε ανάμεσά τους αδιαπέραστα όρια. Ο θρύλος συνήθως ορίζεται ως μία αφήγηση, όπου αναμειγνύονται μύθος και αλήθεια, ως φανταστικό οικοδόμημα και αφήγηση ενός γεγονότος που έχε διορθωθεί,  μεταμορφωθεί από το χρόνο και από εκείνους που το εξιστορούν. Αναμφίβολα, ο θρύλος καθίσταται συχνά αντικείμενο αμφιβολίας ή δυσπιστίας, και μερικές φορές ακόμα υποβιβάζεται στη βαθμίδα της «κακής ιστορίας», εξαιτίας της έλλειψης ή της ανεπάρκειας της έρευνας ή της υπερβολικής λειτουργίας της φαντασίας. Παρ’ όλ’ αυτά, φαίνεται πώς το ανθρώπινο πνεύμα έχει ανάγκη να τον συντηρεί για να θεμελιώνει και να διαιωνίζει την ανάμνηση της αρχικής ιστορίας. Το να διαχωριστεί αυτό που ανήκει στο ένα ή στο άλλο λογοτεχνικό είδος συχνά αγγίζει το αδύνατο και το μη-επιθυμητό. Η ανακάλυψη των δεσμών τους, των πυρήνων της διαπλοκής τους φαίνεται απείρως πιο γόνιμη από τις προσπάθειες μιας ριζικής τομής.

     Η έρευνα για τον Σωκράτη και τον Ιησού προϋποθέτει το σεβασμό-χωρίς την επιδίωξη της μείωσης ή της εγκατάλειψής της- απέναντι στο αίνιγμα που περιβάλλει και το ένα και το άλλο ιστορικό και μετά-ιστορικό πρόσωπο, ταυτόχρονα φανταστικό και πραγματικό, οριοθετημένο μέσα στο χρόνο και το χώρο ενός πολιτισμού και τους οποίους απείρους υπερχειλίζει. Το ίδιο ισχύει, εδώ, ακόμα και για έναν μεθοδολογικό άξονα και μια ηθική προσταγή, για ένα καθήκον του πνεύματος και για έναν κανόνα δράσης ή έρευνας.

          Συνεπώς, συχνά θα διερευνάται και θα διατρέχεται ο δρόμος του μύθου, θεωρούμενου ως τρόπου αφηγηματικής διήγησης που συσχετίζει τις πράξεις και τη συμπεριφορά πραγμάτων ή φανταστικών προσώπων-ηρώων, θεών, ημίθεων, προσώπων πάνω από το κοινό μέτρο-ή επίσης θεωρούμενου ως διήγησης που υπακούσει στην πρόθεση να διατυπωθεί με μια φανταστική μορφή αυτό που η απλή σκέψη δεν μπορεί να μεταφράσει. Αρχικά, ο ελληνικός μύθος (από το μυθείν, «αφηγούμαι») ήταν, βέβαια, προφορικός. Καθορίζει, κατ’ αρχάς την ομιλία, το λόγο (discours) κατόπιν- μετά τον Όμηρο- το παραμύθι, το θρύλο, το δημιούργημα της φαντασίας, τη μη ιστορική διήγηση. Φέρει και μεταδίδει τον πολιτισμό ενός λαού, μορφοποιεί τη μνήμη και την ταυτότητά του. Ανοίγει το δρόμο προς τη γνώση ενός χρόνου πριν από το χρόνο, εκείνου των απαρχών. Εκφράζει μια συγκεκριμένη αλήθεια που δεν ανάγεται σε κανέναν άλλον τρόπο έκφρασης. Μπορεί να είναι «ένα ασύγκριτο εργαλείο ανάλυσης και εκπαίδευσης […] Για τον Πλωτίνο, όπως και για τον Πλάτωνα, εμφανίζεται ως ένας βολικός, επειδή είναι συμπαγής, τρόπος έκφρασης των πιο δύσκολων στιγμών της σκέψης, των πιο άφατων πραγματικοτήτων».

          Η έρευνα για τον Σωκράτη και τον Ιησού μας αναγκάζει να λάβουμε υπ’ όψιν ένα πλήθος προσεγγίσεων, χωρίς να περιφρονήσουμε καμία: εκείνη του μύθου, πολύσημη και ανοιχτή, εξ ορισμού, στην ερμηνεία’ εκείνη της ιστορίας, προβληματική και κριτική’ εκείνη της φιλοσοφίας, ορθολογιστική αλλά ταυτόχρονα όχι δύστροπη απέναντι σε αυτό που υπερβαίνει ή θεμελιώνει τον ορθολογισμό’ εκείνη της θρησκευτικής έρευνας, επίσης γόνιμη για την ερμηνεία και τον κριτικό στοχασμό».

      Άνν Μπωντάρ, «ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΙΗΣΟΥΣ», Όλα τους χωρίζουν όλα τους ενώνουν, μετάφραση Μιχάλης Κατσιμίτσης, θεώρηση: Στέφανος Ροζάνης, εκδόσεις Φιλίστωρ, 2001.

          «Σήμερον σε θεωρούσα η άμεπτος Παρθένος εν σταυρώ, Λόγε, αναρτώμενον, οδυρομένη μητρώα σπλάχνα ετέτρωτο την καρδίαν πικρώς’ και στενάζουσα οδυνηρώς εκ βάθους ψυχής, παρειάς συν θριξί καταξαίνουσα, κατετρύχετο’ διό και το στήθος τύπτουσα, ανέκραζε γοερώς’ Οίμοι, θείον Τέκνον! Οίμοι το φώς του κόσμου! Τι έδυς εξ οφθαλμών μου, ο Αμνός του Θεού; Όθεν αι στρατιαί των ασωμάτων τρόμω συνείχοντο λέγουσαι’ Ακατάληπτε Κύριε, δόξα σοι.»

           Ήχος β΄ του εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής

Η λησμονιά του Θεού

     «Η ιστορία είναι ιστορία του ανθρώπου. Τον κόσμο του πνεύματος ο άνθρωπος τον βρήκε μέσα του ως δυνατότητα. Όπως η ζωή δωρήθηκε στον άνθρωπο, έτσι του δωρήθηκε και το πνεύμα. Ο άνθρωπος βρέθηκε μ’ αυτή στον κόσμο. Ο πνευματικός κόσμος διανοίχθηκε εντός του ως «ανάμνηση». Μέσα από την ανάμνηση εισήλθε το πνεύμα στην ιστορία και διανοίχτηκαν για τον άνθρωπο οι ουρανοί. Τώρα αρχίζει η αντίστροφη διαδικασία. Ο άνθρωπος λησμονεί. Και όσο λησμονεί τόσο περισσότερο αφανίζονται οι ουρανοί και σβύνουν σαν αέρινα μαγικά τοπία. Δεν πρόκειται για τον θάνατο του Θεού. Πρόκειται για τη λησμονιά του Θεού, για τη λησμονιά του βάθους της εσωτερικότητας του Όντος. Πρόκειται για τη λησμονιά του Ανθρώπου. Ιδού τί απεργάζονται οι καιροί: Ένα ληθαίο όν σε μιά λιθέα οικουμένη.»

     Χρήστος Μαλεβίτσης, «Η Τραγωδία της Ιστορίας». Δώδεκα δοκίμια μεταϊστορικού προβληματισμού, εκδόσεις Δωδώνη, 1974

          «Ο πρότερον επί θρόνου

          γυμνός νυν επί κοπρίας καθηλκώμενος’

          ο πολύς εν τέκνοις και περίβλεπτος,

          άπαις και φερέοικος αιφνίδιον’

          παλάτιον γάρ την κοπρίαν, και μαργαρίτας

          τα έλκη ελογίζετο.»

 ΑΔΑΜΙΑΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ. Ο Μέγας Κανών Ανδρέου Κρήτης. Ωδή Δ΄. έκδοση Αποστολικής Διακονίας 2009.

          ΜΕΓΑΛΗ ΒΔΟΜΑΔΑ*

Το ΟΧΙ είναι δισύλλαβο:

βρέ-χει.

Ο Πιλάτος φοράει το μπλε αδιάβροχο,

δε βρίσκει ταξί,

οι συνειδήσεις συνωστίζονται

στον ίδιο μονόδρομο,

όλοι νίπτουν τας χείρας των,

μάλιστα τέτοιες μέρες.

Το Όχι είναι δισύλλαβο,

η ψιλή και η οξεία στο ο

κεντρώνει το Όχι,

μονόγραμμα των ημερών.

Το παράθυρο είναι δίφυλλο,

η ψιλή και οξεία βροχή

το κεντρώνει,

μονόγραμμα στο κλειστό Όχι.

 

Οι καμπάνες οι πένθιμες

ανοίγουν αυλάκια στον αέρα,

χύνονται και ποτίζουν εκτεταμένες ατονίες

ωσότου κάποια απόσταση απότιστη

να τις απορροφήσει.

Οι καμπάνες, ασχέτως του πένθιμες,

πάντοτε κάτι αποχωρίζουν,

πολλώ μάλλον οι πένθιμες.

Οι καμπάνες φορτώνουν

βαλίτσες στα πούλμαν,

τα τρένα τρέχουνε, ξεσκίζουν

και βάζουν κλήρο

στα ιμάτια των τοπίων.

 

Σταύρωσον, σταύρωσον

τα χέρια σου στο στήθος…

Τί άλλο να κάνω;

Ποιό μέτρο να κινητοποιήσω;

Πού ξέρω από πού

φεύγει το κάθε πράγμα;

Κάθε κατεύθυνση έχει το άλλοθί της.

 

Οι πασχαλιές εσταυρωμένες

σ’ ένα φθηνό ανθοδοχείο

εμψυχώνουν το άρωμα του θανάτου.

Τα μάτια σου

είναι οι δύο ληστές,

εκ δεξιών και εξ ευωνύμων.

 

Το Όχι είναι δισύλλαβο,

επιμένω

βρέ-χει.

Οι εκκλησίες ξεχειλίζουν,

όπως ξεχειλίζουν

τα ποτήρια

στα άλλα πάθη πού εορτάζουμε.

 

Οι εκκλησίες ξεχειλίζουν

αγάπα τον πλησίον σου…

Απαίτηση,

πού μεσ’ στη ρύμη και τη γλύκα των ψαλμών,

περνάει σαν εύκολη αγάπη

και χάνει τη θεία απανθρωπία της,

το θείο ανεφάρμοστο.

 

Στην κοπιώδη πορεία του δεηθώμεν

τα μεγάλα κεριά προχωρούν,

τα κεριά της δραχμής μένουν πίσω.

Τα μικρά κεριά κουράζονται εύκολα,

λυγίζουν και διεκτραγωδούν

το αντίτιμό τους.

Η ανισότης των κεριών

αναλειώνει μυσταγωγικά.

Ο θεός τους ο νεωκόρος

τα ρίχνει στον Καιάδα της ανατήξεως.

 

Ξεχειλίζουν οι εκκλησίες.

Δεν χωράω, δεν πειράζει.

Θα μάθω το τετέλεσται

από άλλη πηγή.

Πιό θετική.

Κική Δημουλά, «το Λίγο του κόσμου» εκδ. Νεφέλη 1983

*Μετά το ποίημα «Μεγάλη Βδομάδα» η ποιήτρια Κική Δημουλά στο ποίημα του ακολουθεί, «Η ΑΠΑΡΗΓΟΡΙΑ» αναφέρεται στην «Μεγάλη Βδομάδα».            

ΣΩΚΡΑΤΗΣ και ΙΗΣΟΥΣ, μοναδικοί και αδιαφιλονίκητοι, ανθεκτικά στο χρόνο παραδείγματα προφορικής διδασκαλίας και μαρτυρίας αγωγής της αρετής για τους μαθητές τους. Προεικονίσεις συλλήψεων ενός τρόπου ζωής και μιάς φιλοσοφίας της ύπαρξης, περί του καλού, της δικαιοσύνης, της αρετής, της εμπιστοσύνης, της πίστης. Μιάς δυναμικής και ενεργούς ζωοποιούς αλήθειας, γονιμοποιού μέσα στους σκοτεινούς λαβυρίνθους της Ιστορίας της Ανθρωπότητας μέχρι των ημερών μας. Δύο παραδειγματικές προτάσεις-ανεξήγητες στον κοινό νου ακόμα και σήμερα, όχι ως στείρας παιδαγωγίας καταθετήρια, μνήμης μαρτυρολόγια βιωμένης σοφίας λησμονημένης, δωρεών αρετής και ελέους, μεταφυσικών αντλήσεων διατηρητέας ελπιδοφορίας μιάς αλλοτινής εποχής, αλλά ως δύο καρποφόρες πολυφωνικές φωνές, διαρκούς συνομιλίας μας μαζί τους στο ενθάδε, το εδώ και σήμερα που, προαναγγέλλουν ότι οι αισθήσεις δεν μπορούν να συλλάβουν. Εθελόντριες διδασκαλίες ανάμεσα στις τρισχιλιετείς θρησκευτικές και φιλοσοφικές επιχωματώσεις των αιώνων του πολιτισμού. Λόγος περί Ζωής και Θανάτου. Δύο Φυσιογνωμίες που είτε ομογνωμούν μεταξύ τους είτε ξεχωρίζουν στάθηκαν καινοτόμες στους χώρους των ιδεών και της ανθρώπινης συνείδησης, της σοφίας. Ανατροπείς κατεστημένων συνηθειών και συστημάτων πολιτικής και νομικής εξουσίας, συμβουλευτικών της καθημερινής ζωής μας προταγμάτων και των μεταξύ μας σχέσεων. Φωνές προφορικής διδασκαλίας που υπερβαίνουν τα σύνορα της εποχής τους, του έθνους και του τόπου καταγωγής τους. Δύο ομολογιακές παραδόσεις πέρα και πάνω από την παροδικότητα του ατομικού τους και ατομικού μας χρόνου που εγγράφουν και συνεχίζουν το μαρτύριο και την μαρτυρία της Ιστορίας της ανθρωπότητας πέρα από την επικαιρότητα και την φθαρτότητα των γεγονότων που βιώνουμε ως τραγωδία. Συνάντηση του αρχαίου Εθνικού Ελληνικού πνεύματος και της Προφητικής του Ιουδαϊσμού εσχατολογίας. Δύο οικουμενικά πρότυπα σύμβολα προερχόμενα από τον χώρο της Φιλοσοφίας και της Θρησκείας, δύο ξεχωριστές και συγκλίνουσες σημασιοδοτήσεις προσωπικών τους στάσεων απέναντι  στο φαινόμενο της Ζωής και του Θανάτου στην επίγεια δικαιοσύνη. Καινοτόμες πνοές που μισήθηκαν και κυνηγήθηκαν από τους συμπατριώτες τους στην εποχή τους, μαρτύρησαν και φυλακίστηκαν. Οδηγήθηκαν στον θάνατο, ο Σωκράτης σε ωριμότερη ηλικία και ο Ιησούς σε νεότερη. Δύο θεμελιωτές μια άλλης του ανθρώπου εσωτερικής ειρήνης και ελευθερίας. Ούτε ο Σωκράτης ούτε ο Χριστός έγραψαν τίποτα, μας άφησαν ημερολόγια ή σημειώσεις. Ό,τι γνωρίζουμε το γνωρίζουμε από τις αφηγήσεις των μαθητών τους και ακολούθων τους. Ο Πλάτων για τον Σωκράτη είναι το κύριο ηχείο των λόγων του στο μέλλον και της αθανασίας του μέσα στους κύκλους της Ιστορίας, οι τέσσερεις Ευαγγελιστές οι διάδοχοι συνεχιστές των λόγων και παραβολών του Ιησού, και της ίδρυσης της Εκκλησίας του με την βοήθεια του αποστόλου Παύλου. Δύο μεγάλες προσωπικότητες της παγκόσμιας Ιστορίας του πνεύματος και του πολιτισμού που εξακολουθούν να παραμένουν ανεξάντλητες παρά τις διαχρονικές εκμεταλλευτικές προσαρτήσεις από τους κατά καιρούς ακολούθους τους που εμφανίστηκαν.

          Τέλος, και προσπερνώντας την Θεϊκή παράδοση των ανθρώπων για τον Σταυρωμένο Ιησού, ιστάμενοι ως αναγνώστες στο Πλατωνικό σύστημα Θεολογίας του θείου Πλάτωνα, του πρώτου στον δυτικό κόσμο «αυθεντικού μυστικού» όπως έλεγε η Σιμόν Βέιλ, στους νεοπλατωνιστές σχολιαστές με προεξάρχοντα τον Πλωτίνο: «Η αιωνιότητα είναι μία αμετάβλητη ζωή, που κατέχει συγχρόνως τα πάντα στο παρόν, χωρίς να είναι στο παρελθόν το ένα στο μέλλον το άλλο, αλλά σαν να είναι ένα υπερχρονικό σημείο συγκέντρωσης όλων των κοσμικών γραμμών που παραμένει αμετάβλητο στον εαυτό του  και αναλλοίωτο στο «αεί» παρόν. Η αιωνιότητα είναι μία παρούσα ζωή που ποτέ δεν υπήρξε  στο παρελθόν ούτε θα υπάρξη στο μέλλον, αλλά πάντα είναι στο τώρα, μέσα στην άχρονη ενότητά της». Ερμηνευτική απόδοσις-σχόλια Ι. Σταματέλλος. Επιμέλεια Απόστολος Τζαφερόπουλος, ΠΛΩΤΙΝΟΥ «Περί αιώνος και χρόνου», εκδόσεις Γεωργιάδης 1999.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 18 Απριλίου 2025

ΥΓ. Διαισθάνομαι ότι στο μέλλον οι Έλληνες ιστορικοί θα ψάχνουν να βρουν έλληνες πολιτικούς, θρησκευτικούς ηγέτες και άλλους δημόσιους παράγοντες που δεν εξύμνησαν τον σημερινό ρεπουμπλικάνο αμερικανό πλανητάρχη- πρόεδρο και δεν θα βρίσκουν.