Π Α Λ Ι
Α Χ Ρ Ο Ν Ι Α
Του Νίκου Ι.
Χαντζάρα
Εφ. Η Φωνή
του Πειραιώς Τετάρτη 31 Οκτωβρίου 1945
Γυρίζω στον καλό παλιό καιρό του 1836,
που ο Πειραιάς ονομάστηκε δήμος.
Εδώ, στα γραφεία της «Φωνής» που
γράφω, τα παλιά χρόνια, το χειμώνα, κατεβαίνανε και λύκοι από τα γύρω βουνά στο
έρημο σημείο τούτο, λύκοι πεινασμένοι, που ζητούσανε τροφή.
Καθώς μου διηγείται ο γηγενής
Πειραιώτης βαθυσέβαστος γιατρός Γιώργης Κ. Σουσάνας, δεν ήτανε σπάνιο το φάγωμα
προβάτου ή κατσίκας από λύκο ή το ρήμαγμα κοτετσιού από αλεπούδες.
Στη λεωφόρο του Βασιλέα Κωνσταντίνου
που ήτανε το πατρογονικό σπίτι του συμπολίτη γιατρού, λύκοι πεινασμένοι
καταβροχθίσανε, μια χειμωνιάτικη νύχτα, δυό γαϊδούρια, που τα είχανε προσδέσει
χωρικοί στην πόρτα του μακαρίτη πατέρα του Κυριάκου Σουσάνα.
Στο 1836 ο Πειραιάς μιάν εκκλησίαν
είχε μόνο, τον άγιο Σπυρίδωνα και καμμιά πενηνταριά μπαράγκες γύρω στο λιμάνι
και μερικά σπίτια.
Το πρώτο δημοτικό συμβούλιο
αποτελούμενον από τους Μ. Δειχτάκη, Γ. Λαμπρινίδη, Ε. Μεστενέ, Αθ. Σίνο και Β.
Αργαστηριάρη, στη συνεδρίαση της 11 Αυγούστου του 1836 έκανε την ονοματοθεσίαν μερικών
πλατειών και δρόμων του Πειραιά.
Ωνόμασε πρώτα-πρώτα πλατεία του αγίου Σπυρίδωνος την
πλατεία που βρισκότανε μπροστά στο ναό.
Φρόντισε κι’ έδωσε το δοξασμένο όνομα
του Καραϊσκάκη του μεγαλύτερου στρατηγού της Ελλάδας, που επολέμησε γύρω και
μέσα στον Πειραιά, επληγώθηκε στο Φαληρικόν Αλίπεδο κι’ εξεψύχησε κοντά στον
Πειραιά, στον ίδιο δρόμο, που και τώρα έχει το όνομά του.
Επίσης το συμβούλιο δεν ελησμόνησε
στην ονοματοθεσία των δρόμων το Μιαούλη, τον Τσαμαδό, τον Τομπάζη, τον Τζαβέλλα
και τους άλλους ήρωες του αγώνα. Χάραξε δρόμους στον Πειραιά, που ο πληθυσμός
του ήτανε ακόμα ελάχιστος.
Η πλατεία του Τζελέπη ωνομάστηκε
πλατεία των Προμάχων της Ελλάδος και η πλατεία των Τροφίμων, κοντά στη Δημοτική
Αγορά, ονομάστηκε Πλατεία Θεοδώρου Νικηφοράκη.
Τα ονόματα των πλατειών αυτών,
απεφάσισε το συμβούλιον, να εγχαραχθούν σε μαρμαρένιες πινακίδες ελληνικά και
γαλλικά.
ΝΙΚΟΣ Ι. ΧΑΝΤΖΑΡΑΣ
Σημειώσεις:
«29 και 30 του Νοέμβρη. Ο σηματογράφος έκαμε ώρες δέκα για να σινιαλάρει
βαπόρι. Στου Τσελέπη λιγοστοί βαστάζοι σκιάζονται πίσω από το ξύλινο παράπηγμα
του οργανισμού και ξέφευγαν και λίγο το μανιατό του αγέρα. Το πράσινο τραμβάη
κουβαλούσε μεροκαματιάρηδες απ’ το Τελωνείο στο σταθμό και δυό μπούσια καφετιά
σαραβαλιασμένα στριμόχνανε βαστάζους για τα ντεπόζιτα της Σέλλ. Οι καφενέδες
του λιμανιού νυστάζανε, ασύχναστοι κι’ αδειανοί. Μισός ταξιδιώτης δεν
ξεμπουκάριζε στο λιμάνι. Τα μάζευε κι’ ο σαλεπιτζής της Πούντας ψημένος στη
νοτιά και το κεσάτι. Απ’ τις ατμοπλοϊες του τράστ και τις άλλες κομπανίες δεν
πρόβελνε ψυχή να μιλήσει, να φωνάξει, να διαλαλήσει. Μιά φωνή μονάχα ακουγόταν,
το σφούριγμα του αγέρα και το κόχλασμα του νερού.
Πήρα
το μπούσι για το Πέραμα. Κάτι ξύλινοι καφενέδες εκεί κάτω μαζεύανε τους
νταρσανάδες, τους ψαράδες της Κούλουρης και λίγους καϊξίδες. Το μπούσι
σείστηκε, τραντάχτηκε κι’ έβαλε μπρος. Λίγο ακόμα και θα τινάζονταν η
καροσαρία!.......... Ύστερ’ από την Αγία Σοφία τα πράματα σκουρέψανε. Η μηχανή
κι’ ο αγέρας σκεπάζανε και τη φωνή του εισπράχτορα. Και στην ανηφοριά προς τα
Ταμπούρια το πράμα έφτασε στο νυν και αεί. Στα Ταμπούρια η φέστα εσκόλασε. Η
μηχανή ξερνούσε το νερό. Είχε ανοίξει μιά τρύπα στο ντεπόζιτο και το πράμα δεν
έπαιρνε γιατρειά. Πρωινό όμως! Καλά κι’ ήταν πρωινό… Γι’ αυτό ύστερ’ από την
ανηφοριά του Μπούτου καθώς πέφτει ο δρόμος κατάντικρυ στ’ ανοιχτό μπουγάζι του
σιρόκου, το πέρασμα είναι δύσκολο…….». Κωστής Μπαστιάς, «Λιμάνια», εκδ.
«Πυρσός», Αθήνα 1939, σ.28-29.
Το προηγούμενο δημοσίευμα ήταν το Α΄
μέρος ενός Χρονογραφήματος του πειραιώτη ποιητή και δημοσιογράφου Νίκου Ι.
Χαντζάρα στο οποίο μας μιλούσε για τις πρώτες Ονοματοδοσίες των Οδών και των
Πλατειών της χρονιάς που ο Πειραιάς έγινε αυτόνομος Δήμος και εξέλεξε τον πρώτο
Δήμαρχό του, τον Κυριακό Σερφιώτη. Δυστυχώς όταν διεξήγαγα την έρευνα στο
Αρχείο του Χαντζάρα και φωτοτυπούσα ή αντέγραφα τα «Πειραιώτικα» στην εφημερίδα
«Η Φωνή του Πειραιώς» στην οποία υπήρξε σταθερός συνεργάτης της και
βιοποριστικά σταδιοδρόμησε δεν υπήρχε το δεύτερο μέρος. Είτε χάθηκε, είτε
αφαιρέθηκε, είτε κάπου παράπεσε από τους παλαιότερους που είδαν και ερεύνησαν
το Αρχείο του. Μπορεί ακόμα και από τον ίδιο τον Ν. Ι. Χαντζάρα να λησμονήθηκε
ή από τον φίλο και συνεργάτη του δημοσιογράφο και συγγραφέα Χρήστο Λεβάντα που
παρέδωσε τους 10 Φακέλους με τα δημοσιεύματα, τα χειρόγραφά του και το
φωτογραφικό υλικό στο Ιστορικό Αρχείο της Πόλης μετά τον θάνατο του ποιητή όπου
φυλάσσεται έως σήμερα. Το γεγονός αυτό μας έκανε από την μεριά μας να μην
επεκταθούμε σε παλαιότερες ονοματοθεσίες Πλατειών ή ενδεχόμενα και άλλων
Δρόμων. Δεν γνωρίζαμε τι πληροφορίες μας έδινε σε μεταγενέστερα δημοσιεύματά
του. Προβήκαμε παράλληλα και σ’ έναν εκτενή τεκμηριωμένο σχολιασμό προσθέτοντας
νέες πληροφορίες και στοιχεία από σύγχρονα διαβάσματά μας και εκδόσεις που
αναφέρονται στο θέμα. Όπως ο Καιροφύλλας, ο Μπίρης, ο Κουτελάκης, ο Μπελαβίλας
και ορισμένες σύγχρονες μελέτες οι οποίες καταγράφουν την ιστορία της Παλαιάς/
Νέας Κοκκινιάς- Νίκαιας. Βιβλία υποδομής σε όσους ασχολούνται με την ιστορική
διαδρομή του Δήμου Πειραιά και του ευρύτερου Πειραϊκού χώρου. Των όμορων Δήμων
πριν αποκτήσουν την δική τους Δημοτική αυτοτέλεια από τα μέσα περίπου του
προηγούμενου αιώνα, δίχως όμως να απεμπολήσουν την αίσθηση του Πειραιώτη και
του συνανήκειν στην Πειραϊκή οικογένεια. Ας μου επιτραπεί να γράψω την δική μου
εμπειρία όταν τις προηγούμενες δεκαετίες συγκέντρωνα στοιχεία, αγόραζα βιβλία,
περιοδικά, εφημερίδες, επισκεπτόμουν Βιβλιοθήκες, σπίτια και μαγαζιά συγγραφέων
ή συγγενών τους Δημοτών από τους γύρω Δήμους για να κυκλοφορήσω τα βιβλία μου
το εξής. Όσους και όσες συνάντησα από την περιοχή της Νίκαιας, του Περάματος,
της Δραπετσώνας, τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, του Κερατσινίου κλπ. στις συζητήσεις
μας, μου ανέφεραν πάντα ότι ήσαν Πειραιώτες, πρώτα πρότασσαν την Πειραιώτικη
ταυτότητα και κατόπιν του Δήμου τους. Αυτό μας φανερώνει τους ισχυρούς
συνειδησιακούς, ψυχικούς, συναισθηματικούς και των προσωπικών τους αναμνήσεων
δεσμούς που είχαν οι άνθρωποι- διατηρήσει- με την Πόλη του Πειραιά. Κάτι
συγκινητικό ακόμα και σήμερα αν φέρουμε στην σκέψη μας αρκετούς των ημερών μας
συγγραφείς οι οποίοι είτε έντυπα, είτε ηλεκτρονικά, είτε στις διαδρομές των
ατομικών τους αναμνήσεων αναφέρονται πάντα στον Πειραιά, το Λιμάνι, τα στέκια
του και τους δρόμους του. Βλέπε περιπτώσεις Διονύση Χαριτόπουλου, Βρασίδα
Καραλή, Γιώργου Χρονά, Γιάννη Κακουλίδη, Βασίλη Πισιμίση, Νίκου Λαγκαδινού και
άλλων, που το ποίημα του πειραιώτη ποιητή Ανδρέα Αγγελάκη «Ο Χριστός Πειραιάς
μου» στέκεται «συμπαραστάτης» στις Πειραϊκές περιπλανήσεις τους.
Από τον 19ο αιώνα, συγκεκριμένα
το έτος 1835 πριν συμπληρωθεί μία εικοσαετία από την έναρξη της Ελληνικής
Επανάστασης και λίγο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους ο Πειραιάς έγινε
αυτόνομος Δήμος, αποκόπηκε από την Αθηναϊκή περιφέρεια φιλοδόξησε να χαράξει
την δική του ιστορική διαδρομή, κάτι εύλογο εφόσον η ιστορική του κληρονομιά
και πορεία ανάγεται στους αρχαίους προϊστορικούς και κλασικούς χρόνους, πριν
τον Θεμιστοκλή και την οχύρωσή του με τα Μακρά Τείχη. Με νομοθετήματα και
αποφάσεις των πρώτων Δημιουργών Δημάρχων του 19ου μα και του 20ου αιώνα όπως, οι
Κυριακός Α. Σερφιώτης (1835-1841), Πέτρος Σκυλίτζης Ομηρίδης (1841-1845 και
1848-1855), Λουκάς Ράλλης (1855-1858 και 1862-1866), Δημήτριος Μουτζόπουλος
(1866-1874), Τρύφων Μουτζόπουλος (1874-1883 και 1895-1903), Αριστείδης Σ.
Σκυλίτσης (1883-1887), Θεόδωρος Ρετσίνας (1887-1895), Π. Δαμαλάς (1903-1907),
Δημοσθένης Ομηρίδης (1907-1914) και μεταγενέστεροι εμπνευσμένοι και
χαρισματικοί Δήμαρχοι όπως ο Αναστάσιος Παναγιωτόπουλος (1914- 1925), Τάκης
Παναγιωτόπουλος (1925-1929….) χαράχτηκαν οι καινούργιες Λεωφόροι, ανοίχτηκαν οι
νέοι Οδοί, οριοθετήθηκαν οι Πλατείες του Πειραιά και οι Συνοικίες του
αποκτώντας τα πρώτα τους Ονόματα τα οποία προέρχονταν από ονόματα αρχαίων
Ελληνικών Θεών, Θεαινών, Ηρώων, Ημίθεων και Φιλοσόφων. Με την πάροδο του χρόνου
άλλαξαν τα ονόματα των Οδών αρκετές φορές λαμβάνοντας ονόματα της πρώτης και
της δεύτερης Βασιλικής Δυναστείας και Ηρώων και Ηρωίδων αγωνιστών της Ελληνικής
Επανάστασης του 1821, και όπως είναι αναμενόμενο έδωσαν και ονόματα ευεργετών
και φωτισμένων Δημάρχων του που έδωσαν την σύγχρονη σε κάθε εποχή όψη του
Πειραιά και του Λιμανιού του. Να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με σχετικούς
απογραφικούς υπολογισμούς οι κάτοικοι του Πειραιά το 1835 από περίπου 300
ανήρθαν λίγο πριν εκπνεύσει ο 19ος αιώνας, το 1896 σε 51.029, ενώ
την πρώτη καινούργια εικοσαετία του 20ου αιώνα, το 1920 είχαν φτάσει
τους 133.482. Βλέπε Πίνακες της πληθυσμιακής εξέλιξης της πόλης του Πειραιά, σ.
275 του βιβλίου του Γ. Ε. Χατζημανωλάκη.
Όπως γράψαμε στην προηγούμενη ανάρτησή μας
στα Λογοτεχνικά Πάρεργα μιλώντας για τα Τοπόσημα και τις Ονοματοδοτήσεις,
-περιοριζόμενοι κυρίως στον δικό μας Δήμο και όχι στους όμορους γειτονικούς- σύμφωνα με τις ιστορικές και πολιτικές ή
πολιτειακές μεταβολές που συνέβαιναν στην Ελλάδα (αλλαγές συνόρων, πολιτικών κυβερνήσεων,
έλευση προσφυγικών πληθυσμών), ανάλογα με τις ομάδες Ελλήνων που έρχονταν από
τις διάφορες γεωγραφικές περιοχές της ελληνικής επαρχίας και από άλλα μέρη του
Ελληνισμού αναζητώντας καλύτερη τύχη για τις οικογένειές τους, εργασία ή να
μπαρκάρουν και εγκαθίσταντο στο Λιμάνι και τις γύρω περιοχές δημιουργώντας τους
πρώτους ανθρωπογενείς οικισμούς και τις συνοικίες του Δήμου των πρώτων εποίκων,
άλλαζε σταδιακά και η ανθρωπογεωγραφία της Πόλης. Ο τοπιογραφικός χάρτης της και
αντίστοιχα εμπλουτίζονταν οι ονοματοθεσίες αναγνώρισης των τοποθεσιών της. Νέα
Τοπόσημα, καινούργια Τοπωνύμια, κατασκευές νέων λεωφόρων και δρόμων, παράδρομων
και σοκακιών, πλατειών διεύρυναν τον Πειραϊκό χώρο και τον πρώτο Δημοτικό του
πυρήνα στο Λιμάνι. Η αναδιαμόρφωση του χώρου και οι αναπλάσεις περιοχών της
μετεγκατάστασης των νέων εποίκων γέννησε την ανάγκη οδοδεικτικής σηματοδότησης.
Πρώτες Ονομασίες άλλαξαν, καινούργιες
προσθέτονταν στις παλιές, καταργούνταν άλλες, δίχως όμως να χάνονται από την
συλλογική μνήμη των γηγενών και μη Δημοτών καθώς το Λιμάνι αποκτούσε και
σταθεροποιούσε την ταυτότητά του ανάμεσα στα άλλα Λιμάνια του Αιγαίου και της
Μεσογείου και η Πόλη τον χαρακτήρα της σε σχέση με άλλες Πόλεις. Ο Πειραιάς
παρέμεινε το Επίνειο της πρωτεύουσας, η απαραίτητη πόρτα εισόδου και εξόδου
πλοίων, ανθρώπων, εμπορευμάτων και κάθε είδους προϊόντων προς την Μεσόγειο και
τις άλλες χώρες. Στον Πειραιά εισέπλεαν και από τον Πειραιά απέπλεαν κάθε
είδους και κατηγορίας πλοίων με τα εμπορεύματά τους. Ναυτικοί κάθε φυλής και
εθνότητας μπάρκαραν και ξεμπάρκαραν από το Λιμάνι του. Η κοσμοπολίτικη
ατμόσφαιρα που αποκτούσε στην εξέλιξή του ο Πειραϊκός χώρος και η ραγδαία
ανάπτυξή του, δεν τον έκαναν να χάσει τα βασικά στοιχεία της πολυχρωμίας της
λαϊκότητάς του και αυθεντικότητάς του. Οι Πειραιώτες απέκτησαν Πειραιώτικη
συνείδηση και όπως συχνά αναφέρουν οι πειραιώτες και μη απομνημονευματογράφοι
και σημειώνει με υπερηφάνεια ο Ν. Ι. Χαντζάρας, φιλότιμο και μπέσα στις
συναλλαγές και τις μεταξύ τους σχέσεις. Το πειραϊκό κλίμα και οι εργασιακές
συνθήκες καλλιεργούσαν την εφευρετικότητα, τους βαθμούς εξυπνάδας και την
ποιότητα της πειραϊκής ταυτότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Πειραιάς ως Λιμάνι
δεν είχε και τις κακόφημες περιοχές του, την παραβατικότητα δημοτών του, την
σκοτεινή του πλευρά. Η γενική του όμως εικόνα παρέμενε ελκυστική για τους
επισκέπτες του. Η σταδιακή αλλαγή του ρυμοτομικού σχεδιασμού του, της
οικιστικής του οργάνωσης, της διεύρυνσης των εσωτερικών γεωγραφικών του ορίων,
η αναγκαία αστικοποίησή του τις περιόδους της Βιομηχανικής και Επιχειρηματικής,
Εμπορικής του ανάπτυξης, επέφεραν και τις αναγκαίες αλλαγές στις πρωταρχικές
του Ονοματοθεσίες. Δημιουργήθηκαν νέα Τοπόσημα, δόθηκαν Τοπωνύμια και
σημαδεύτηκαν τα αναγκαία ίχνη αναγνώρισης.
Από την ιστορική αυτή αναγκαιότητα καθώς η
Πόλη άλλαζε στο χρόνο και οι ονοματοθεσίες της αναφύονταν και τα προβλήματα των
εντοπισμών τους από τους ερευνητές που αναζητούσαν τα ακριβά στοιχεία στις
καταγραφές τους. Παρουσιάζονται οι όποιες δυσκολίες αναγνωρίσεων από τους ιστορικούς,
ιστοριοδίφες, συγγραφείς στον εντοπισμό ενός Τοπόσημου πχ. το «Μνήμα του
Γάλλου», την θέση μιάς εργασιακής μονάδας, της εύρεσης της σωστής ονομασίας
καθώς γεννιούνταν αντικρουόμενες θέσεις μεταξύ των συγγραφέων και διιστάμενες
απόψεις μεταξύ των επιστημόνων, ιστορικών, αρχαιολόγων, συλλεκτών στην
αναζήτησή τους της εγκυρότητας των τεκμηρίων. Τα ερμηνευτικά συμπεράσματα της
ιστορικής εξέλιξης της Πόλης ακόμη και σήμερα εν έτη 2025, που η καθόλου
ερμηνευτική χαρτογράφηση του Πειραϊκού χώρου έχει επιτευχθεί, ολοκληρωθεί από
διάφορες πλευρές της από την ακαδημαϊκή επιστημονική κοινότητα και σοβαρούς
ιστοριοδίφες και συγγραφείς μπαίνουν στο μικροσκόπιο της επανεξέτασης Ονομασίες
και τοπόσημα-σημεία. Τα τεκμηριωμένα ιστορικά και κοινωνικά συμπεράσματα
αναδιατάσσονται και προτείνονται νέες απόψεις ή δηλώνεται ότι η συγκεκριμένη
ονομασία- τοπωνύμιο που συναντάμε ως αναφορά σε ημερολογιακές και άλλες πηγές
είναι αγνώστου προελεύσεως. Βλέπε βιβλία συγγραφέων που ασχολήθηκαν με την
καταγραφή των Ονομάτων και των Τοπωνυμίων. Αυτό σημαίνει ότι οφείλουμε με
προσοχή να διακρίνουμε τις ακριβείς αξιόπιστες πηγές από τις έωλες που είχαν
επικρατήσει στην πειραϊκή συνείδηση μεγάλων κοινοτήτων του πειραϊκού λαού, στην
εύλογη επιθυμία τους να «μυθοποιήσουν» ή εξωραΐσουν αντίστοιχα τοπόσημα,
χώρους, ονόματα, καταστάσεις που έσβησαν στο χρόνο ή από βουλήσεις και
πρωτοβουλίες Δημοτικών αρχόντων. Βλέπε πχ. την μετονομασία του «Σκυλίτσειου»
Καλοκαιρινού Θεάτρου στον Προφήτη Ηλία σε «Βεάκειο» μετά την μεταπολίτευση,
αλλαγές Βασιλικών Ονομάτων, προσπερνώντας την ελληνική ιστορία κλπ. Αφαιρέθηκαν
ακόμη και αγάλματα στην προσπάθεια ανάπλασης του χώρου βλέπε τον ανδριάντα του
Θεμιστοκλή. Πάντα μέσα στην ιστορική περιπέτεια της ανθρωπότητας η δημιουργική
συμβίωση διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων και ταυτοτήτων χρειάζονταν τα στάδια
του χρόνο της ώστε να επιτευχθεί και να φέρει τα ποθούμενα καθολικά
αποτελέσματα ως τελική πρόταση της ταυτότητας της Πόλης. Το ίδιο και οι
Πειραϊκές ρίζες που είναι βαθιές και στέρεες στον χρόνο, δύσκολο να ξεριζωθούν
να λησμονηθεί από την συλλογική και ατομική μνήμη η παράδοση των παλαιότερων
ονοματοθεσιών. Η απόφαση της καινούργιας κάθε φορά ονοματοδοσίας δεν είναι μία
αόριστη και πρόσκαιρη πράξη μιας Δημοτικής Αρχής ανάλογα με τα πλειοψηφικά
αποτελέσματα των Δημοτικών εκλογών που έρχεται να επισφραγίσει τον οραματικό
στόχο ενός Δημάρχου, ενός Δημοτικού Συμβουλίου, αλλά προέρχεται από τις
ιστορικές και κοινωνικές αναγκαιότητες, μνήμες πεπραγμένων της παρελθούσας ζωής
και δραστηριοτήτων των κατοίκων μιάς χώρας, ενός γενέθλιου χώρου, μιάς πόλης,
ενός τόπου-τοπόσημου με ισχυρό συμβολισμό. Οι άνθρωποι φεύγουν, χάνονται,
ονόματα και δράσεις ξεχνιούνται από τις μεταγενέστερες γενιές, παραμένει όμως
ως ζώσα πραγματικότητα η Ονοματοδοσία τους σε οδούς, λεωφόρους, συνοικίες, σε
οικιστικά και εργασιακά τοπόσημα να υπενθυμίζουν το εδώ πέρασμά τους και την
προσφορά τους. Παραλλάσσοντας τον λόγο του Νίκου Καζαντζάκη θα σημειώναμε ότι
πολλών ανθρώπων έργα και ονόματα είναι τα δικά μας έργα και η παρούσα ιστορία
μας.
Όσοι ασχολούνται και διαβάζουν βιβλία
και μελέτες πάνω στην Πειραϊκή Ιστορία θα έχουν διαπιστώσει ότι οι απογραφές
των διαφόρων Ονομάτων, Τοπωνυμιών και Τοπόσημων που έχουν μέχρι σήμερα
διεξαχθεί και καταγραφεί από τους τρείς κυρίως συγγραφείς-ερευνητές,
Καιροφύλλας, Μπίρης, Μπελαβίλας, οι οποίοι εξέδωσαν αυτοτελώς τις εργασίες
τους, αντιμετωπίζουν τον Πειραϊκό χώρο και την ευρύτερη επικράτειά του ενιαία.
Τα λήμματα που αποδελτιώνουν αναφέρονται τόσο στον Δήμο Πειραιά όσο και στους
γύρω Δήμους. Δραπετσώνα, Παλαιά- Νέα Κοκκινιά/ Νίκαια, Κερατσίνι, Πέραμα, Άγιος
Γεώργιος, Άγιος Ιωάννης Ρέντης, Κορυδαλλός. Ο τελευταίος από τους καταγραφείς
δηλαδή ο Νίκος Μπελαβίλας, διαχωρίζει τις Δημοτικές περιοχές μέσα σε παρένθεση
(Πειραιάς), (Πέραμα), (Δραπετσώνα) κλπ. αν και στην ευρύτερη σύλληψη της
δουλειάς του βλέπει ως όλον όλους τους όμορους Δήμους μαζί με τον Δήμο του
Πειραιά. Την ίδια οραματική σύλληψη είχε και ο Κώστας Η. Μπίρης στο δικό του
βιβλίο για τα Τοπωνύμια και αντίστοιχα και ο Γιάννης Καιροφύλλας ο οποίος στην
δική του κοινή καταγραφή Τοπωνυμιών Αθηνών και Πειραιώς μάλιστα μας δίνει και
το σε πιο Πειραϊκό διαμέρισμα συναντάμε το όνομα. Αυτό μας κάνει να είμαστε
περισσότερο προσεκτικοί σαν αναγνώστες από την μεριά μας, εφόσον θελήσαμε να
επικεντρωθούμε αποκλειστικά στον Δήμο του Πειραιά, με εξαίρεση τις απολήξεις
οδών και λεωφόρων που διασταυρώνονται και στους δύο Δήμους, ή είναι Τοπόσημα το
οποία μνημονεύονται ή ενδεχόμενα και να «διεκδικούν» και ο Δήμος Πειραιά και ο
κοντινός του Δήμος πχ. Δραπετσώνα, Νίκαια κλπ. Ο Χάρης Κουτελάκης εστιάζει το
ενδιαφέρον του στο Κερατσίνι δίχως να παραβλέπει την γύρω Πειραϊκή περιοχή. Η
συγγραφική συνεργασία των Βουγιούκα- Μεγαρίδη θέτει μέσα σε παρένθεση τους
Δήμους στους οποίους έχουμε οδούς με το ίδιο όνομα πχ. «Αριστοφάνους» [Π.
(Πειραιάς) ΚΕ. (Κερατσίνι) Ν. (Νίκαια) ΚΟ. (Κορυδαλλός) ΠΕ. (Πέραμα)]. Σε
ορισμένες μάλιστα Οδούς μας δίνει και τις παλαιές ονομασίες τους. Το ζεύγος των
ιστορικών Μπαφούνη- Μέλιου καταπιάνεται με την χαρτογράφηση της γειτονιάς των
Καμινίων και του Φαλήρου. Από την άλλη, από όσο μπορώ να γνωρίζω το βιβλίο της
Αρχοντίας Βασ. Παπαδοπούλου (που έχουμε μνημονεύσει στην προηγούμενη ανάρτηση)
και επιπρόσθετα να σημειώσει δύο ακόμα τίτλους, του Νικαιώτη Μικρασιάτη
πρόσφυγα Γιώργου Αγκυραλίδη, «Η Προσφυγούπολη Νίκαια- Νέα Κοκκινιά» εκδ.
Οσελότος 2022 και η ογκωδέστερη μελέτη του Πειραιώτη Παντελή Μάναλη, «από τον
ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟ των Περιβολίων Πειραιά στην ΠΑΛΙΑ ΚΟΚΚΙΝΙΑ» η συνεισφορά του
προσφυγικού στοιχείου στη διαμόρφωση της συνοικίας. (100 χρόνια από τη
Μικρασιατική Καταστροφή), εκδ. Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε. Πειραιάς 2022 οι ματιές τους όπως
μας λένε και οι γενικοί τίτλοι των βιβλίων τους εστιάζονται στη Νίκαια και
Παλαιά και Νέα Κοκκινιά. Μιλώντας πάντα για αυτόνομες εκδόσεις που κυκλοφόρησαν
και έρχονται να προστεθούν στις ευρύτερου Πειραϊκού θεματικού ενδιαφέροντος
εργασίες που έχουν τα παλαιότερα χρόνια εκδοθεί. Διαπιστώνουμε επίσης ότι στην
εποχή μας, η ιστορική έρευνα έχει περάσει από τα χέρια χρονογράφων,
δημοσιογράφων και αρθρογράφων, από ημερολογιακές καταγραφές Πειραιολατρών στα
χέρια της ακαδημαϊκής κοινότητας ίσως και εγκυρότητας των παρατιθέμενων
στοιχείων με ότι θετικό αυτό συνεπάγεται. Φτάνει να μην έχουν οι ερευνητικές
αυτές εργασίες το μοντέλο συγγραφής και σύλληψης που να αφορά μόνο τους ειδικούς
ερευνητές και τις πανεπιστημιακές κοινότητες (ως μεταπτυχιακές εργασίες μόνο)
αλλά και ευρύτερα το Πειραϊκό κοινό που δείχνει να ασχολείται ενεργά με την
ιστορία της Πόλης, την εξέλιξή της και την καθόλου παράδοσή της.
Ας αναφέρουμε μερικές ακόμα παλαιές
Ονοματοδοσίες οδών του Πειραιά, τοπόσημα όπως πράξαμε και στο προηγούμενο
σημείωμα και είχαμε από παλαιά αποδελτιώσει. Η γνωστή Δερβενακίων είναι η
παλαιά «Αλών», η Ηετιώνια Ακτή στην στροφή είναι η παλαιά «Θεμιστοκλέους», η
οδός Αιγάλεω ή Αιγαλέου όπως την ονομάζουμε καταχρηστικά για ευκολία, είναι η
παλαιά «Θρασυβούλου», η Γεωργίου Θεοτόκη στην Πειραϊκή είναι η παλαιά
«Δεξαμενής». Η παράλληλη της Αίμου και της Ασκληπιού η οδός Χαϊδαρίου
ονομάζονταν «Κέκροπος». Και οι τρείς καταλήγουν στον Προαστιακό Σταθμό την
αγίου Διονυσίου. Το μικρό στενάκι μπροστά στο Χρηματιστήριο στην πλατεία
Λουδοβίκου στην Αγορά με τα ψαράδικα η Ναβαρίνου, είναι η παλαιά Ρήγα Φεραίου.
Η Καραολή και Δημητρίου που κατεβαίνει από τον Προφήτη Ηλία (και δόθηκε η
ονομασία της προς τιμή των δύο Κυπρίων αγωνιστών κατά τα χρόνια της
Αγγλοκρατίας) είναι η παλαιά «Άρεως» ή «Ναυάρχου Μπίτι». Η οδός Σκουζέ που
καταλήγει στο Πασαλιμάνι και διασταυρώνεται με την Ηρώων Πολυτεχνείου είναι η
παλαιά «Αφροδίτης». Η Ομηρίδη Σκυλίτση που περνά μπροστά από την Εστία των
Ναυτικών ονομάζονταν ως «Τροχιοδρόμων». Η Τζελέπη κατααγράφεται ως «πάροδος
Ηφαίστου», Η Μαυρομιχάλη στην Αγία Σοφία που διασταυρώνεται με την οδό
Παλαμιδίου και από εκεί και πάνω αλλάζει η ονομασία της σε Λακωνίας ονομάζονταν
«Πλούτωνος». Ο μικρός πεζόδρομος Καθολικής Εκκλησίας ονομάζονταν «Πινδάρου»,
φτάνει μπροστά από την Καθολική Εκκλησία, ενώ στο πλάι της βρίσκονταν το μαγαζί
με τα καλλυντικά του Σκιφτού. Η οδός Αφεντούλη λέγονταν «Νοσοκομείου» μια και
οδηγούσε στην είσοδό του και η Ιστορία των παλαιών και νέων Ονοματοδοσιών και
Μετονομασιών συνεχίζεται.
Ας μνημονεύσουμε και ορισμένα ακόμα
Τοπωνύμια γνωστά στις δικές μας γενιές Πειραιωτών. Του «Σαπόρτα» στην Θηβών
στην Παλαιά Κοκκινιά. Την περιοχή «Σαντορινέικα» κοντά στην Πλατεία Σερφιώτη
στην Πειραϊκή συνοικία Σαντορινιών των «Φαβέτων» όπως λέγαμε περιπαικτικά. Οι
«Λαμαρίνες» κοντά στο εργοστάσιο του Παπαστράτου, παλαιά περιοχή λαϊκών
πορνείων και αγοραίου έρωτος. Παλάσκα ή Λουβιάρη όρμος της Πειραϊκής κοντά στην
Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Σήμερα το ονομάζουν Σκαφάκι. Κοπή το στρατιωτικό
εργοστάσιο ενδυμάτων. Καραβάς στον λόφο Βώκου στην περιοχή της Παναγίας της
Οδηγήτριας και ο παλαιός Καραβάς κοντά στα Ταμπούρια, με το αλσύλλιο. Η βίλλα Ζαχαρίου
στην βραχώδη παραλία Βοτσαλάκια της Καστέλας. Η συνοικία Τσίλερ στην στροφή της
Πλατείας Αλεξάνδρας με το γνωστό Καφενείο του Καραντάση με έργα του πειραιώτη Γιάννη
Τσαρούχη. Η περιοχή των Υδραίικων κοντά στον Ναό του Αγίου Νικολάου και την
κλινική του Γιάγκου, είναι η δεύτερη ιδρυτική συνοικία μετά τα Χιώτικα στον Άγιο
Σπυρίδωνα, περιοχή της Τρούμπας, με την ομώνυμη αντλία τροφοδοσίας νερού των
πλοίων. Η Ροτόντα το κυκλικό νεοκλασικό υπόστεγο στην περιοχή της Λεύκας, στο
εργοστάσιο του ΟΣΕ. Πιο κάτω το έρημο εργοστάσιο του Ρετσίνα παράλληλα στις σιδηροδρομικές
γραμμές. Η Πισίνα, η γνωστή καφετέρια με την πισίνα στο λιμάνι της Ζέας κοντά
στην δημοτική παραλία της Τερψιχόρης. Το Γιαπί όπως αποκαλούσαμε τον Ουρανοξύστη
τον γνωστό μισοτελειωμένο πολυώροφο Πύργο που, όταν η ατμόσφαιρα του Αττικού λεκανοπεδίου
ήταν καθαρή φαίνονταν και από το Μαρούσι. Ακτή Ξαβερίου πίσω από τον Σταθμό Επιβατών
του ΟΛΠ ως το Παλατάκι, πήρε το όνομά της από ένα Ιταλό ζυθεστιάτορα τον Χαβιέρ
Στέλλα. Το Ρώσικο Ναυτικό Νοσοκομείο στην στροφή στην Φρεατίδα που πήρε το όνομά
του από την Ρωσίδα Βασίλισσα της Ελλάδας. «Στου Μπελαμί το ουζερί…» τραγουδά ο
σερ Γρηγόρης Μπιθικώτσης ήταν καφενείο-ουζερί στο ισόγειο Ξενοδοχείου στην
συμβολή της οδού Βούλγαρη και πλατεία Κανάρη και άλλα Τοπόσημα της Πόλης μας που
πήραν το όνομά τους από γνωστά καφενεία, ταβέρνες, ουζερί, ρεμπετάδικα,
ζαχαροπλαστεία (όπως της Ροξανίτας, του Παπασπύρου), μπακάλικα, εκκλησίες,
αρτοποιία.
Στην σύνταξη του παρόντος σημειώματος
είχα υπόψη μου εκτός από τους τίτλους βιβλίων που ανέφερα παραπάνω και στο
προηγούμενο σημείωμα, το βιβλίο «Πειραϊκά» του Ιωάννη Μελετόπουλου, βασική έγκυρη
συνοπτική πηγή Πειραϊκών θεμάτων. Την φωτοτυπία της «Βιογραφία Αυτοσχέδιος» του
Πέτρου Σ. Ομηρίδου εκδοθείσα υπό του Αριστείδου Σκυλίτζη, Αθήνα 1871, ιδιαίτερα
από τις σελίδες 34 μέχρι τέλους που εξιστορεί τα έργα των τριών Δημαρχιακών του
περιόδων στον «αρτιοσύστατο» δήμο και την ενασχόλησή του όπως γράφει: «ησχολήθην
κατά πρώτον εις την συμπλήρωσιν του σχηματισμού των οδών, εις την αύξησιν του
ποσίμου ύδατος,,, κατασκευάσας τας αναγκαίας βρύσεις, ενήργησα την οικοδομήν
του αλληλοδιδακτικού σχολείου….». Την φωτοτυπία του «Ο Πειραιεύς και οι Δήμαρχοι
της Α΄ Εκατονταετηρίδος» Πειραιάς 1939. (Είναι τα Πειραϊκά χρονογραφήματα του
πειραιώτη δικηγόρου και δημοσιογράφου δημοσιευμένα πρώτα στην τοπική εφημερίδα «Χρονογράφος»
το 1936 σε συνέχειες). Τα δύο οσάνω βιβλία υπάρχουν στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Πειραιά
από όπου παλαιότερα τα φωτοτύπησα). Πληροφορίες άντλησα και από ορισμένα Πειραϊκά
Λευκώματα. Χρήσιμος και απαραίτητος οδηγός για τους Δημάρχους του Πειραιά είναι
η σημαντική εργασία του Γιάννη Ε. Χατζημανωλάκη, «ΟΙ ΔΗΜΑΡΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ
ΠΕΙΡΑΙΑ» (Συμβολή στην τοπική ιστορία) Β’ έκδοση Πειραιάς 11, 2002, σ. 306. Ένα
βιβλίο που ακόμα δεν έχει συμπληρωθεί και αποτελεί με τα σχεδιαγράμματά του, τους
στατιστικούς του πίνακες, τις κατηγοριοποιήσεις του βασικό βοήθημα για όσους θέλουν
να γνωρίσουν τις οραματικές πρωτοβουλίες σχεδιασμού της Πόλης, τις δραστικές Δημοτικές
τους ενέργειές τους, τις εμπνευσμένες τους αποφάσεις ώστε ο Πειραιάς να καταστεί
ένα σύγχρονο Ναυτιλιακό και Εμπορικό Κέντρο, ένα Λιμάνι με προοπτική περαιτέρω
ανάπτυξης, μία Πόλη που συστεγάζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της Ιστορίας
και παράδοσής της.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς
Δευτέρα 20 Οκτωβρίου
2025.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου