Βάρναλης Κώστας

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

     Περνώντας στο μπλοκ μου μια ενδεικτική βιβλιογραφία για τον αγωνιστή ποιητή της κομμουνιστικής αριστεράς Κώστα Βάρναλη, σκέφτηκα να περάσω μερικά κείμενα για τον Σωκράτη από διάφορους συγγραφείς, που κατά την γνώμη μου, ταιριάζουν με το έργο του Κώστα Βάρναλη. Κείμενα που καυτηριάζουν την πολιτική και την κοινωνική κατάσταση της αρχαίας Αθηναϊκής δημοκρατίας, και που ακόμα και σήμερα, είναι επίκαιρα και μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία για να ερμηνεύσουμε την σύγχρονη πραγματικότητα. Θεωρώ ότι ένας δημιουργός, είναι πέρα και πάνω από κόμματα και ιδεολογίες, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει πολιτική ή ιδεολογική ταυτότητα ο ίδιος, ή δεν μπορεί να αλλάξει στρατόπεδο, σημαίνει ότι αν αγκυλώσει το έργο του σε ένα ορισμένο ιδεολογικό πλαίσιο, δεν θα χάσει η ιδεολογία που με συνέπεια ακολουθεί, αλλά το ίδιο του το έργο. Το έργο τέχνης, δεν είναι βιταμίνες για να τις παίρνουν οι εξαθλιωμένοι και οι αδικημένοι του Κόσμου τούτου, ένα έργο Τέχνης είναι κλασικό, γιατί είναι πέρα και πάνω από την καθαυτό πολιτική που ενέχει μέσα της το στοιχείο της αναπόφευκτης φθοράς της, είναι πολιτικό με την έννοια, ότι απεικονίζει το οντολογικό πρόβλημα του ανθρώπου διαχρονικά στην προσπάθεια προσαρμογής του μέσα στο υπάρχον κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον και όχι επειδή εικονογραφεί ταξικούς αγώνες, ιδεολογικές συγκρούσεις, κομματικές δοσοληψίες, εμφύλιες συρράξεις, πολιτικούς καιροσκοπισμούς, και κάθε είδους οικονομικές εκμεταλλεύσεις. Το έργο Τέχνης-ακόμα και το πιο στενά πολιτικό-δεν μπορεί να αλλάξει συνειδήσεις, να αποτρέψει ιστορικά γεγονότα, να διαμορφώσει πολιτικές αποφάσεις, να σταματήσει πολεμικές συγκρούσεις, να επαναπροσδιορίσει τις κοινωνικές εξελίξεις, το έργο του Πάμπλο Πικάσσο «Γκουέρνικα» παραδείγματος χάρη εκ των υστέρων μας αποκαλύπτει τις φρικτές καταστροφές και τα εγκλήματα που επέφερε στην Ισπανική κοινωνία ο εμφύλιος πόλεμος, οι φαλαγγίτες, με αρχηγό τον στρατηγό Φράνκο, κυβέρνησαν την Ισπανία και μετά το πέρας του εμφύλιου σπαραγμού. Το πτώμα του Ισπανού ποιητή και θεατρικού συγγραφέα Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, δεν βρέθηκε ποτέ. Αλλά ακόμα και ο δικός μας, «Επιτάφιος» του Περικλή, γράφτηκε μετά τα εμφύλια ελληνικά καταστροφικά γεγονότα για την Αθηναϊκή Δημοκρατία, τι άλλο μας δείχνουν τα έργα των αρχαίων τραγικών, οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, παρά την μεταγενέστερη σάτιρα, στηλίτευση και κριτική των κακώς πολιτικών κειμένων της εποχής εκείνης, και του δουλοκτητικού συστήματος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Μας παρουσιάζουν την συνεχή διαπάλη μεταξύ των ολιγαρχικών και των λεγόμενων δημοκρατικών, την φωτογράφηση της ανθρώπινης φύσης του αρχαίου ανθρώπου, σε όλο του το θνητό μεγαλείο, αλλά και πολιτική πτώση, την προσπάθεια επικράτησης του ανθρώπινου δικαίου έναντι του θεϊκού ή το αντίθετο, με αποτέλεσμα την τελική εξουθένωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ανθρώπινη όμως φύση είναι η αυτή ανά τους αιώνες.

Το ζώον-άνθρωπος,-διαχρονικά μέσα στην Ιστορία- παραμένει άπληστο, δολοφονικό, ύπουλο, κακόβουλο, επικίνδυνο, εκδικητικό, μπαμπέσικο, κυριαρχικό, δημαγωγικό, βίαιο, αστράτευτο ανθρωπιστικά, είτε έχει προλεταριακές περγαμηνές είτε κομίζει αστικές δάφνες, ένα ανερμάτιστο κοινωνικά ζώο, που προσπαθεί συνεχώς να επιβιώσει μέσα σε ένα φυσικό περιβάλλον που είτε το φοβάται είτε τον επιβουλεύεται, είτε τον καταστρέφει τελειωτικά και αμετάκλητα. Ο χρόνος παραμονής του πάνω σ’ αυτόν τον άγνωστο και εχθρικό πλανήτη, είναι τόσο μικρός, που καμία ιδεολογία όσο δίκαιη κοινωνικά και αν είναι δεν μπορεί να την αυξήσει. Η αινιγματική του παραμονή είναι πεπερασμένη. Η αρχαία ελληνική παράδοση πρόσφερε στο άτομο-πολίτη την δύναμη του Λόγου και της Δικαιοσύνης, του δίδαξε το ευ αγωνίζεστε και το ευ θνήσκειν για την κοινή του Εστία που ήταν το Κράτος. Όμως, από την άλλη, το Κράτος και η Βία βαδίζουν μαζί, γράφει στον «Προμηθέα Δεσμώτη» ο Αισχύλος, και είναι η αιτία της σταύρωσης στον Καύκασο του Προμηθέα. Ούτε οι πολεμικές συρράξεις σταμάτησαν, ούτε οι εμφύλιες εκμεταλλευτικές συγκρούσεις, η μία Πόλη πολεμούσε ενάντια στην Άλλη, χωρίς να ενδιαφέρει τους πολίτες τους, ούτε το ανθρωπιστικό μήνυμα της διδασκαλίας του Σωκράτη, ούτε τα φιλοσοφικά Πλατωνικά Ιδεώδη, ούτε ο φόβος των αρχαίων Θεών. Ο Μέγας Αλέξανδρος-μεταγενέστερα- παρά το ότι είχε δάσκαλο τον Αριστοτέλη, επεκτατικούς πολέμους διεξήγαγε για να στεριώσει την φήμη και την δυναστεία του, και η Μακεδονική πολιτικά σκεπτόμενη κοινωνία της εποχής του, ζούσε σε μια ατέλειωτη εσωτερική διαμάχη επικράτησης των διαφόρων φατριών. Ο Ομηρικός Οδυσσέας, είναι ο πιο ύπουλος δολοπλόκος της αρχαιότητας,(δεν είναι άδικη η σκιαγράφησή του από τον Ευριπίδη στο έργο του «Τρωάδες»)  παρ’ όλα αυτά, θαυμάζεται σαν παγκόσμιο σύμβολο της πάλης του ανθρώπου για περιπλάνηση.

Οι Αρχαίοι Σοφιστές,-οι πρώτοι επαγγελματίες δάσκαλοι-προσπάθησαν να επαναπροσδιορίσουν αλλιώς τα διάφορα πολιτικά προβλήματα όμως δεν τα κατάφεραν, άφησαν όμως συνεχιστές. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αργότερα,-που συνέχισε σε μεγάλο βαθμό την Ελληνική πολιτική παράδοση, παρά την συγκρότηση ενός οικουμενικού Δικαίου της Πολιτείας, ήταν γεμάτη φαγωμάρες, προσωπικούς αυτοκρατορικούς διαξιφισμούς, κοινωνικές έριδες,  δολοφονικούς τσακωμούς μεταξύ των αντιμαχόμενων παρατάξεων ή οικογενειών. Θαυμάζουμε σαν έργο αρχιτεκτονικού μεγαλείου το Κολοσσαίο εμείς σήμερα, αλλά πόσες χιλιάδες ανθρώπινες υπάρξεις θανατώθηκαν μέσα στην αρένα του και κατασπαράχθηκαν από άγρια θηρία, το ξεχνάμε και το παραβλέπουμε. Η Χριστιανική θρησκευτική ιδεολογία-σαν μεσσιανική πανανθρώπινη πίστη-έμπασε με τα κείμενα, τις παραβολές της και την διδασκαλία της, τον δούλο-ως πράγμα για τους αρχαίους- και τον κατατρεγμένο και πολιτικά διωκόμενο άνθρωπο μέσα στην Ιστορία σαν ισότιμο μέλος της κοινωνίας με τον ισχυρό και τον πλούσιο, και οικοδόμησε έναν παγκόσμιο Ιδεότυπο προβολής του ανθρώπινου αδιεξόδου, πόνου και αδικίας μέσα στον χρόνο, τουλάχιστον στον Δυτικό κόσμο, και πάλι όμως, ο Ιστορικός άνθρωπος, δεν έπαψε παρά το ότι θεωρητικά ήταν αδερφωμένος και ισότιμος με τον συνάνθρωπό του, στο όνομα ενός παγκόσμιου πατέρα Θεού, να τον πολεμάει μέχρις εσχάτων, να τον εκμεταλλεύεται, να τον δολοφονεί, να αναζητά τρόπους να τον εξαφανίσει από προσώπου γης. Ο Κόσμος, αρδεύει τους χυμούς της ύπαρξής του από το αίμα του Ανθρώπου διαχρονικά και σταθερά, κατακόμβες θυμάτων οικοδομούν τα μεγαλεία της Τέχνης που οι μεταγενέστεροι θαυμάζουν μέσα στην διάρκεια της ιστορίας και του πολιτισμού. Ο Μαρξισμός, γνήσιο παιδί του δυτικού διαφωτισμού, πάνω στην βία, τον πόλεμο, τις εσωτερικές έριδες, τις διώξεις, την αδικία στηρίχτηκε και απόκτησε δύναμη και ισχύ, για να οικοδομήσει το δικό του κράτος δολοφόνο της ανθρώπινης πολιτικής περιπέτειας. Αστοί μορφωμένοι και πολιτικά υποψιασμένοι διανοούμενοι είναι αυτοί, που σχημάτισαν την θολή εικόνα της Μαρξιστικής πραγματικότητας., δηλαδή της δήθεν εξάλειψης της ανθρώπινης αδικίας από τις μαρξιστικές-προλεταριακές αρχές. Κανείς δεν μίλησε από την από εδώ πλευρά, ότι οι μαρξιστικές αρχές στάζουν αίμα και βία. Διαβάστε την ιστορία της Ρωσικής επανάστασης και των αγώνων επικράτησής της και θα φρίξετε από τα εγκλήματα των κόκκινων επαναστατών. Η προλεταριακή τάξη δεν είναι άμοιρη κοινωνικών εγκληματικών ευθυνών, ούτε στάθηκε λιγότερο δολοφονική έναντι των αντιπάλων της, απλά, η αστική τάξη διαμορφώθηκε από τα καλλιτεχνικά της επιτεύγματα στο βαθμό που αυτά δεν αμφισβητούσαν την δική της κυριαρχία. και κάλυπταν διαχρονικά τις πολιτικές και κοινωνικές της ανομίες. Η διαφορά ενός πολιτισμένου από έναν απολίτιστο είναι, ότι, όταν δύο απολίτιστοι έχουν αγεφύρωτες διαφορές βγάζουν τα όπλα τους και αλληλοσκοτώνονται, ενώ όταν δύο πολιτισμένοι έχουν διαφορές, σπαταλούν χρόνο σε ατέλειωτες συζητήσεις και αφού κουραστούν να συζητούν, βγάζουν και εκείνοι τα όπλα και αλληλοσκοτώνονται επίσης.

Η ανθρώπινη φύση είναι η αυτή και στον καπιταλισμό και στον μαρξισμό, το ατομικό συμφέρον είναι το ίδιο και στον αστό και στο προλετάριο. Ο πεζογράφος Ονόρε ντε Μπαλζάκ, ο Βίκτωρ Ουγκώ και άλλοι συγγραφείς,  με το έργο τους μας έδειξαν την ταξική αδικία, πριν οι κομμουνιστές συγγραφείς και θεωρητικοί μας μιλήσουν για αυτήν. Τα έργα Τέχνης για να επανέλθω, επαναλαμβάνουν και φωτογραφίζουν κάτι το οποίο δεν εξαλείφθηκε ποτέ, γιατί όταν εξαλειφθεί η ανθρώπινη εκμετάλλευση και η αδικία του ανθρώπου από τον συνάνθρωπό του, τότε τα δημιουργήματα της Τέχνης θα πάψουν να μας είναι χρήσιμα, ή θα αποφλοιωθούν από το ιδεαλιστικό ή θρησκευτικό μεγαλείο με τα οποία τα έχουμε επενδύσει.  

    Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μιας υποτυπώδους κοινωνικής ερμηνείας, θεωρώ ότι το έργο του Κώστα Βάρναλη είναι πιο στενά πολιτικό από εκείνο του άλλου αγωνιστή ποιητή και ιδεολογικού του συντρόφου του Γιάννη Ρίτσου. Η σατιρική φλέβα που διατρέχει όλο του το έργο, το καθιστά διαχρονικό και όχι η μαρξιστική του ματιά, ή η προλεταριακή του προπαγάνδα, που ούτως ή άλλως είναι ξεπερασμένη από τα ιστορικά μεταγενέστερα γεγονότα. Ο Βάρναλης, όταν καταπιάνεται με την πολυσύνθετη και πολλές φορές επικίνδυνη κοινωνικά ανθρώπινη φύση και τις εσωτερικές της συγκρούσεις μας δίνει στίχους που αντέχουν στον χρόνο και τροφοδοτούν με μηνύματα την ελληνική ποίηση ακόμα και σήμερα, γιατί τις στιγμές αυτές, δεν επιμερίζει τον ανθρώπινο αγώνα σε ταξικό ή τον εντάσσει σε μια διαρκή ταξική διαπάλη, αλλά σε παγκόσμια αγωνία επικράτησης του «Φωτός που Καίει» μέσα του. Οι «Διχτάτορες» που ούτως ή άλλως καιροφυλακτούν και στις ταξικές και τις λεγόμενες αταξικές κοινωνίες είναι πάντοτε παρόντες. Η Σατιρική ματιά και ερμηνεία είναι αυτή που όταν πρυτανεύει κριτικά μέσα στο λογοτεχνικό και ποιητικό του έργο αρχιτεκτονούν το καλλιτεχνικό του κοσμοείδωλο, και όχι τόσο μάλλον η ιδεολογία του, γιατί, αν δεχτούμε ότι ο ιδεολογικός του λόγος κατά-στρατηγεί την σάτιρά του ακόμα και σήμερα, τότε μπορεί να ισχυριστεί ο αναγνώστης του ότι σβήνοντας η πολιτική του ιδεολογική στράτευση, παύει να έχει αξία και το έργο του. Υπάρχουν έργα που παρότι ανδρώθηκαν μέσα στην μαρξιστική θεωρία και πολλές φορές αυτήν και μόνον αυτήν καθρέπτιζαν μέσα τους,-βλέπε αυτό το άχαρο πράγμα που καλούνταν «σοσιαλιστικός ρεαλισμός»-κατόρθωσαν να ξεκαντραριστούν από αυτήν και να αντέξουν στον χρόνο, κι αυτό έγινε ίσως, και πέρα από τις προσωπικές προθέσεις και του ίδιου του συγγραφέα, που όταν δημιουργούσε, άλλα είχε στη σκέψη του. Ας κοιτάξουμε το έργο του σπουδαίου ποιητή Τάσου Λειβαδίτη, του πεζογράφου Ζήσιμου Σκάρου, του βάρδου ποιητή Γιάννη Ρίτσου, του πεζογράφου Νίκου Καρβούνη, του θεατρικού συγγραφέα Βασίλη Ρώτα και άλλων μαρξιστών διανοούμενων και θα κατανοήσουμε τι έμεινε από το ογκώδες αγωνιστικό τους έργο, και ποιοι το μνημονεύουν ακόμα. Πάντως σίγουρα, «Τα παιδιά της ΚΝΕ που λένε στη ζωή το μεγάλο Ναι». Αντίθετα, αν δούμε την συγγραφική πορεία λογοτεχνών της «αστικής παρακμής» όπως θα αποκαλούσε ένας θεωρητικός κριτικός της αριστεράς το έργο του διηγηματογράφου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη, του αστού ποιητή Γιώργου Σεφέρη, του αστού πεζογράφου και θεατρικού συγγραφέα Άγγελου Τερζάκη, του πληθωρικού Νίκου Καζαντζάκη, του πεζογράφου Μ. Καραγάτση, του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη και πολλών άλλων, αμέσως θα κατανοήσουμε το αγωνιστικό και πανανθρώπινο μεγαλείο της συγγραφικής τους τέχνης, και την επικαιρότητα του έργου τους. Ο Μαρξισμός εγκλώβισε πολλά δημιουργήματα μέσα σ’ ένα στενάχωρο και αδιέξοδο πλαίσιο μιας ορισμένης εποχής και πολιτικής διαδρομής, ήταν το αναγκαίο αποτέλεσμα μιας προσωπικής επιλογής του ίδιου του μαρξιστή συγγραφέα, παρά μια ανάγκη της ίδιας της συγγραφικής του πορείας. Όπως και να έχει όμως, ένα έργο τέχνης είτε ανήκει στην από εκεί πλευρά είτε στην από εδώ, δεν κατόρθωσε ούτε τον κόσμο ν’ αλλάξει ούτε να βελτιώσει δραματικά την ανθρώπινη φύση μέσα στην ιστορία. Τα  λογοτεχνικά εκείνα κείμενα που λειτούργησαν ως οικουμενική παραμυθία, διαχρονικοί καταλύτες ήταν μόνο τα θρησκευτικά κείμενα των διαφόρων θρησκευτικών δοξασιών, ανώνυμα ή επώνυμα. Αυτά και μόνον αυτά προσέφεραν στον πιστό αναγνώστη τους τις εφεδρικές δυνάμεις επαναπροσδιορισμού της ζωής τους και του τρόπου σκέψεώς τους, τουλάχιστον σε μεγαλύτερη πληθυσμιακή ανθρώπινη ποσότητα από τα άλλα, τα θύραθεν. Κανένας νεαρός ερωτευμένος δεν άλλαξε τον τρόπο που ερωτεύεται μια νέα κοπέλα, επειδή διάβασε την «Αισθηματική Αγωγή» του Γουσταύου Φλωμπέρ, κατέφυγε όμως στην κατά μόνας διαβίωση, μετά την ανάγνωση Χριστιανικών ή Βουδιστικών μυστικών ιερών κειμένων. Ακόμα και ο αγώνας της μη βίας του Μαχάτμα Γκάντι, ανδρώθηκε μέσα σε ένα πλαίσιο αγγλικής αποικιοκρατικής πολιτικής και όχι μέσα στο πατροπαράδοτο πλαίσιο των καστών της Ινδικής παράδοσης. Το ίδιο μπορούμε να γράψουμε και για τον αγώνα που διεξήγαγε για την απελευθέρωση των αφροαμερικανών στις ΗΠΑ, ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, μέσα στην καπιταλιστική ρατσιστική πραγματικότητα του καιρού του διεξήχθει, με τα ενδεικτικά συν και τα πολλά πλην της. Θέλω να πω, ότι, επανερχόμενος στο αρχικό διαπιστωτικό ερώτημα, η Τέχνη δεν βοήθησε όσο θέλουμε να πιστεύουμε-εμείς οι ρομαντικοί-το ανθρώπινο είδος στην καλυτέρευσή του-ιδιαίτερα η μαρξιστική-απλά διεύρυνε τους αισθητικούς ορίζοντες της ανθρώπινης ύπαρξης στον αγώνα της να απεικονίσει όσον το δυνατόν αποτελεσματικότερα την φύση γύρω της. Η απομάγευση του κόσμου που προήλθε από τον μοντερνισμό, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας και ιδιαίτερα την μαρξιστική ιδεολογία επέφερε ένα καθοριστικό χτύπημα στην Τέχνη γενικότερα, ο άνθρωπος μπορεί να υπάρξει και χωρίς τα καλλιτεχνικά του δημιουργήματα. Η Τέχνη πλέον είναι ένα παραδοσιακό παίγνιο μέσα στο διάβα της οικονομικής πραγματικότητας.

Αν αληθεύουν τα ως άνω, τότε, και το έργο του Κώστα Βάρναλη έκλεισε τον ιστορικό του κύκλο ως ένα μαρξιστικής πνοής έργο που σημάδεψε τους συγγενείς ιδεολογικά ανθρώπους της εποχής του και άφησε τα βαθειά του ίχνη στις γραμματολογίες.. Όμως είναι έτσι; Ποιος μπορεί να πει με βεβαιότητα αν το μαρξιστικής ερμηνείας έργο του ποιητή αντέχει σε έναν μεταμαρξιστικό κόσμο; Σε έναν κόσμο και τους αναγνώστες του που σημαδεύτηκαν από τα αρνητικά σημάδια της μαρξιστικής κυβερνητικής πρακτικής και ιδεολογικής παραμόρφωσής του με τα γνωστά μας αποτελέσματα; Θέλω να πω, ποιοι νέοι και νέες σήμερα διαβάζουν Κώστα Βάρναλη, όπως κάποτε η δική μας γενιά.; Ποιους γονιμοποιεί το έργο του, πέρα από μεμονωμένες μονάδες ερευνητών, ή μελετητών των πανεπιστημιακών σπουδαστηρίων; Ποιοι εκτός από τον πολιτικό χώρο του κομμουνιστικού κόμματος, επιθυμούν να μελετήσουν ακόμα το έργο του σατιρικού αυτού ποιητή; Και αν ναι, τι θα ζητήσουν από αυτό, τι απαντήσεις θα πάρουν αν πάρουν και τι θα απορρίψουν;

    Σκέψεις που ήρθαν στο νου, καθώς ξαναδιάβαζα την «Αληθινή απολογία του Σωκράτη» για να δω, τι μας άφησε στο αναγνωστικό της πέρασμα.

Οψόμεθα σε μια μεταμαρξιστική ανάγνωση ενός μεταμοντέρνου σατιρικού και στηλιτευτικού στις πολιτικές προθέσεις του κειμένου, καθώς τα μελτέμια της οικονομίας παρασέρνουν όλους μας στην δίνη ενός αδιεξόδου που κατά την δική μου κρίση, σίγουρα, ούτε η μαρξιστική ξεπερασμένη πλέον ιδεολογία μπορεί να δώσει λύση.

ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

• ΣΚΗΝΗ 24^η

ΦΩΝΗ ΣΩΚΡΑΤΗ:

Άντρες Αθηναίοι, σεις οι οποίοι με καταδικάσατε, να ξέρετε ότι στο μέλλον θα κατηγορείστε ότι θανατώσατε άδικα το Σωκράτη, άντρα σοφό, κι ας μη θεωρώ εγώ τον εαυτό μου ότι είναι. Να ξέρετε ακόμη ότι δεν καταδικάστηκα από έλλειψη επιχειρημάτων, αλλά από έλλειψη αναισχυντίας. Διότι δεν ήθελα να πω στην απολογία μου λόγια αρεστά κι ευχάριστα σ’ εσάς, ούτε μ’ ακούσατε να κλαίω και να οδύρομαι, αλλά να σας ζητώ αντί για τιμωρία αμοιβή κι αντί για φυλακή ή πρόστιμο σας ζήτησα να με ταΐζετε εφ’ όρου ζωής στο Πρυτανείο, διότι αυτό επίστεψα ότι αξίζω εγώ, που σε ολόκληρη τη ζωή μου δεν ησύχασα, αλλά, παραμελώντας όλ’ αυτά που εσείς θεωρείτε σπουδαία-την απόκτηση χρημάτων, την πολιτική καριέρα, τις συκοφαντίες και τις μηχανορραφίες-ανάλωσα τη ζωή μου στο να σας αφυπνίζω απ’ τη νάρκη της αμάθειας, να σας νουθετώ και να σας προτρέπω όχι προς τα υλικά αγαθά, αλλά προς την πνευματική και ηθική βελτίωσή σας και εν γένει να ελέγχω συνεχώς τις αδικίες και ανομίες σας, ως εάν ο θεός με είχε προσκολλήσει πάνω σας σαν μύγα. Και δε μετανοώ καθόλου γι’ αυτού του είδους την απολογία. Θα μετανοούσα, αν μπρος στον κίνδυνο του θανάτου σας κολάκευα και σας εκλιπαρούσα. Διότι πιστεύω, άντρες Αθηναίοι, ότι όχι μόνο εγώ, αλλά κανείς δεν πρέπει να σκέφτεται πως ν’ αποφύγει πάση θυσία το θάνατο. Και προσέξτε, μήπως δεν είναι αυτό το δύσκολο, αλλά το άλλο, το πώς δηλαδή ν’ αποφύγει κανείς την κακία, μια και η κακία τρέχει γρηγορότερα από το θάνατο, και ιδού εγώ, γέρος και δυσκίνητος, στα δίχτυα του θανάτου, οι δε κατήγοροί μου, σαν νέοι και ευκίνητοι, στα δίχτυα της κακίας. Αλλά προσέξτε, άντρες Αθηναίοι, εσείς που με καταδικάσατε επειδή σας ενόχλησα ελέγχοντας τη ζωή σας, γιατί μη νομίζετε πως με το να θανατώνετε αθώους θα γλιτώσετε απ’ αυτούς που θα ελέγχουν τις άδικες πράξεις σας. Από δω και πέρα θα είναι πιο πολλοί αυτοί-και οι μαθητές μου, αλλά κι άλλοι-και σαν νεότεροι που θα ‘ναι, η κριτική τους θα είναι εντονότερη και η αγανάκτηση σας μεγαλύτερη. Και να ‘στε σίγουροι ότι δεν έχω κανένα απολύτως παράπονο για την ψήφο σας, ει μη μόνο επειδή, ρίχνοντας την καταδίκη σας στην κάλπη, νομίζατε ότι μου κάνατε κακό, ενώ αντίθετα μου κάνατε καλό, μια και πιστεύω πως δεν έζησα τυχαία, ούτε τυχαία θα πεθάνω. Μια μόνο μικρή παράκληση, άντρες Αθηναίοι… Τους γιούς μου θα ήθελα να τους εκδικηθείτε πικραίνοντας τους με τον ίδιο τρόπο που σας πίκρανα κι εγώ, όταν τους δείτε να ενδιαφέρονται μονάχα για το χρήμα κι όχι για την αρετή, όταν τους δείτε να μη φροντίζουν για τα σωστά και τα δίκαια κι όταν τους δείτε να παριστάνουν ότι είναι κάτι ενώ δε θα ‘ναι τίποτα… Και τώρα ας πηγαίνουμε. Εγώ για να πεθάνω κι εσείς για να ζήσετε. Και ποιος θα πάει στο καλύτερο, μόνο ο θεός το ξέρει.

         Γιώργος Σκούρτης, «η δίκη του Σωκράτη», εκδόσεις Πατάκη 1992 σ. 119-121

• ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Αντί να πιή το κώνειο ο Σωκράτης, το ήπιαν, με το δικό του στόμα, οι Αθηναίοι. Όσα τους προείπε ότι θα πάθουν, συνέβησαν και το Άστυ πισωδρόμησε τόσο, ώστε δεν ακουγόταν στους κατοπινούς αιώνες, παρά σα Φιλοσοφική Σχολή. Αλλά και αν ξέπεσε η Αθήνα, φύλαξε μέσα της την προφητική σοφία του Σωκράτη, αρκετό αντάλλαγμα για τον χαμό της. Δυό γενιές μετά τον θάνατό του οι συμπολίτες του του έχτισαν ναϊδριο, το «Σωκρατείον», και του στήσανε χάλκινο άγαλμα. Δίπλα σε δροσερή βρύση είδε αυτό το ίδρυμα, όχι μακρυά από την αγορά, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Μαρίνος.

   Ο Σωκράτης, κι αν πέθανε, απόμεινε πάντα ζωντανός. Σαν τον Βούδα, σαν τον Ιησού Χρηστό, γεννήθηκε για να εμποδίση τους ανθρώπους να ζήσουν τη συνηθισμένη τους ζωή. Όπως εκείνοι, ρίχτηκε με αδάμαστη θέληση προς το σκοπό του και, ίδιος μετεωρίτης, κάηκε μόνος του από την τριβή. Βίος και διδασκαλία του ήταν δύο απαράλλαχτα πράματα, αξεχώριστα, κι΄ όσοι τον γνωρίσανε δεν μπόρεσαν να πούνε ποιο τους έκανε μεγαλύτερη εντύπωση-τα λόγια ή το έργο του. Ίδια η διδαχή του με τον άνθρωπο Σωκράτη, μα ο άνθρωπος στάθηκε μεγαλύτερος από ό,τι κι αν είπε. Δε γίνεται ύπαρξη θνητή να φτάση κοντύτερα απ’ αυτόν την Αρετή. Μήτε ο βιασμός του όχλου, μήτε τυράννων απειλές, μήτε καν φοβέρα θανάτου τόνε λύγισε. Όταν πέθανε τούτος ο ήρωας της ζωής, έσβησε μια μεγάλη καρδιά που αγάπησε την ανθρωπότητα όσο κανένας πριν από αυτόν. Έρριξε ιδέες που δεν αποφάνθηκαν τότε, μα που ολοένα απλώνουν, λες και όγκος μεγάλος έπεσε και τάραξε νερά κοιμισμένης λίμνης. Ο Σωκράτης σκέφτηκε και βρήκε τόσα πράγματα, ώστε έγινε η κεντρική εστία του ελληνικού στοχασμού. Πριν από αυτόν υπήρχε φιλοσοφικό χάος. Με τις αμφιβολίες του Σωκράτη θεμελιώθηκε η φιλοσοφία. Εξ αιτίας του δημιουργήθηκαν όλες οι φιλοσοφικές σχολές. Πρώτα με τους μαθητές του, Πλάτωνα, Αρίστιππο, Αντισθένη κι Ευκλείδη, που καθένας τους ξεκίνησε από διάφορες ιδέες του Δασκάλου. Αργότερα βγήκαν ο Επίκουρος, οι Στωϊκοί, οι Ελεάτες, Αριστοτέλης, Νεοπλατωνικοί, Πύρρων, Κορνεάδης, Επίκτητος, όλοι εγγόνια του. Με το να βρη τους «επακτικούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου»(«η από των καθ’ έκαστον επί τα καθόλου έφοδος») στερέωσε τη σύγχρονη επιστήμη. Ούτε ο ίδιος φαντάστηκε πόσες αλήθειες κατηχούσε. Κανένας άλλος δεν επηρέασε τη σκέψη του δυτικού κόσμου όσον αυτός. Η λευκή φυλή δε θα ήταν ότι είναι σήμερα δίχως τον Σωκράτη. Η αξίωσή του να έχουμε οδηγό την εσωτερική φωνή της συνείδησης, για να βρούμε σε τούτη τη ζωή τον ουρανό, χωρίς Θεία Χάρη, αλλά με μόνη μια τέτοια προσπάθεια να πετύχουμε τη Λύτρωση, τον κάνει πρωτομάρτυρα μιας νέας πίστης, ισάξιας με το Χριστιανισμό. Τα δόγματα του, χάρη στα δίδυμα αστέρια, Πλάτωνα κι Αριστοτέλη, δεν άργησαν να κατακτήσουν τη Μεσόγειο και απ’ αυτήν να ξαπλωθούν σ’ όλο τον κόσμο. Η διάδοσή τους αποτέλεσε το σπουδαιότερο γεγονός όσο νάρθη ο Χριστός. Την εποχή που ξεκίνησε ο Χριστιανισμός, δύο δυνάμεις κυβερνούσαν την οικουμένη-το ελληνικό πνεύμα και η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, δύο δυνάμεις ολότελα διαφορετικές. Στην αρχή οι Απόστολοι και ο Άγιος Παύλος οδήγησαν τη νέα θρησκεία κοντά στην Ελλάδα. Τα Ευαγγέλια ελληνικά γράφηκαν. Οι Έλληνες τότε, σκλάβοι της Ρώμης, φτωχοί και παραμελημένοι, βαφτίζονταν συνέχεια, γιατί αγάπησαν το Χριστιανισμό, που τους θύμιζε Σωκράτη, τους θύμιζε τα λόγια του, πως τα εγκόσμια ειν’ ασήμαντα μπροστά στην καλλιέργεια της ψυχής. Μα, όταν ξαπλώθηκε ο Χριστιανισμός, βρέθηκε στην ανάγκη να οργανωθή και να πειθαρχήση τις σκόρπιες ομάδες των πιστών του. Τότε υποχρεώθηκε η Εκκλησία να παρατήση το ελληνικό πνεύμα και να προτιμήση τα συστήματα της Ρώμης-ένωση, απολυταρχία, δύναμη.

Ο Χριστός είπε: «Μάθετε την αλήθεια κι η αλήθεια θα σας ελευθερώση». Τέτοια λόγια τα καταλάβαινε κάθε Έλληνας, μα ήταν ακατάληπτα για τους Ρωμαίους, που δε συνήθιζαν, ως μάζα, νάχουνε γνώμη αλλά μόνο τυφλή υπακοή.

Ο Σωκράτης όπως ο Χριστός, θέλησε κάθε άνθρωπος να πλησιάζη μόνος του τοΘεό, μα η Εκκλησία απαγόρεψε νάχη καθένας δική του γνώμη κι άρχισε να φυλακίζη και να σκοτώνη όσους αιρετικούς, αντίθετα από το Ελληνικό πνεύμα, αντίθετα από τη θέληση του Χριστού. Σήμερα ο κόσμος άλλαξε, άρχισε πάλι να συλλογιέται και να διαλέγη. Ήρθε ο καιρός να ξαναθυμηθή τον ξεχασμένο λόγο του Σωκράτη, ελάχιστα διάφορο από τα λόγια του Χριστού. Κλήμης, ο μεγάλος Αλεξανδρινός θεολόγος συγκρίνει το Σωκράτη με τον Ιησού και δεν τους βρίσκει παρά ομοιότητες. Ο Έρασμος προσευχόταν στο όνομα του Αγίου Σωκράτη “ Sancte Socrates ora pro nobis»-και ο Βολταίρος αποκαλούσε τον Ιησού «Σωκράτη της Γαλιλαίας». Υπερβολές. Ο Σωκράτης δεν έλαβε εντολή να ευαγγελιστή νέο Θεό, αλλά να κάνη καλύτερους τους ανθρώπους με τη λογική. Δε στάθηκε θρησκευτικός αναμορφωτής. Ωστόσο ο τεχνολογικός πολιτισμός, που προσκυνάει την Ύλη και το Μηδέν, θα αναγκάση την ανθρωπότητα να στραφή προς ένα μίγμα ελληνοχριστιανικό, που θα ισορροπήση τα υλικά αγαθά με τα πνευματικά  και τα ηθικά. Και, τότε, ίσως ξαναζωγραφιστή στις εκκλησίες, όπως γινόταν στην Ελλάδα τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους το πρόσωπο του Σωκράτη, με φωτοστέφανο, γύρω στο κεφάλι, αυτού του Πρόδρομου του Ιησού στα Έθνη, που πριν απ’ όλους ένιωσε τη νοσταλγία της αγάπης».

         Χρήστος Ζαλοκώστας, «Σωκράτης-Ο Προφήτης της Αρχαιότητας», εκδόσεις Εστία χ.χ. σελίδες 349-351

• ΚΡΙΤΩΝ

«είχε δίκιο ο Κρίτων. Ο θάνατος του Σωκράτη στάθηκε το κορύφωμα της ίδιας του της ζωής. Μιας ζωής που την είχε αφιερώσει στην έρευνα και τη μελέτη των πνευματικών και ηθικών προβλημάτων του ανθρώπου. Έτσι, όχι μόνο η ζωή αλλά και ο θάνατος κατεκύρωσε με τον πιο απόλυτο τρόπο τη διδασκαλία του. Γιατί την ακολούθησε σαν πρόσωπο ως την τελευταία του στιγμή. Είμαι σίγουρος πως οι άνθρωποι θα τον θυμούνται για πολύν καιρό ίσως… κάποτε… ύστερα από χρόνια πολλά να βρεθεί και κάποιος Άλλος, που να κηρύξει τα ίδια μεγάλα λόγια, όπως ο Σωκράτης: την Αρετή, το Δίκαιο, την Πίστη για τη μεταθανάτια ζωή. Εύχομαι να ρθει κάποτε αυτός ο Άλλος και να μιλήσει στις καρδιές των ανθρώπων. Και ας ελπίσουμε πως δεν θα τον ποτίσουν κι αυτόν με το κώνειο, που πότισαν τον Δάσκαλό μου».

         Κώστας Κροντηράς, «Ο Δάσκαλός μου ο Σωκράτης», εκδόσεις Ατλαντίς χ.χ., σελίδα 174

• ΠΑΡΑΜΎΘΙΑ;

«Αι λοιπόν θα σας πω κι ένα παραμύθι, για να ξεκουραστείτε! Μια φορά κι έναν καιρό οι κλέφτες της πρώτης πολιτείας του κόσμου, αφού πλουτήσανε αρκετά, αποφασίσανε να ταχτοποιήσουνε τη ζωή τους. Μπλοκάρανε το λοιπόν τους φτωχούς της πολιτείας κι αφού τους μαζώξανε στην πλατεία είπανε: Ψηλά τα χέρια! Θέλουμε το καλό σας. Δεν θα σας πάρουμε τα φκιάρια, τους κασμάδες, τα σκερπάνια, τα δισάκια και  τα ζεμπίλια σας με το ψωμοτύρι, τα τρύπια σας πουκάμισα με τις ψείρες και τις απάτωτες καλύβες σας, που κάνουνε νερά, σα βρέχει. Είσαστε λέφτεροι!- (ψηλά τα χέρια!) Λέφτεροι να ζείτε κατά το κέφι σας, να κερδίζετε, να κάνετε κομπόδεμα, να μεθάτε, να χορέβετε, να γεννοβολάτε και να πεθαίνετε. Εμείς θα σας μάθουμε τις… αλήθειες! Θα σας δώσουμε πλούσια κι ασθαντική καρδιά, θα σας δώσουμε κι αθάνατη ψυχή. Κι όποιος από σας του γουστάρει, θα μπορεί να γράφει ποιήματα, να σκαρώνει θεωρίες και να δοξάζεται! Ο κυρίαρχος λαός θα σαστε σείς! Εμείς μονάχα θα σας κουμαντάρουμε. Θα φροντίζουμε για την ασφάλεια της ζωής, της τιμής και της παρουσίας σας-μ’ ένα λόγο για τη λεφτεριά σας. Σεις θα δουλέβετε, καταπώς θέλετε κι ότι θέλετε κι όποτε θέλετε. Εμείς υα σας δίνουμε δουλειά, φτάνει να βρίσκεται, και σεις θα μας δίνετε τα κόπια σας. Και για να μη θαρρέψετε πως σας αδικούμε, θα πλερώσουμε κ’ εμείς το ίδιο δόσιμο στο Κράτος,-στον εαφτό μας!

‘Κ’ εσείς κ’ εμείς θα χουμε πάνου από τα κεφάλια μας τους ίδιους τους θεούς, που θα προστάζουν εσάς να δουλέβετε και να μην τρώτε κ’ εμείς να καθόμαστε και να τρώμε. Κι εμείς κι εσείς θα χουμε πάνου από τα κεφάλια μας τους ίδιους νόμους, που εμείς θα σας τους δίνουμε κ’εσείς θα τους ψηφίζετε σα βουλεφτάδες και θαν τους εφαρμόζετε σα δικαστάδες ενάντια στον εαφτό σας. Και για να μην πλακώνουν απ’ άλλες στεριές και θάλασσες κουρσάροι και κλέφτες ν’ αρπάζουνε το υστέρημά σας και να παίρνουνε σκλάβους κ’ εσάς και τις γυναίκες σας και τα παιδιά σας, θα σας αρματώσουμε, θα σας γυμνάζουμε, για να μπορείτε να διαφεντέβετε τους θεούς σας, τον εαφτό σας κι εμάς, δηλαδή την πατρίδα. Να σκοτώνεστε σεις και να ζούμε εμείς. Κι επειδή μοναχοί σας δε θα μπορούσατε να σκεφτείτε το συφέρο σας και να φυλάξετε τον εαφτό σας, θα σας αναγκάζουμε με το ζόρι(ψηλά, τα χέρια!). Ένα πράμα μονάχα σας απαγορέβουμε: να κλέβει ο ένας τον άλλονε. Γιατί μπορεί να κλέψετε κ’ εμάς»…..

         Κώστας Βάρναλης, «Η Αληθινή Απολογία του Σωκράτη», εκδόσεις Κέδρος 1974, σελίδες 62-63.

    «Θεό, Θεό, Θεό δεν σε λένε/ κεριά, κεριά, κεριά δεν σου καίνε/ αλλά τα  λό, τα λό, τα λόγια σου καίνε/και ακό, ακό, ακόμα τα λένε/ Σωκράτη εσύ Σούπερ Σταρ,….»

Τραγουδούσε κάποτε στην Γιουροβίζιον η τραγουδίστρια Ελπίδα.

Με τα κείμενα αυτά θέλησα να δώσω μια πολύ γενική εικόνα για τον Σωκράτη με την ευκαιρία της ανάγνωσης του έργου του ποιητή Κώστα Βάρναλη «Η Αληθινή απολογία του Σωκράτη», χρησιμοποίησα κείμενα που γνώριζα και είχα μελετήσει και θεωρώ ότι ταιριάζουν με το έργο του Βάρναλη στον γενικό σχεδιασμό της εικονογράφησης του πρώτου Χριστού. Δεν ανέφερα αποσπάσματα από ιστορικά και φιλοσοφικά μελετήματα που γνωρίζω από έλληνες και ξένους ερευνητές γιατί θα έπρεπε να κάνω άλλη μελέτη για την προσωπικότητα του Σωκράτη, ενώ ο στόχος μου ήταν το έργο του Κώστα Βάρναλη.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή, σήμερα, Τρίτη, 21 Ιουλίου 2015

Πειραιάς, 21/7/2015.

Μέρα καύσωνα, καθώς οι έλληνες αρνούνται να αλλάξουν, να εκσυγχρονιστούν, και να περιορίσουν την κακή πλευρά του εαυτού μας. Κρίμα, που η πολιτική ανευθυνότητα των πολιτικών-που απαίτησαν το δημοψήφισμα-έφερε αυτό το τραγελαφικό οικονομικό και πολιτικό αποτέλεσμα, εν έτη 2015.