ΕΛΕΝΗ ΔΑΜΒΟΥΝΕΛΗ

ΕΛΈΝΗ  ΔΑΜΒΟΥΝΕΛΗ

‘η αζαλέα

Μεταγραφές

εκδόσεις δόμος 1979, σ. 26

     Οι εκδόσεις «Δόμος», που στεγάζονταν όταν λειτουργούσαν στην οδό Μαυρομιχάλη 16 στην Αθήνα, ανήκαν σε έναν άνθρωπο πολιτισμένο, καλλιεργημένο με εκκλησιαστική συνείδηση, ορθόδοξο ήθος και μεγάλη αγάπη για τον κυρ Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Δημήτρη Μαυρόπουλο. Όσο λειτουργούσε ο εκδοτικός αυτός οίκος, μας γνώρισε το έργο και τις μελέτες δεκάδων ελλήνων κυρίως συγγραφέων. Τις μελέτες του ομότιμου καθηγητή Χρήστου Γιανναρά, την επιστημονικά έγκυρη γραμματολογία του ομότιμου καθηγητή Παναγιώτη Μαστροδημήτρη, τα πρώτα έργα της συγγραφέως Μάρως Βαμβουνάκη, την «Ευλαλία» της Νίκης Κατσαούνη, «Τα όνειρα του προφήτη» της Σμαράγδας Μανταδάκη, τις «κριτικές δοκιμές» του Νικήτα Παρίση και πολλών άλλων σημαντικών αντρικών και γυναικείων συγγραφικών φωνών, αλλά, η μεγαλύτερη προσφορά του στα ελληνικά γράμματα, είναι η νέα αναστύλωση των έργων του Σκιαθίτη διηγηματογράφου Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από τον φιλόλογο και δοκιμιογράφο Νίκο Τριανταφυλλόπουλο, μια έκδοση που ήρθε να καλύψει και να συμπληρώσει τα κενά των προηγούμενων εκδόσεων των Απάντων του κυρ Αλέξανδρου. Κυκλοφορεί και επιτομή για όσους δεν έχουν το χρόνο να διαβάσουν τα Άπαντα.

     Ανάμεσα στα άλλα καλαίσθητα βιβλία και μελέτες που κατά καιρούς εξέδωσε ο εκδοτικός αυτός οίκος, είναι και αυτό της Ελένης Δαμβουνέλη με τον χαρακτηριστικό τίτλο «η αζαλέα»-μεταγραφές το 1979. Ένα μικρό μεταφραστικό ποιητικό συλλείτουργο από διάφορες ξένες ποιητικές φωνές. Τον τίτλο του τον δανείζεται από μεταφρασμένο ποίημα του Κορεάτη ποιητή Kim So-Wol.

Δεν γνωρίζω άλλη εργασία της Ελένης Δαμβουνέλη, την πρωτοσυνάντησα νέος ακόμα, με μεταφράσεις της στο γνωστό περιοδικό «Νέα Εστία» τέλη της δεκαετίας του 1970, ορισμένες από τις οποίες μεταφέρει και στο παρόν βιβλίο.

Το μικρό φάσμα των μεταφράσεών της περιλαμβάνει ποιητικές μεταφράσεις του άγγλου συγγραφέα D. H. Lawrence και Henry Newbolt, του Ρώσου Boris Pasternak ποιήματα που συμπεριλαμβάνονται στο γνωστό του έργο «Δόκτωρ Ζιβάγκο», των Κορεατών ποιητών Cho Byuing-Hwa, Kim Kim- Rim και Kim So-Wol, και του εβραίου ποιητή-κρατούμενου στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς Pavel Friedmann. Η μεταφράστρια, χρησιμοποιεί την γνωστή μας και από άλλους έλληνες ποιητές λέξη «μεταγραφές» και όχι την λέξη μεταφράσεις που ίσως της περιόριζαν το μεταφραστικό πεδίο. Επίσης, δεν αναφέρεται, μια και οι επιλογές της είναι από διάφορες γλώσσες, αν τα μεταγραφόμενα ποιήματα, γίνονται από την μητρική τους γλώσσα ή από δεύτερες ευρωπαϊκές γλωσσικές μεταφράσεις, όπως όμως και να έχει, η μεταγραφική στην ελληνική γλώσσα προσπάθεια της Ελένης Δαμβουνέλη είναι ουσιαστική. Η γλώσσα είναι ρέουσα, λυρική, χωρίς εννοιολογικούς κόμπους, με μεγάλο εύρος χρωματικών αποχρώσεων. Λέξεις-σήματα που μεταφέρουν πάνω τους μεγάλο συγκινησιακό φορτίο, εικόνες καθαρές, ήχοι μελωδικοί, προτάσεις μικρές-όπως φανερώνει, η τελεία, σημείο στίξεως που χρησιμοποιείται περισσότερο- ποιητικός λόγος που φανερώνει την τραγικότητα της εποχής του και τις κρυφές ή φανερές ευαισθησίες και συναισθήματα των αναφερόμενων ποιητών. Ένας αδιόρατος θρησκευτικός ιστός ενώνει τον ποιητικό λόγο των επτά αυτών ποιητικών φωνών, μια οντολογική χορδή που ενώνει την εδώ απόγνωση της μικρής μας τραγικής παρουσίας, με την ελπίδα ενός καλύτερου κόσμου, μια άλλης κοινωνίας ποιο δίκαιης, ποιο ανθρώπινης, λιγότερο «μηχανοποιημένης», σε μέτρα οικεία και θερμά για την ανθρώπινη ύπαρξη. Φωνές του χθες, και ίσως και του σήμερα, που ξεδιπλώνουν το ειλητάριο της ψυχής τους σε έναν κόσμο που δεν βρήκε ακόμα τον βηματισμό του, και εξακολουθεί να δημιουργεί στρατόπεδα συγκέντρωσης ή γκούλακ, φανερά ή κρυφά, για να φυλακίσει κάθε τι το διαφορετικό και το πνευματικά ή σωματικά ανέντακτο. Ερωτικές φωνές τρυφερές, λυρικές, με έντονο το στοιχείο της ελεγχόμενης μελαγχολίας, ύφος πανανθρώπινης συγκίνησης χωρίς μελοδραματικούς τονισμούς και επιτονισμούς, σπαραγμοί προσωπικοί και ταυτόχρονα οικουμενικοί. 

Διάλεξα την μικρή αυτή συλλογή να μεταφέρω εδώ, γιατί θεωρώ, ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός με ότι θετικό και αρνητικό κουβαλάει μέσα στους ιστορικούς αιώνες της παράδοσής του, όσες φορές επεδίωξε να ανοίξει πνευματική συνομιλία με τους πολιτισμούς της Άπω Ανατολής, πάντοτε ωφελήθηκε και μας έδωσε ενδιαφέροντα πολιτιστικά αποτελέσματα σε όλους τους τομείς της τέχνης. Θέλω να πιστεύω, ότι οι πολιτισμικές ζυμώσεις ήσαν εκατέρωθεν επωφελής, και όχι ετεροβαρής υπέρ της ευρωπαϊκής κουλτούρας. Οι δυσκολίες υπάρχουν-στον μεγάλο βαθμό που υπάρχουν-όσον αφορά τον μουσουλμανικό κόσμο και πολιτισμό. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός βασίζεται στην εικόνα-με τις γνωστές πλατωνικές προεκτάσεις-όπως και ένα μεγάλο μέρος της πολιτιστικής παράδοσης της Άπω Ανατολής. Αντίθετα, η απαγόρευση της εικόνας του προσώπου και των στιγμών του καθημερινού βίου στην μουσουλμανική παράδοση και ο θεοκρατικός τρόπος διακυβέρνησης είναι κάτι που δεν ταιριάζει στην πολιτισμική ψυχοσύνθεση του δυτικού ανθρώπου, όπως αντίστοιχα, δεν ταιριάζουν οι δημοκρατικές αστικές πολιτικές αξίες διακυβέρνησης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο του Ισλάμ. Οι παλιότερες συζητήσεις που έγιναν μεταξύ του χριστιανισμού και του Βουδισμού και των άλλων ανατολικών θρησκειών, έφερε γόνιμα αποτελέσματα εκατέρωθεν. Όμως αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο που ξεφεύγει από τα όρια των ποιητικών μεταγραφών της «αζαλέας».      

Από όσο εγώ γνωρίζω, μόνο δύο ποιητές κυκλοφορούν μεταφρασμένοι στα ελληνικά σε αυτόνομες εκδόσεις. Ο Άγγλος ποιητής D. H. Lawrence, που τον μετέφρασε η ποιήτρια και δοκιμιογράφος Ολύμπια Καράγιωργα «Είκοσι ποιήματα», εκδόσεις Δωδώνη 1972, και ο Ρώσος Boris Pasternak-που μας είναι γνωστός περισσότερο ως μυθιστοριογράφος-που τον μετέφρασε ο ποιητής Γιώργος Κοροπούλης «Μάρμπουργκ και άλλα ποιήματα», εκδόσεις Παρουσία 1997, υπάρχει ακόμα και η μετάφραση των εκδόσεων Ύψιλον 2006, «Ρήξη-θέματα και παραλλαγές». Και οι δύο γνωστοί στο ελληνικό κοινό ποιητές, απασχόλησαν κατά καιρούς έλληνες δημιουργούς που τους μετέφεραν στα ελληνικά με μεταφράσεις τους δημοσιευμένες σε διάφορα περιοδικά.. Από τον χώρο της Κορέας, τα βιβλία που γνωρίζω του Κ. Φραγκισκάτου «Ασιάτες λογοτέχνες και ποιητές», εκδόσεις Τυπογραφείου χ.χ. και «Ασιατικά ποιήματα» του Ι. Βασιλείου, εκδόσεις Εστία χ.χ. δεν μου φανερώνουν τις ποιητικές αυτές φωνές, καθώς και το βιβλίο «Οι Μυστικοί της Ανατολής» του ποιητή Γιάννη Υφαντή, εκδόσεις Ερατώ 1989. Το ίδιο αν δεν κάνω λάθος και τα γενικά βιβλία ποιητικών μεταφράσεων Εβραίων ποιητών, όπως είναι του Ιακώβ Σιμπή, «Μια Ανθολογία Ισραηλινής ποίησης», εκδόσεις Πατάκη 1996, του Κωστή Μοσκώφ «Εβραϊκή ποίηση», εκδόσεις Καστανιώτη 1997 και το παλαιότερο της Μαρίας Τίμου Μωραιτίνη «32 Ισραηλινοί ποιηταί» Αθήνα 1964 για να αναφερθώ ενδεικτικά σε γενικές σύγχρονές μας μεταφράσεις. Το βιβλίο της Ελένης Δαμβουνέλη, και οι ξένες ποιητικές μεταγραφές της μας φανερώνουν και τις δικές της εκλεκτικές συγγένειες καθώς και την μεταγραφική στην ελληνική ενδοκειμενική συνομιλία των ποιητών αυτών.

Ας αντιγράψουμε πρώτο το ποίημα «Η αζαλέα» του Κορεάτη Kim So-Wol, που δάνεισε και τον τίτλο στο μικρό αυτό πόνημα. Τα ποιήματα καθώς και η ελάχιστες σημειώσεις είναι στο πολυτονικό σύστημα της εποχής, ή της γλωσσικής ταυτότητας του εκδότη ή του συγγραφέα.

Η αζαλέα

Όταν κουραστείς απ’ την αγάπη μου/

και μ’ αφήσεις/

ήρεμο κι άφωνο,/

δε θα σ’ εμποδίσω να φύγεις./

Θα μαζέψω αζαλέες/

από τους λόφους Yaksan στο Yunebyung/

και θα τις ρίξω στο δρόμο σου.

Στα λουλούδια θα περπατάς/

Καθώς θα φεύγεις./

Όταν κουραστείς απ’ την αγάπη μου/

και μ’ αφήσεις,/

αν κι ο πόνος θα’ ναι σα θάνατος,/

δε θα κλάψω.

Ο εβραίος ποιητής Pavel Friedmann, έγραψε το ποίημα «Η πεταλούδα» ενώ βρισκόταν κρατούμενος στο Άουσβιτς στις 4/6/1942 όπως αναφέρει στην τρίγραμμη σημείωσή της η Δαμβουνέλη και είναι από την ποιητική του συλλογή «Ποτέ δεν είδα άλλη πεταλούδα».

Η πεταλούδα

Ήταν η τελευταία./

Τόσο λαμπερή, τόσο εκτυφλωτικά κίτρινη,/

Αν ίσως τα δάκρυα του ήλιου/

να τραγουδούσαν μπορούσαν/

πάνω στην άσπρη πέτρα…

Τόσο κίτρινη/

Που ανάλαφρα επάνω την τράβηξ’ ο ήλιος./

Είμαι σίγουρος έφυγε γιατί ήθελε/

ν’ αποχαιρετήσει τον κόσμο.

Επτά βδομάδες είμ’ εδώ./

Κλεισμένος στο γκέτο./

Αλλά βρήκα εδώ τον λαό μου./

Οι πικραλίδες απ’ την αυλή με καλούν/

μαζί με τ’ άσπρα της καστανιάς άνθη./

Μόνο που ποτέ δεν είδα άλλη πεταλούδα.

Εκείνη η πεταλούδα ήταν η τελευταία./

Οι πεταλούδες δεν ζουν εδώ,/

Στο γκέτο.

Ο Kim Kim-Rim, γράφει την δική του πεταλούδα. και το αδέξιο πέταγμά της.

Η πεταλούδα και η θάλασσα

Η άσπρη πεταλούδα δε φοβόταν τη θάλασσα,/

δεν ήξερε για το βαθύ-βαθύ της θάνατο./

Πήρε τη θάλασσα για ένα καταπράσινο χωράφι/

Και βύθισε τα φτερά της στα κύματα./

Τρεμούλιασε τότε σα μικρή φτωχή βασίλισσα./

Το μήνα των γαλαζοκόκκινων βιολετών/

δεν υπήρχε άρωμα λουλουδιών στη θάλασσα/

χλωμό γαλάζιο ήταν όμως το νιο φεγγάρι/

στης πεταλούδας πάνω τους ώμους.

Ο άγγλος ποιητής Henry Newbolt, μας μιλά για τον δικό του βουβό σπαραγμό της απώλειας του έρωτα, τον δικό του ερωτικό τόπο των αναμνήσεων.

Τραγούδι

Τα λουλούδια που μεγαλώνουν στον κήπο σου/

μαραίνονται και σβύνουν καθώς φεύγει το καλοκαίρι./

Με τον καιρό/

χάνεται το γλυκό άρωμά τους/

μαζί κι οι ελπίδες σου.

Ο ήλιος που χρυσίζει τα βρύα/

δεν συγκρατεί τον αιώνιο της γης χαμό:/

Είναι κύριος κάθε ζωής/

όμως υπάρχει ζωή που δεν μπορεί να τη δώσει.

Την έξαψη της θερμής ανάσας του πρωϊνού-/

Τον όμορφο γεμάτο πάθος θάνατο του βραδιού-/

Τ’ αγάπησες αυτά, τ’ αγάπησες πολύ./

Δεν λες όμως τίποτα για τη νύχτα.

Τα βήματά σου μπορούν να σε φέρουν παντού./

Ο χρόνος σαν πέπλος είναι στο πρόσωπό σου./

Μόνο ο τόπος που γυρεύαμε μαζί/

δεν υπήρξε ποτέ, ούτε θα υπάρξει.

Δεν είναι μακριά ή κοντά/

δεν έχει όνομα γνωστό για τον κόσμο:/

όμως η ψυχή σου εκεί θα ξανακτίσει/

μνήμες από παλιά χαμένες./

Κι η χαρά σαν ποτάμι/

θα χύνετ’ εκεί παντοτινά/

βαθιά, όλο και πιο βαθιά.

Ο Άγγλος D. H. Lawrence μας μιλά για το δούναι και λαβείν της αληθινής ζωής που βρίσκεται ακόμα και στην λευκότητα ενός μικρού μαντηλιού. Μια ποιότητα ζωής πέρα από εφήμερους καταναλωτικούς πειρασμούς. Ενός άλλου τρόπου του υπάρχειν.

Είμαστε Μεταβιβαστές

Ζώντας μεταδίδουμε τη ζωή/

κι αν δεν μπορούμε τη χάνουμε.

Αυτό είναι κάτι το μυστήριο του έρωτα,/

Ένα ανάβρυσμα είναι που κυλά προς τα μπρος/.

Όσοι δεν αγαπούν δεν δίνουν τίποτα.

Κι αν στη δουλειά μας δίνουμε ζωή/

ζωή, περίσσια ζωή, έρχεται να μας ανταμείψει,/

να μας ετοιμάσει/

κι η ζωή μας γεμίζει καθώς οι μέρες περνούν.

Ακόμη κι όταν μια γυναίκα φτιάνει μια μηλόπηττα/

ή ένα σκαμνί ένας άντρας,

αν η ζωή πάει μέσα στη μηλόπηττα,

καλή είν’ η μηλόπηττα,/

καλό το σκαμνί,

ευχαριστημένη είν’ η γυναίκα, με νέα ζωή να κελαρύζει μέσα της,/

ευχαριστημένος κι ο άντρας.

Δώσε και θα πάρεις/

τούτη είν’ ακόμη η αλήθεια της ζωής./

Αλλά ζωή να δίνεις δεν είν’ εύκολο./

Τούτο δε σημαίνει να τη δίνεις στους ανόητους/

ή ν’ αφήνεις τους ζωντανούς νεκρούς να σε κατατρώνε,/

αλλά να δίνεις ποιότητα ζωής όπου αυτή δεν υπήρχε,/

ακόμη κι αν πρόκειται μόνο για την λευκότητα ενός μικρού μαντηλιού.

Και μια ενδοποιητική συνομιλία ζωής, μεταξύ του Λώρενς και του Cho Byuing-Hwa, είναι το ποίημα:

Ανάμεσα στην πόλη και τον πολιτισμό

Ζώντας ανάμεσα στην πόλη και τον πολιτισμό/

ένας καταστραμένος είμαστε λαός/

που λίγη ευτυχία γυρεύει.

Ζητώ απ’ την καρδιά μου να σβύσ’ η φωτιά της./

Πολλές άδειες νύχτες περνώ ξάγρυπνος./

Δεν με κουράζει η προσμονή/

μια υπόσχεση είναι πολύτιμη για να τη χάσω./

Όταν τα πεσμένα φύλλα λάμπουν/

κάτω από το λαμπερό φθινοπωριάτικο ήλιο/

τις παλιές μας ιστορίες λέμε/

στη γωνιά ενός δρόμου./

Το καυτό καλοκαίρι/

αντέχουμε μ’ υπομονή/

τις μακριές πονεμένες μέρες.

Ας φτιάξουμ’ ένα φράγμα/

ενάντια στο κύμα π’ ανεβαίνει/

το κύμα της πόλης και του πολιτισμού.

Ας συναντηθούμε στο νερό/

εκεί που φωλιάζουν τα σπινθηρίζοντ’ άστρα./

Ζεσταίνοντας τις καρδιές μας/

ας ζητήσουμε λίγη ευτυχία/

πριν μας σκεπάσει το κύμα.

Ένας καταστραμένος είμαστε λαός/

με μάτια όμως καθαρά/

σαν τη φθινοπωριάτικη λίμνη.

     Αυτά σε γενικές γραμμές ήταν οι μεταγραφές της «αζαλέας», με τον ερωτικό, οντολογικό, ιστορικό, ουσιαστικό λόγο των διαφόρων ποιητών από όλα τα μήκη και τα πλάτη της υφηλίου. Να πως τελειώνει ο ερωτηματικός οντολογικός λόγος του Μπορίς Πάστερνακ από το ποίημά του «Συνάντηση»

Γιατί/

Ποιοι είμαστε/

από πού ρχόμαστε/

όταν απ’ όλα μας τα χρόνια/

δεν μένει παρά ανούσια συζήτηση;/

Αλήθεια υπάρχουμε κάπου μέσα στον κόσμο;

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη γραφή, σήμερα, Κυριακή, 17 Μαΐου 2015

Πειραιάς, 17/5/2015.