ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΜΑΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

          ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

                                                μνήμη Γιώργου Ιωάννου

Ο καιρός

Ανάθεμα που βρει καιρό κι άλλον καιρ’ ανιμένει,/

γιατί ο καιρός τα πράματα ξανάστροφα τα φέρνει.

          Ένα από τα πρόσωπα που συνεχώς στροβιλίζει μέσα στην σκέψη μου είναι και ο πεζογράφος και καθηγητής Γιώργος Ιωάννου. Τον Γιώργο Ιωάννου τον πρωτοσυνάντησα εδώ και αρκετές δεκαετίες-έφηβος τότε-σε ένα καφενείο στο ξενοδοχείο που υπήρχε στο κέντρο της πλατείας Ομονοίας. Εκεί, σε αυτόν τον λαϊκό χώρο, μαζεύονταν διάφοροι για διάφορα, ζεστή και ερωτική ατμόσφαιρα κάποτε. Μπορούσες να συναντήσεις από γνωστούς ζωγράφους που μόλις είχαν βγει από τα εγκαίνια της ατομικής τους έκθεσης μέχρι πεζοναύτες που έπιναν τον καφέ τους περιμένοντας γνωστούς και αγνώστους για κάθε είδους συνομιλία. Είχες την δυνατότητα να συνομιλήσεις με πασίγνωστους εφοπλιστές, επιχειρηματίες, πανελλαδικά πετυχημένους συγγραφείς που είχαν εκδώσει πάμπολλα βιβλία, να πιάσεις κουβέντα με εμπόρους ή λαϊκά παιδιά της εργατικής τάξης, που διέθεταν το κορμί τους για κάθε είδους απόλαυση, μπορούσες να ακούσεις από τους θαμώνες αναλύσεις για τις τρέχουσες θεατρικές παραστάσεις μέχρι το τι γίνεται τις νύχτες στα πλούσια σπίτια του Κολωνακίου. Έβλεπες από ψαρωμένα ναυτάκια μέχρι ξέμπαρκους ναυτικούς, και από νυσταγμένους επαρχιώτες μέχρι καλλίγραμμες αντρικές υπάρξεις που πουλούσαν ότι λιμπιζόσουν. Κάθε ηλικίας και κάθε καρυδιάς καρύδι που λένε, περνούσε από τον χώρο αυτόν. Εκεί, γύρω από το παλιό καθαρτήριο του έρωτα σιντριβάνι, στέκονταν όλοι οι ενδιαφερόμενοι, ενώ οι άλλοι, στέκονταν μπροστά στο φαρμακείο του Μπακάκου. Ο γυάλινος δρομέας δεν είχε κάνει ακόμα την εμφάνισή του. Ερωτικό στέκι επίσης, ήταν και η πύλη του ξενοδοχείου, σημείο συνάντησης των ανθρώπων που αναζητούσαν συντροφιά γυναικεία ή αντρική. Στο πίσω μέρος του υπήρχε ένας υπόγειος κινηματογράφος που πρόβαλε ταινίες πορνό, ένα άλλο ερωτικό στέκι για καπνίζοντες μόνο, και στην δεξιά πλευρά του ξενοδοχείου υπήρχε ο κινηματογράφος Rex-νομίζω, με μια τεράστια και κάπως σκοτεινή αίθουσα. Σε αυτήν την αίθουσα θυμάμαι παρακολουθήσαμε την ταινία «Οι Άθλιοι» του Βίκτωρος Ουγκώ με τον θρυλικό Ζαν Γκαμπέν, με τον συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου. Κατόπιν καθίσαμε στο καφενείο «Νέον» ένα άλλο στέκι για ξενύχτηδες, σπεσιαλιτέ του ήταν το γιαούρτι με μέλι.

Τον συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου, τον γνώριζα από τα εξαιρετικά του μυθιστορήματα και τις δημοσιεύσεις του στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», γνώριζα επίσης τις μελέτες του για την λαϊκή μας παράδοση και ιδιαίτερα για το Δημοτικό μας Τραγούδι. Ήταν ένας φιλόξενος κάπως δύσκολος άνθρωπος,(απέφευγε το σινάφι του όπως έλεγε) αλλά με μεγάλη και στέρεα κλασική παιδεία-όχι μόνο εξαιτίας του επαγγέλματός του. Τον επισκέφτηκα δύο φορές στο σπίτι του τότε, και μιλήσαμε και θάψαμε πολλούς ομοτέχνους του συγγραφείς, όπως συνηθίζεται σε αυτές τις συναντήσεις. Αγαπούσε τον Πειραιά και μιλούσε με καλοσύνη για τα λαϊκά παιδιά του, γνώριζε και έκανε παρέα με τον Πειραιώτη ποιητή Ανδρέα Αγγελάκη, οφείλω να πω, ότι εκτιμούσε την εχεμύθεια μου και το γεγονός ότι από τότε, ήμουνα σαβουραναγνώστης όπως με αποκαλούσε ένας άλλος γνωστός συγγραφέας. Τηλεφωνηθήκαμε ορισμένες φορές, όποτε με συναντούσε με χαιρετούσε και με ρωτούσε για την ζωή μου. Δυστυχώς, παρότι έχω διαβάσει τα εξαιρετικά του μυθιστορήματα δεν κατόρθωσα να γράψω έστω μία μικρή μελέτη για εκείνον. Πριν μερικά χρόνια, έγραψα μια μικρή εργασία για τα ποιήματά του,-μάλιστα την διάβασα στον ποιητή και σημαντικό φιλόλογο Σταύρο Βαβούρη, ο οποίος μου τα έψαλλε για τα καλά(και φυσικά είχε δίκιο στις παρατηρήσεις του), έκτοτε δεν ξανά ασχολήθηκα με το έργο του.

Η εικόνα του όμως παρέμεινε μέσα μου ζωντανή και κατά καιρούς διαβάζω τα πεζογραφήματά του ευελπιστώντας μια κάποια στιγμή να γράψω μια μελέτη για το έργο του.

          Τώρα γιατί τα αναφέρω αυτά, γιατί ξαναδιάβασα πρόσφατα την «Ανθολογία» για τα Δημοτικά μας τραγούδια που είχε συντάξει παλιότερα ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου και είχε προσφερθεί από την εφημερίδα «Το Βήμα» στους αναγνώστες της.

          Η Ανθολογία του Γιώργου Ιωάννου είναι εξαιρετική, και όπως ο ίδιος σημειώνει στην εισαγωγή του:

«Κριτήριο για την επιλογή ήταν η ποιητική αξία. Τα δημοτικά τραγούδια αντιμετωπίσθηκαν σαν ποιητικά κείμενα. Όλα τα δημοτικά τραγούδια δεν είναι εξίσου επιτυχημένα. Άλλο βέβαια, αν όλα τους έχουν ενδιαφέρον από διάφορες απόψεις».

Η επισήμανση αυτή του συλλογέα Γιώργου Ιωάννου είναι ορθή. 
Τα Δημοτικά μας Τραγούδια έχουν από μόνα τους ανεξάρτητα σε ποιο είδος ανήκουν ή τις κατά καιρούς και τόπους παραλογές τους μεγάλη και διαχρονική ποιητική αξία. Οι στίχοι τους μπορεί να μην τεχνουργήθηκαν από έντεχνα χέρια, αλλά οι ανώνυμοι ποιητάρηδες είχαν τέτοια ευαισθησία και κοινωνική καλλιέργεια που μας άφησαν το πολιτιστικό τους στίγμα μέσα σε αυτά. Τα δημοτικά μας τραγούδια δεν γράφτηκαν τόσο για να διαβάζονται αλλά όπως το λέει και η λέξη για να τραγουδιούνται, και το τραγούδι πάντα έχει κάτι να πει στις ψυχές των ανθρώπων λαϊκών ή μορφωμένων. Τα Δημοτικά μας Τραγούδια εξέφραζαν τους πόθους και τους καημούς των απλών ξωμάχων της υπαίθρου, τα καθημερινά τους βάσανα, τις λύπες, τις χαρές και τους πόνους, τα δάκρυα και τους στεναγμούς τους, τις στερήσεις και την απόγνωσή τους. Όλα όσα συνδέονται θετικά ή αρνητικά με την ατομική πορεία ενός ατόμου μιας ομάδας ή μιας περιοχής. Το δημοτικό Τραγούδι είναι καθαρή λαϊκή ποίηση και είναι άρρηκτα δεμένη με τον κύκλο της ζωής των ανθρώπων μέσα στον ευρύτερο και διαχρονικότερο κύκλο της φύσης. Δεν υπάρχει ανθρώπινη στιγμή ή ατομικό συναίσθημα, ιστορικό γεγονός ή μυθική παράδοση, που να μην το εκφράζει το Δημοτικό μας Τραγούδι. Το Δημοτικό Τραγούδι θα γράφαμε, ότι είναι η δημόσια εξομολόγηση του απλού-ανώνυμου καθημερινού μεροκαματιάρη Έλληνα της υπαίθρου και της επαρχίας. Είναι η συντροφιά και παρηγοριά του στις κατά καιρούς κακουχίες της ζωής, ο λαϊκός άνθρωπος, έχει ανάγκη όχι τόσο να γράψει όσο να τραγουδήσει τα βιώματά του. Οι άνθρωποι τραγουδούν και χορεύουν για να εκφράσουν τους καημούς και τα ντέρτια τους, χορεύουν στο άκουσμα ενός γνήσιου δημοτικού τραγουδιού, διασκεδάζουν με τους στίχους του, τον ρυθμό του την μουσικότητά του, ξεπροβοδίζουν στα μουράγια τους ανθρώπους τους που ξενιτεύονται μακριά τους αλλά και συνοδεύουν με δημοτικά μοιρολόγια τους νεκρούς τους στο τελευταίο τους ταξίδι το στερνό. Το Δημοτικό Τραγούδι συνεχίζει την συνομιλία των νεκρών με τους ζωντανούς, είναι η γέφυρα που συνδέει τον επάνω με τον κάτω κόσμο. Αλλά και με αυτό, νανουρίζουν κάθε νέο μωρουδέλι που έρχεται στην ζωή, σαν μια νέα πηγή δημιουργίας, εκφράζουν τον έρωτά τους στην αγαπημένη τους υμνούν τα κάλλη και την ομορφιά της, αλλά και καταριούνται την ασπλαχνιά και την αδιαφορία της, ταχταρίζουν τα παιδιά μέσα στην αγκαλιά τους οι μανάδες, υμνούν το Θείο και τα σύμβολά του, τον Χριστό και την Παναγία, δεν διοργανώνεται γαμήλιο τσιμπούσι χωρίς δημοτικό τραγούδι, δεν στήνεται στην ύπαιθρο πανηγύρι χωρίς το άκουσμα δημοτικών τραγουδιών και παραδοσιακής μουσικής, είναι τόσο σφικτά πλεγμένο με την ζωή των καθημερινών ανθρώπων της υπαίθρου, όσο η ίδια η γλώσσα. Σίγουρα οι άνθρωποι κάποτε δημιουργούσαν, συνέθεταν Δημοτικά Τραγούδια όταν οι κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες ήσαν εντελώς διαφορετικές, μπορεί στα μεγάλα πλέον αστικά κέντρα να μην κατασκευάζουν οι άνθρωποι δημοτικά τραγούδια να μην νιώθουν την ανάγκη να ονειρευτούν με αυτά, όμως στην ύπαιθρο ακόμα υπάρχει ανθρώπινη μαγιά που δημιουργεί αυτά τα εξαιρετικά ανώνυμα ποιητικά διαμαντάκια, υπάρχουν ακόμα πηγαίοι ποιητάρηδες που εξυμνούν το χωριό τους, την επαρχία τους, τα ανδραγαθήματα των συγχωριανών τους, την φύση. Ο Δημοτικός ποιητικός λόγος ήταν κάποτε μια συμπυκνωμένη ιστορική εμπειρία αιώνων, μια ιστορική παρακαταθήκη προσωπικής και συλλογικής μνήμης που περνούσε από γενιά σε γενιά, από στόμα σε στόμα, από μνήμη σε μνήμη.

          Τα Δημοτικά Τραγούδια που αρχίζουν ιστορικά από τα Ακριτικά Έπη-του Διγενή Ακρίτα-και φτάνουν  μέχρι τα λαϊκά σατιρικά δίστιχα των ημερών μας, αποτελούν ένα διαχρονικό λαϊκό ανώνυμο ημερολόγιο της ζωής του Έλληνα στο διάβα της ιστορικής του πορείας. Είτε αναφέρονται στον επάνω κόσμο είτε θρηνολογούν για τον κάτω είναι λόγια που διαπλάθουν λαϊκές συνειδήσεις και όχι μόνο. Μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να τραγουδά και να χορεύει δημοτικά τραγούδια διασκευασμένα από σύγχρονους λαϊκούς τραγουδιστές-δυστυχώς, αλλά η βροντώδη φωνή του Ορφέα Ζάχου όταν τραγουδά τα κλέφτικα, η πλουμιστή φωνή της Ειρήνης Κονιτοπούλου-Λεγάκη που τραγουδούσε τα Νησιώτικα, η ονειρική φωνή του Χρόνη Αηδονίδη, και ασφαλώς η πάντα παρούσα φωνή της αξέχαστης Δόμνας Σαμίου, είναι οι φωτεινοί φάροι της παράδοσής μας που συνεχίζεται σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς που οι σύγχρονοι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να εξομολογηθούν  την ζωή τους και να ψυχαγωγηθούν με τον δημοτικό λόγο. Αλλά και τα εκατοντάδες χωριά της υπαίθρου και οι διάφορες περιοχές της επαρχίας αποκτούσαν ταυτότητα μέσα από την εξύμνησή τους από το δημοτικό τραγούδι. Ήταν η φωνή της ιστορικής τους συνείδησης τους.

          Τα δημοτικά τραγούδια χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, αυτά που έχουν πανελλαδική εμβέλεια και αυτά που έχουν καθαρώς τοπικό χρώμα και χαρακτήρα αφορούν δηλαδή συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδος, όπως είναι παραδείγματος χάριν τα λαϊκά δίστιχα της Νάξου-τα λεγόμενα κοτσάκια -που έχει καταγράψει η ποιήτρια Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου, ή οι Κρητικές Μαντινάδες που είναι αυτοσχέδιες ρύμες για κάθε στιγμιότυπο και δραστηριότητα της ζωής των ανθρώπων.

Συλλογές με δημοτικά τραγούδια υπάρχουν πάμπολλες όπως εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει. Οι συλλέκτες των δημοτικών τραγουδιών,-οι οποίοι επιτελούν ένα σπουδαίο έργο αυτό της καταγραφής και διάσωσης των παλιών και λησμονημένων αυτών λαϊκών θησαυρών- συνηθίζουν να προσθέτουν και ξένα προς το δημοτικό τραγούδι στοιχεία, δες χαρακτηριστικά την συλλογή του Arnold Passow. “Popularia carmina Graeciae recentioris” τα λεγόμενα «Τραγούδια Ρωμαίικα», που εκδόθηκαν στην Λειψία το 1860 και τα οποία συμπεριλαμβάνουν και ποιητικούς στίχους του Διονυσίου Σολωμού, του Ιωάννη Βηλαρά κλπ., ή ακόμα την συλλογή του Πάνου Αραβαντινού ή του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου και άλλων οι οποίες είναι νοθευμένες, δεν περιέχουν δηλαδή αμιγώς δημοτικά τραγούδια, κάτι, που όλοι οι ερευνητές συμφωνούν. Από την άλλη, η ενδιαφέρουσα για την εποχή της συλλογή του Claude Fauriel “ Chants populaires de la Grece moderne…” τα λεγόμενα «Δημοτικά Τραγούδια της Ελλάδος» που εκδόθηκαν στην Γαλλία αμέσως σχεδόν μετά την επανάσταση του 1821, παρουσιάζουν το εξής φαινόμενο, πολλά δημοτικά άσματα να μην είναι στην καθαρή δημοτική γλώσσα αλλά να έχουν αλλαγμένες καταλήξεις, δηλαδή να τείνουν προς την καθαρεύουσα της εποχής εκείνης. Ανεξάρτητα όμως από τα φιλολογικής φύσεως αυτά θέματα, οι κατά καιρούς συλλέκτες μας άφησαν με τον τεράστιο προσωπικό τους μόχθο και μεράκι μια σημαντική πολιτιστική παρακαταθήκη. Αξίζει να μνημονεύσουμε το ζεύγος Μερλιέ και ιδιαίτερα την Μέλπω Μερλιέ και την συλλογή της «Τραγούδια της Ρούμελης» που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1931, τον Απόστολο Μελαχρινό και το έργο του «Δημοτικά Τραγούδια», τον παλαιότερο συλλογέα τον Μιχαήλ Λελέκο και την «Δημοτική του Ανθολογία» που εκδόθηκε το 1868, τις «Κρητικές Μαντινάδες» της Μαρίας Λιουδάκη, τα «Τραγούδια από τη Ζάκυνθο» της Μαριέττας Μινώτου και πολλές άλλες συλλογές που μπορεί κανείς να συναντήσει θεσπέσια δείγματα ανώνυμης λαϊκής ποίησης βγαλμένης μέσα από τις μύχιες χορδές της σύνολης ψυχής του έθνους. Λαϊκά στιχουργήματα, που δεν θα είχαμε την δυνατότητα να τα απολαύσουμε και να τα γνωρίσουμε αν δεν τα είχαν διασώσει άοκνοι μελετητές και ακούραστοι πραγματευτάδες του πολιτισμού. Όπως υπήρξε και η αλησμόνητη Δόμνα Σαμίου που ευτυχώς την προλάβαμε.

          Μελετώντας και απολαμβάνοντας ο σημερινός αναγνώστης τα Δημοτικά μας Τραγούδια θα ανακαλύψει αρκετούς σύγχρονους ερευνητές οι οποίοι πασχίζουν να διασώσουν ότι θεωρούν σπουδαιότερο από τον τεράστιο αυτόν πλούτο, όπως επίσης, η σκόρπια βιβλιογραφία για αυτά είναι αρκετά μεγάλη και πλούσια από όλα τα μέρη της Ελλάδας. Ακόμα και στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές βιβλιογραφίες για το Δημοτικό Τραγούδι που βοηθούν τον σημερινό αναγνώστη να κατατοπιστεί αν το επιθυμεί πάνω στο θέμα αυτό.

          Με την δική μου καταγραφή θέλησα να αναφέρω τα βιβλία που εγώ κάποτε γνώριζα και είχα μελετήσει, και όχι να αντιγράψω βιβλιογραφίες άλλων σίγουρα πληρέστερες και αρτιότερες. Προσέθεσα επίσης και τις αυτοτελείς μελέτες που γνώριζα.  

Θέλησα να αναφέρω τα βιβλία εκείνα που διάβαζε η γενιά μου και τις γνήσιες φωνές που μας έμαθαν το πώς τραγουδιέται το δημοτικό μας τραγούδι. Εδώ, αξίζει να μνημονεύσουμε και την ωραία φωνή της Μαρίζας Κωχ που μας έδωσε καθαρά δημοτικά ακούσματα.

Άλλοι αρμοδιότεροι εμού θα συνεχίσουν τον δρόμο της καταγραφής.

Βασιλοπούλα και ρήγας

Βασιλοπούλα αρμάτωσε ολόχρυση φεργάδα/

Βάζει στην πρύμνη μάλαμα κι ατή της καπετάνιος./

Του ρήγα γιος την πολεμά με δυο με τρεις φεργάδες./

 -Σουλτάνα δωσ’ μου ‘να φιλί και πάρε μια φεργάδα/

Θέλεις την κόκκινη παρέ, θέλεις την φιλντισένια,/

Θέλεις την ολοκρέμεζη που ‘μαι κι ατός μου μέσα./

-Όμορφος που σαι, ρήγα γιε, κι άσκημα κουβεντιάζεις./

Έβγα να πολεμήσουμε στη μέση του πελάγου,/

κι όποιος νικήσει από τους δυό να πάρει ένας τον άλλο.

 ----

Βασιλοπούλα νίκησε, παίρνει το ρήγα σκλάβο.                                       

       

ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

• Στυλιανός Αλεξίου,

  Δημώδη Βυζαντινά, εκδ. Στιγμή 1997

• Στυλιανός Αλεξίου,

  Βασίλειος Διγενής Ακρίτας και το Άσμα του Αρμούρη, εκδ.

  Ερμής 1985

• Πάνος Αραβαντινός,

  Δημοτικά Τραγούδια της Ηπείρου, εκδ. Δωδώνη χ.χ.

• Σταμάτης Αποστολάκης,

  Ριζίτικα. Τα Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης, εκδ. Γνώση 1993

• Μαριάνθη Μελισσουργάκη-Αρφαρά,

  Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης, εκδ. Κάμειρος 1986

• Σταυράκης Αναγνώστου,

  Η Λεσβιάς Ωδή…., εκδ. Πηγή 1972

• Νίκος Βασιλάκης,

  Δημοτικά Τραγούδια Χαλκιδικής, εκδ. Διαγώνιος χ.χ.

• Αριστοτέλης Παν. Βρελλής,

  Δημοτικά Τραγούδια της Ηπείρου, εκδ. Γιάννινα 1988

• Αθανάσιος Γιάγκας,

  Ηπειρώτικα Δημοτικά Τραγούδια (100-1958), Αθήνα χ.χ.

• Παύλος Γνεύτος,

  Τραγούδια Δημοτικά της Ρόδου, Πρίσμα 1980

• Βούλα Δαμιανάκου,

  Μανιάτικα Μοιρολόγια, εκδ. Επικαιρότητα 1997

• Βούλα Δαμιανάκου,

  Μοιρολόγια μιας Μανιάτισσας, εκδ. Επικαιρότητα 1997

• Μαρία Μιχαήλ-Δέδε,

  Αρβανίτικα Τραγούδια, σειρά Α, εκδ. Καστανιώτης 1978

• Μαρία Μιχαήλ-Δέδε,

  Αρβανίτικα Τραγούδια, σειρά Β, εκδ. Καστανιώτης 1981

• Θόδωρος Δερεχάνης,

  Δημοτικά Τραγούδια του Τραπεζιού και του Χορού, Μεσσηνία 1996

• Στεφ. Ήμελλος,

  Τα Σατιρικά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Σ.Π.Δ.Ω.Β. 2000

• Άγις Θέρος,

  Τραγούδια των Ελλήνων, τόμοι 2, εκδ. Αετός 1952

• Α. Ιατρίδου,

  Συλλογή Δημοτικών Τραγουδιών, εκδ. Κουλτούρα 1978

• Γιώργος Ιωάννου,

  Παραλογές, εκδ. Ερμής ΠΟ1/1978

• Γιώργος Ιωάννου: εκλογή-εισαγωγή-σχόλια,

  Τα Δημοτικά μας Τραγούδια, εκδ. εφημερίδα «Το Βήμα» χ.χ.

• Αριστείδης Καβάγιας,

  Δημοτικά Τραγούδια Μεσολογγίτικη Λαογραφία, 1984

• Παντελής Καβακόπουλος,

  Τραγούδια της Βορειοδυτικής Θράκης, εκδ. Ι.Μ.Χ.Α.-Θεσ/νίκη 1981

• Πάνος Καλλιδώνης,

  Μανιάτικα Μοιρολόγια, Πειραιάς 1972

• Ιωάννης Καραγιάννης,

  Ο Διγενής Ακρίτας του Εσκοριάλ, εκδ. Ιωάννινα 1976

• Κυριάκος Κάσσης,

  Μοιρολόγια της Μέσα Μάνης, τόμοι 3, Αθήνα 1979

• Νίκος Κεφαλληνιάδης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι εις την Κίνδαρο Νάξου, 1963

• Βάσω Κιούση,

  Τα τραγούδια των γυναικών στα Μεσόγεια, τόμοι 2, εκδ. Ενεός 1998

• Μίκης Κιτρομηλίδης,

  Κυπριακά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Λεβέντης 1992

• Πανταζής Κοντομίχης,

  Δημοτικά Τραγούδια της Λευκάδος, εκδ. Γρηγόρης 1985

• Πέτρος Κολονάρος,

  Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, εκδ. Παπαδήμα 1970

• Μαργαρίτα Κουλεντιανού,

  Νανουρίσματα-Δημοτικά Παιδικά Τραγούδια, εκδ. Θυμάρι 1995

• Ανάργυρος Κουτσιλιέρης,

  Μοιρολόγια της Μάνης, εκδ. Μησκάκος 1997

• Άρης Κριάρης,

  Κρητικά Δημοτικά Τραγούδια, Κρήτη χ.χ.

• Βασίλης Κυπαρίσσης,

  Τραγούδια της Χαλκιδικής, εκδ. Θεσσαλονίκη 1940

• Απόστολος Κωνσταντινίδης,

  Πηλιορείτικα Λαϊκά Τραγούδια, Αίγυπτος 1983

• Ευστάθιος Λιακόπουλος,

  Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, Αθήνα 1956

• Βαγγέλης Λιάπης,

  Αρβανίτικο Μοιρολόι, εκδ. Δωδώνη 1985

• Βασίλης Μάκης,

  Δημοτικά Τραγούδια-Ακριτικά, εκδ. Επικαιρότητα 1978/1991

• Βασίλης Μάκης,

  Διγενής Ακρίτας, εκδ. Επικαιρότητα 1979

• Μανώλη Μακρή,

  Δωδεκανησιακά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Πρίσμα 1983

• Κώστας Μαρίνης,

  Μοραΐτικα Τραγούδια, Αθήνα 1961

• Γιάννης Μαυρομάτης,

  Τα περί της Ξενιτείας ποιήματα, εκδ. Βικελαία 1995

• Ιωάννης Μπάρμπας,

  Τραγούδια Ανατολικής Θράκης, εκδ. Βανιάς-Θεσσαλονίκη 1998

• Θεόδωρος Νήμας,

  Δημοτικά Τραγούδια της Θεσσαλίας, τόμοι 2, εκδ. Κυριακίδης 1983

• Γιώργος Παναγιώτου,

  Δεν είμαστε και εμείς Ρωμιοί!, εκδ. 21^ος αιώνας 1994

• Γιάννης Παυλάκης,

  Ριζίτικα. Κρητική Δημοτική ποίηση, εκδ. Αναστασάκης 1997

• Μιχάλης Περάνθης,

  Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Πλειάς 1974

• Γεωργίου Παχτίκου,

  260 Δημώδη Ελληνικά Άσματα, εκδ. Καραβίας 1992

• Νικόλαος Πολίτης,

  Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού Λαού, εκδ. Βαγιονάκης χ.χ.

• Νικόλαος Πολίτης,

  Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Πάπυρος-Βίπερ, 551/χ.χ.

• Αλέξης Πολίτης,

  Κλέφτικα. Εκδ. Ερμής 1973

• Γιάννης Ροντήρης,

  100 παλιά λαϊκά τραγούδια του Βασσάρα, 1956

• Κώστας Ρωμαίος,

  Τραγούδια του Ακριτικού κύκλου, Αθήνα 1979

• Αποστολία Νάνου-Σκοτεινιώτη,

  Δημοτικά Τραγούδια της Μακρινίτσας, 1990

• Τομέ Σαζντώφ,

  Εκλογή από τα Δημοτικά Τραγούδια της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας,

  εκδ. Δίφρος 1979

• Σωκράτης Σκαρτσής,

  Τα Δημοτικά Τραγούδια, τόμοι 2, εκδ. Πατάκης 1986/1987

• Σωκράτης Σκαρτσής,

  Δημοτικά Τραγούδια, (Ανθολογία), εκδ. Καστανιώτης 1988

• Σωκράτης Σκαρτσής,

  Δημοτικά δίστιχα και γυρίσματα, εκδ. Καστανιώτης 1990

• Νίκου Σταφυλοπάτη,

  Τα λαϊκά τραγούδια και τα κάλαντα της Σίφνου, εκδ.

  Ελληνικά Γράμματα 1997

• Αγγελική Στεργίου: επιμέλεια,

  Εγκώμια και θρήνοι για τις αλησμόνητες πατρίδες, εκδ. Ιανός-

  Θεσσαλονίκη 1997

• Γεώργιου Συλαμπίου,

  Ο Αμάραντος, (Δημοτικό Τραγούδι), εκδ. Καραβία 1983

• Νίκος Σφυρόερας,

  Δημοτικά Τραγούδια απ’ τ’ απέρανθο Νάξου, Αθήνα 1984 

• Γεωργία Ταρσούλη,

  Μωραϊτικα Τραγούδια, εκδ. Εστία χ.χ.

• Δημήτρης Χαλάτσας: επιμέλεια,

  Ληστρικά Τραγούδια, εκδ. Εστία 2000

• Γεωργίου Χαλκιά,

  Μούσα Ολύμπου Καρπάθου, Αθήνα 1980

• Κ. Α. Ψάχου,

  Δημώδη Άσματα Σκύρου, εκδ. Καραβία 1983

• Νικήτας Νηφάκης-Σωκράτης Κουγέας,

  Μανιάτικα Ιστορικά Στιχουργήματα, εκδ. Ακαδημία Αθηνών 1964

• Claude Fauriel,

  Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Πανεπιστήμιο Κρήτης 1999

• Claude Fauriel,

  Δημοτικά Τραγούδια της Ελλάδος, εκδ. Νίκας χ.χ.

• Guy Saunier,

  Τα Μοιρολόγια, εκδ. Νεφέλη 1999

• Guy Saunier,

  Της Ξενιτιάς, εκδ. Ερμής 48/1983

• Arnolds Passow,

  Ρωμαϊκά Τραγούδια, Αθήνα χ.χ.

• G. Vilm Wagner,

  Μεσαιωνικά Ελληνικά Τραγούδια, εκδ. Σπανός 1980

• Wim F. Bakker- Arnold F. van Gemet,

• Samuel Baud Bovy,

  Κουτσοβλάχικα Τραγούδια της Θεσσαλίας, εκδ. Κυριακίδης 1990

  Η Θυσία του Αβραάμ, εκδ. Πανεπιστήμιο Κρήτης 1996

• Robert Beaton- Jan Kelly-Τήνα Λεντάρη,

  Πίνακας Συμφραζομένων Διγενή Ακρίτα. Σύνταξη Ε, εκδ.

  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1995

  ----------

• Βιντζέντζος Κορνάρος,

  Ερωτόκριτος, εκδ. Πάπυρος/Βίπερ χ.χ.

• Στυλιανός Αλεξίου: επιμέλεια,

  Ερωτόκριτος, εκδ. Ερμής 3/1980

• Γιάννης Μαυρομάτης,

  Το πρότυπο του Ερωτόκριτου, εκδ. Ιωάννινα 1982

• Λίνος Πολίτης,

  Ερωτόκριτος, εκδ. Παπαδημητρίου 1952

• Δημήτρης Δεληγιάννης,

  Ερωτόκριτος. Ένα σπάνιο Εικονογραφημένο χειρόγραφο, εκδ.

  Adam 1998

• Νικόλας Παναγιωτάκης,

  Ο ποιητής του Ερωτόκριτου και άλλα Βενετοκρητικά μελετήματα, εκδ.

  Βικελαία Βιβλιοθήκη 1989

• Σπύρος Ευαγγελάτος,

  Και πάλι για τον Ερωτόκριτο, εκδ. Καστανιώτης 1989

• Ντέιβιντ Χόλτον,

  Μελέτες για τον Ερωτόκριτο, εκδ. Καστανιώτης 2000

• Massimo Peri,

  Του πόθου αρρωστημένος, ιατρική και ποίηση στον Ερωτόκριτο, εκδ.

   Πανεπιστήμιο Κρήτης 1999

  ----------

• Γεώργιος Χορτάτζης,

  Η θυσία του Αβραάμ, Η Έμορφη Βοσκοπούλα, εκδ. Γρηγόρη 1971

• Γεώργιος Χορτάτζης,

  Ερωφίλη, εκδ. Κασσάνδρα Γρηγόρη 1966

• Γεώργιος Χορτάτζης,

  Ερωφίλη, (επιμέλεια Στυλιανός Αλεξίου), εκδ. Στιγμή 1988

• Γεώργιος Χορτάτζης,

  Κατζούρμπος, Κρήτη 1964

• Γεώργιος Χορτάτζης,

  Η Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, εκδ. Στιγμή 1992

  ----------

• Ανωνύμου,

  Τα κατά λύβιστρον και Ροδάμνην, εκδ. Σικυώνιος 1991

• - Ζήνων Κρητικοεπτανησιακή Τραγωδία 17 αιώνα, εκδ. Στιγμή 1991

• Μηνάς Αλεξιάδης,

  Ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας, εκδ. Καρδαμίτσα 1990

• Μάρκος Αντώνιος Φόσκολος,

  Φορτουνάτος, Κρήτη 1980

• Αγνώστου Ποιητή,

  Τα πάθη ο Χριστός Πάσχων, εκδ. Σχολή Μωραίτη 1973

• Συνέσιου Κυρηναίου,

  Φαλάκρας Εγκώμιον, εκδ. Γρηγόρης χ.χ.

• Θεόδωρου Πρόδρομου,

  Φιλοσοφία του Κρασοπατέρα, εκδ. Γρηγόρη χ.χ.

• Παναγιώτης Χριστόπουλος,

  Η Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων. Ένα έμμετρο χρονικό (1821-1827), εκδ. Ιωάννου Λαγάνη 5/1989

• Ιωάννης Ανδρέας Τρωϊλος,

  Ροδολίνος, εκδ. Στιγμή 1987

• Αγνώστου Χίου Ποιητή,

  Δαβίδ, εκδ. Σχολή Μωραίτη 1979

• -Κρητική Κωμωδία,

  Στάθης, εκδ. Θεσσαλονίκη 1976

• Μαρίνος Φαλιέρος,

  Ερωτικά Όνειρα, εκδ. Θεσσαλονίκη 1980

• Γεώργιος Χούμνος,

  Η Κοσμογέννησις, Αθήνα 1975

• -Ο Σοφός Γεροντάκος, εκδ. Κείμενα 1970

• -Αφροδίτη η φιλομειδής, εκδ. Σαλίβερος χ.χ.

• Κωνσταντίνου Μάνου,

  Τα Κατά Κλεάνθην και Αβροκόμην, (1836)

• -Γαμοτράγουδα δημοτικά τόμοι 2, εκδ. Κείμενα 1981/1985

• -Τα Δημοτικά τραγούδια του Μπαρμπαγιάννη, εκδ. Κουλτούρα 5/1977

• Ανωνύμου,

  Αχιλληίς, εκδ. Σικυώνιος 1989

• Εμμανουήλ Κριαράς,

  Πέτρος Κατσαϊτης. Έργα, εκδ. Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών 1950

• Κωνσταντίνος Δαπόντε,

  Κήπος Χαρίτων, εκδ. Ερμής 1995

Οι ντερτιλήδες

Καθώς ανταμωθήκαμεν εμείς οι ντερτιλήδες,/

να κλάψουμε τα ντέρτια μας και τα παράπονά μας/

τούτον τον χρόνο τον καλό, τον άλλο ποιος τον ξέρει/

για ζούμε, για πεθαίνουμε, για σ’ άλλον κόσμο πάμε/

Πάλι καλές αντάμωσες, πάλι ν’ ανταμωθούμε/

στουν ΑΪ-Λιά στουν πλάτανου που ναι μια κρύα βρύση/

πόχουν αρνιά που ψένουντι, κριάρια σουβλισμένα,/

πόχουν κι ένα γλυκό κρασί όπου κερνούν και πίνουν.

 ----

Γύρισμα. Αι ντουνιά μου, άι ντουνιά μου,

δε σε χόρτασ’ η καρδιά μου.

  

-ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

• Guy Saunier,

  Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια. Συναγωγή Μελετών, εκδ.

  Ίδρυμα Ουράνη 2001

• Guy Saunier,

  Τα Μοιρολόγια, εκδ. Νεφέλη 1999

• Samuel Baud- Bovy,

  Δοκίμιο για το Ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι, 2 βιβλία και 2 κασέτες.

   εκδ. Πελοποννησιακό  Ίδρυμα 1984

• Lars Norgaard,

  Δημοτικά Τραγούδια (από τη συλλογή του Γ. Κοντού), Κέρκυρα 2000

• Μηνάς Αλεξιάδης,

  Λαϊκοί ποιητές της Καρπάθου, 1997

• Κωνσταντίνος Αλεξίου,

  Το Θεσσαλικό δημοτικό τραγούδι, εκδ. Ευθύνη 1980

• Ιωάννης Αναγνωστόπουλος,

  Ο Θάνατος και ο κάτω κόσμος στη Δημοτική ποίηση, Αθήνα 1984

• Μ. Βαρβούνης,

  Η Διδασκαλία των Δημοτικών Τραγουδιών, εκδ. Σμίλη 1998

• Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά,

  Μουσική, Χορός και Εικόνα,(από τους Ευρωπαίους περιηγητές), εκδ.

  Σ.Π.Δ.Ω.Β. 1990

• Τάκης Γιαννακόπουλος,

  Οι γύφτοι και το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Ατέρμων 1979

• Μαρία Μιχαήλ-Δέδε,

  Το Άσεμνο-Ανίερο-Υβριστικό, στο Δημοτικό τραγούδι, εκδ.

  Φιλιππότης 1991

• Μαρία Μιχαήλ-Δέδε,

  Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Φιλιππότη 1995

• Αντώνης Δελώνης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Φελέκης 1980

• Σοφοκλής Δημητρακόπουλος,

  Ιστορία και Δημοτικό Τραγούδι, Αθήνα 1989

• Γιώργος Διζικιρίκης,

  Η αισθητική της Ρωμιοσύνης, εκδ. Φιλιππότης 1983

• Στάθης Κακούτης,

  Παράδοση και Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Σπανός 1980

• Ερατοσθένης Καψωμένος,

  Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Αρσενίδης 1990

• Νίκος Κεφαλληνιάδης,

  Η λατρεία της Παναγιάς στην Ελλάδα, μέσα από τα Δημοτικά

  Τραγούδια, εκδ. Φιλιππότης 1997

• Γιώργος Κοντογιώργης,

  Η Ελλαδική Λαϊκή Ιδεολογία, εκδ. Νέα Σύνορα 1979

• Σωκράτης Κουγέας,

  Τραγούδια του Κάτω Κόσμου, εκδ. Το Ροδακιό 2000

• Στίλπων Κυριακίδης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Ερμής 1978

• Βασίλης Λαμνάτος,

  Η Παναγία στο Δημοτικό μας Τραγούδι, εκδ. Τάσος Πιτσιλός 1991

• Γιώργος Λαμπρινός,

  Το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Κέδρος 1981

• Σταμάτης Μακρής,

  Το Δημοτικό Τραγούδι, Βίωμα και Μεράκι, εκδ. Παπαναστασίου 1998

• Χρήστος Μαλεβίτσης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι ως περιεχόμενο…, εκδ. Ευθύνη 2000

• Παναγιώτης Μαστροδημήτρης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Ίδρυμα Χορν Γουλανδρή 1984

• Γεώργιος Μέγας,

  Έχουν οι Βούλγαροι Εθνικόν Έπος; Εκδ. Σ.Π.Δ.Ε.Γ. 1946

• Γιάννης Μητρόπουλος,

  Οι μεγάλοι του Δημοτικού Τραγουδιού, εκδ. Πάλης 1996

• Μαρία Μιρασγέζη,

  Έρευνα στη Δημοτική μας ποίηση-Γάμος, εκδ. Αθήνα 1965

• Γιάννης Μότσιος,

  Το Ελληνικό Μοιρολόι, τόμοι 2, εκδ. Κώδικας 1995/2000

• Γιάννης Μπαλής,

  Η Διονυσιακή Μύηση μέσα από τα τραγούδια και τις τέχνες,

  Αθήνα 1993

• Βασίλειος Μπαρμπάτσης,

  Το Ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Πειραιάς 1945

• Φαίδων Μπουμπουλίδης,

  Νεοελληνικά Μελετήματα, Α΄ Επτανήσιοι Λογοτέχναι και Δημοτικό

  Τραγούδι, εκδ. Αθήνα 1978

• Τάκης Νατσούλης,

  Δημοτικό Τραγούδι και η Μάνα στη Δημοτική ποίηση, εκδ.

  Σμυρνιωτάκη χ.χ.

• Σταύρος Νταγιός,

  Αποκληρωμένο Έθνος, εκδ. Κυρομάνος 1997

• Ζάχος Ξηροτύρης,

  Το Δημοτικό Τραγούδι στις Εκδηλώσεις του λαού, εκδ. Καστανιώτης

   1986

• Δημήτρης Οικονομίδης,

  Από τα Δημοτικά μας Τραγούδια, τόμος Α΄, εκδ. Φιλιππότης 1997

• Μ. Μ. Παπαϊωάννου,

  Δημοτικό Τραγούδι και Λαϊκός πολιτισμός, Αθήνα 1991

• Αλέξης Πολίτης,

  Η ανακάλυψη των Ελληνικών Δημοτικών Τραγουδιών, εκδ.

   Θεμέλιο 1984

• Ιωάννης Προμπονάς,

  Τα Ομηρικά Έπη και το Δημοτικό Τραγούδι, τόμοι 2, Αθήνα 1987/1989  

• Κώστας Ρωμαίος,

  Η Ποίηση ενός Λαού, Αθήνα 1968

• Κώστας Ρωμαίος,

  Προβλήματα Τεχνικής στο Δημοτικό Τραγούδι, Αθήνα 1979

• Γ. Μ. Σηφάκης,

  Για μια ποιητική του Ελληνικού Δημοτικού Τραγουδιού, εκδ. 

  Ηράκλειο-Κρήτη 1988

• Σωκράτης Σκαρτσής,

  Δημοτικό Τραγούδι-Δέκα προτάσεις, εκδ. Όστρακα 1976

• Σωκράτης Σκαρτσής,

  Η γλώσσα μας Τέσσερα σημεία Δημοτικό Τραγούδι εκδ. Όστρακα 1980

• Σοφία Σκοπετέα,

  Τα Μανιάτικα Μοιρολόγια, Αθήνα 1972

• Πάνος Σπάλας,

  Το Δημοτικό Εργατικό Τραγούδι, εκδ. Εργατική Εστία 1947

• Πέτρος Σ. Σπανδωνίδης,

  Οι Κλεφταρματολοί και τα τραγούδια τους, εκδ. Δίφρος 1963

• Γεώργιος Σπυριδάκης,

  Ελληνική Λαογραφία, τόμοι 4. Α. Δημοτική Ποίηση, Αθήνα 1970/1971

• Ευάγγελος Θ. Στάθης,

  Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Σιδέρης 2004

• Δημήτρης Σταμέλος,

  Το Εικοσιένα και το Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Gutenberg 1989

• Θεόδωρου Συναδινού,

  Το Ελληνικό Τραγούδι, Αθήνα 1922

• Νίκος Β. Τυπάλδος,

  Παναγίες της Κρήτης, εκδ. Τήνος 1983

• Γεώργιος Ζώρας-Πάτροκλος Σταύρου,

  Δημοτική ποίησις, Αθήνα 1958

• Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου Ποίησης, εκδ. Γνώση 1985

  Αφιέρωμα στο Δημοτικό Τραγούδι.

• περιοδικό Ελληνική Δημιουργία, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1974

  Το Δημοτικό Τραγούδι

• Συλλογικό. Νεοελληνικά Κείμενα, εκδ. Γνώση 1982/1986

  Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός, τόμοι 2.

• Πρακτικά Διημερίδας. Λύκειο Αγίου Στεφάνου 1996

  Το Δημοτικό Τραγούδι και η Γενιά του 2000

Ας κλείσουμε την όμορφη και ίσως ενδιαφέρουσα αυτή βιβλιογραφική περιδιάβαση στα Δημοτικά Τραγούδια, με δύο από αυτά που αναφέρονται στον Κάτω Κόσμο. Στα δημοτικά μας τραγούδια δεν υπάρχει ανάσταση, δεν υπάρχει σωτηρία, μόνο σκοτάδι, αιώνιο σκότος. Γιαυτό και το παράπονο είναι μεγάλο και βαθύ.

Ο κάτω κόσμος είναι κακός

Ο κάτω κόσμος είν κακός, γιατί δεν ξημερώνει./

γιατί δεν κράζει ο πετεινός, δεν κελαηδεί τ΄ αηδόνι/.

Εκεί νερό δεν έχουσι και ρούχα δε φορούσι,/

μόνο καπνό μαειρεύουσι και σκοτεινά δειπνούσι.

Παγωνιά και σκοτάδι

Κι αν κλαίτε κι αν θλιβόσαστε κάλλιο είσαστ’ από μένα/

Εσείς δειπνάτε με το φως, κοιμάστε στα στρωμένα,/

μα γω είμαι στα σκοτεινά, στα κρυοπαγωμένα./

χωρίς παχιά, παπλώματα, δίχως παχιά στρωσίδια.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή σήμερα, Σάββατο, 15 Νοεμβρίου 2014

Πειραιάς, Σάββατο, 15 Νοεμβρίου 2014