Ο Μανόλης Αναγνωστάκης στις ελληνικές ποιητικές ανθολογίες

 

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ ΣΤΙΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ

   

         Και σε αυτό το σημείωμα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα, ασχολούμαι με την ποιητική παρουσία του Θεσσαλονικιού ποιητή, εκδότη και ανθολόγου Μανόλη Αναγνωστάκη (Θεσσαλονίκη 1925- Αθήνα 2005). Οι αποδελτιώσεις των βιβλιογραφικών μου σημειωμάτων, προέρχονται αποκλειστικά από τις προηγούμενες δεκαετίες έρευνας που διεξήγαγα πάνω σε θέματα, ποιητές και ποιήτριες της ελληνικής ποίησης. Στην παρούσα ανάρτηση, αποδελτιώνω την παρουσία του στις Ελληνικές Ποιητικές Ανθολογίες και σε βιβλία που θεωρούμε ότι επέχουν θέση «Ανθολογιών» και γνωρίζω. Δεν χρησιμοποιώ πρώτες εκδόσεις, αλλά αυτές που τα προγενέστερα χρόνια προμηθεύτηκα, φωτοτύπησα σελίδες τους ή αντέγραψα σε λευκά φύλλα από αρχεία ή βιβλιοθήκες, όποτε συναντούσα ποιήματά του ή αποσπάσματα από ενότητές των συλλογών του. Αυτές που συμπεριέλαβε ο ποιητής σε αυτόνομους τόμους και μας τις πρόσφερε ως Ποιητικά του «Άπαντα». Τις συγκεντρωτικές εκδόσεις που κυκλοφόρησαν από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους και χρονιές. Όπως όλοι οι φιλαναγνώστες γνωρίζουμε, ο Ποιητής-Πολίτης Μανόλης Αναγνωστάκης, αυτός ο ενεργός και δραστήριος αριστερός Πολίτης- Ποιητής σταμάτησε να γράφει ποίηση το 1971. Η ημερομηνία αυτή, δεν προμηνύει  το τέλος της πνευματικής και συγγραφικής του παραγωγής, είναι σημαδιακή όσον αφορά την ενασχόλησή του με τον ποιητικό λόγο. Και μετά το 1971, μετέχει ενεργά στα πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά κοινά, φιλολογικά πράγματα της χώρας, δημοσιεύοντας άρθρα, γράφοντας πολιτικά κείμενα, αριστερές μπροσούρες ιδεολογικής απόχρωσης, κριτικές για ποιητές και σχόλια για βιβλία. Δίνει συνεντεύξεις σε ελληνικά και ξένα έντυπα, παρεμβαίνει με τον λόγο και την φωνή του δημόσια, ανθολογεί μίνορες ποιητές του μεσοπολέμου, αυτές που αποκάλεσε «Χαμηλές φωνές», επιμελείται επανακυκλοφορίες έργων παλαιότερων γενεών ελλήνων πεζογράφων. Τιμάται και βραβεύεται από την επίσημη πολιτεία και εκπαιδευτικούς φορείς. Υπήρξε ένας διά βίου δραστήριος και ενεργός πάντα ποιητής (η περίπτωσή του, αν φωτιστεί από πολιτικής σκοπιάς και συνεξεταστεί με άλλους έλληνες αριστερούς ποιητές της γενιάς του, ανακαλεί πολιτικές-ποιητικές περιπτώσεις όπως του Μιχάλη Κατσαρού, του Άρη Αλεξάνδρου, του Τάσου Λειβαδίτη κλπ.). Φυσικά, οι ποιητικές και αναγνωστικές καταβολές του Μανόλη Αναγνωστάκη, προέρχονται-όπως ο ίδιος μας έχει εξομολογηθεί-από τον ποιητή Ανδρέα Κάλβο (όσο και αν ακούγεται παράξενο αυτό) τον Διονύσιο Σολωμό, μία πλευρά της ποίησης του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη (σίγουρα όχι την ερωτική), τον Κώστα Καρυωτάκη και ελάσσονες ποιητικές μορφές του μεσοπολέμου, τους οποίους γνώρισε και διάβασε στα νιάτα του από διάφορες εκδόσεις και κυρίως, από το παλαιό κλασικό περιοδικό «Νέα Εστία» του οποίου τις σελίδες ξεκοκάλιζε όπως και πάλι ο ίδιος μας δηλώνει. Ενδέχεται μιλώντας για την πολιτική, μαχητική όψη της ποίησης του Μανόλη Αναγνωστάκη, να παραβλέπουμε κάπως τις «δεύτερες» ποιητικές και πεζογραφικές πηγές της ποιητικής του έμπνευσης, όχι όμως αμελητέες στην διαμόρφωση του προσώπου της ποίησής του, των εσωτερικών γλωσσικών του δανείων, της ποιητικής του τεχνικής και της εκφραστικής. Μπορεί το χρονολογικό στίγμα των συνθέσεών του να είναι ξεκάθαρο, μπορεί το πολιτικό πλαίσιο και κλίμα των Εποχών του στο οποίο αναφέρεται και στηρίζεται διαγράφοντας τις Συνέχειές τους επίσης (σε προσωπικό και των συντρόφων του εντοπισμό τόπου) θεωρώ όμως, ότι υπάρχουν υπόγεια γλωσσικά και άλλα ρεύματα στα ποιήματά του τα οποία ίσως επικαλύπτονται από την έντονη χροιά της πολιτικής του εικονοποιίας, στόχευσής και στο τι και μόνο ήθελε να μας μιλήσει και σαν μήνυμα ήθελε να μας μεταδώσει στην πορεία του. Το ότι τερμάτισε τον καθαρό ποιητικό του βίο νωρίς, ίσως να μην είναι τυχαίο ούτε όμως και τόσο εύκολα εξηγήσιμο. Εκτός αν δεχτούμε ότι στέρεψε ποιητικά όπως έχει συμβεί σε αρκετές περιπτώσεις ελλήνων ή ξένων λογοτεχνών. Περιπτώσεις που εξέφρασαν ποιητικά αυτό που ήθελαν να μας πουν, κοινοποιήσουν και κατόπιν σιώπησαν ή στράφηκαν σε άλλης μορφής καλλιτεχνικά ή μη μονοπάτια ολοκληρώνοντας το μωσαϊκό του πορτραίτου του βίου τους. Ίσως ο «αυτοπεριορισμός του», σε αυτό που απεκάλεσε ο καθηγητής Δημήτρης Μαρωνίτης ποιητικό και πολιτικό ήθος να προέρχεται από μιά άλλη εποχή και ιστορία καταστάσεων της γενιάς του, (του ίδιου και των φιλικών του συντρόφων και συντροφιών) και η ωριμότερη ηλικιακά αργότερα συνειδητοποίησή του ότι η καθημερινή αυθεντικότητα συμπεριφορών και πρακτικών της ζωής των ανθρώπων είχε αρχίσει να αλλοιώνεται, να ξεθωριάζει, να εξατμίζεται είτε μέσα σε αγκυλωτικές φόρμες δογματικών απαγορεύσεων και ιδεολογικής απομόνωσης, είτε έβλεπε να χάνεται σιγά-σιγά το  σφρίγος και η επαναστατική δυναμική το πολιτικό του ήθος, στις νέες σύγχρονες των καιρών καταναλωτικές και σπάταλες συνθήκες ζωής και ιστορικής εξέλιξης. Άχρωμες ιδεολογικά κοινωνίες, καταναλωτικές άπληστες εμπορικές συμπεριφορές κέρδους του λαϊκού σώματος-των ανθρώπων γύρω του, να επέρχονται περίοδοι ιστορικής αποπολιτικοποίησης και απανθρωποποίησης των μεγάλων λαϊκών μαζών, των φτωχότερων τάξεων. Ενδέχεται ακόμα, εξαιτίας των ατομικών του επιλογών και αδιεξόδων «προσαρμογής» του, βοήθησαν στο να κλείσουν οι λυρικοί κρουνοί της ποίησής του, τουλάχιστον στην  έμμετρη εικόνα τους που την γνωρίσαμε και μας την παρέδωσε. Οι λέξεις πιά μάλλον «φοβότανε» ότι θα τον «προδώσουν» και όχι οι άνθρωποι, οι σύντροφοί του οι πολιτικοί συναθλητές του από αυτούς γνώριζε τίνα περιμένει πια ή μάλλον συνειδητοποίησε τα δικά τους όρια και αντοχές και τι δεν έλπιζε πια. Πιστεύω ότι υφίσταται ακόμα ανοιχτό το ζήτημα εξέτασης της συνολικής πνευματικής, ιδεολογικής και ιστορικής προσφοράς του Μανόλη Αναγνωστάκη ακόμα και στις μέρες μας εν συνόλω ως ποιητής και πολίτης. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχουν συναχθεί, συγκεντρωθεί, εξεταστεί και εκδοθεί τα εκατοντάδες πολιτικά και ιδεολογικά και άλλα φιλολογικά κείμενά του στα αριστερά έντυπα που δημοσίευε-κυρίως στην εφημερίδα «Η Αυγή»- όπου διακρίνεται η «αιρετική», αντισυμβατική και ιδιαίτερη φωνή του, ώστε να μπορούμε με την ανάλογη ευχέρεια να αντιληφθούμε την προσφορά του Αναγνωστάκη στον κόσμο του ελληνικού σύγχρονου (μεταπολιτευτικού) στοχασμού και αυτών των ιδεών. Καθώς οργάνωνα το αρχείο μου με τα αποκόμματα των εφημερίδων, τα δημοσιεύματά του, (τα είχα για διάστημα παραμελήσει) και διάβαζα εκ νέου τα βιβλία και ποιήματά του, συνειδητοποίησα ότι ο ποιητής και πολίτης Μανόλης Αναγνωστάκης δεν αποτελεί μόνο μία «εξαίρεση» ανάμεσα στις φωνές της γενιάς του, αλλά και ότι πήγαινε και κόντρα στο ρεύμα, στις κατεστημένες ερμηνείες των παλαιών συντρόφων του και συναγωνιστών του (αυτών που τον είχαν στα νιάτα του διαγράψει από τον κομματικό χώρο που επέλεξε να υπηρετήσει και ήσαν και πάλι στα πράγματα μετά από τόσες δεκαετίες), ότι εξέφραζε με παρρησία και  ειλικρίνεια, διαλεκτικά και ιστορικά τεκμηριωμένα τους προβληματισμούς του, τα ιδεολογικά του διλήμματα, τα καίρια ερωτήματά του για πρόσφατα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην χώρα μας και μέσα στους κόλπους και τους πολιτικούς μηχανισμούς του πολιτικού φορέα που αγωνιστικά υποστήριζε. Ο Αναγνωστάκης είχε μία άλλη ματιά, περισσότερο θεωρητική-όχι όμως ανεδαφική ή αντιιστορική  από όσο η ίδια του η πολιτική εμφάνιση έδειχνε. Το ίδιο διαπιστώνουμε και στον χώρο της λογοτεχνίας ο Αναγνωστάκης εκφράζει στα μικρά συνήθως φιλολογικά του κείμενα και παρατηρήσεις, τις θέσεις και απόψεις του στο τι είναι ποίηση και λογοτεχνία, τι ορθή γραφή και πραγματική αξία και η λειτουργία ενός κειμένου. Παρενθετικά να σημειώσουμε το εξής: ότι όποιος έχει διαβάσει και προσέξει τι μας λέει ο αριστερός και μαχητής ποιητής Μ.Α. και τι ερωτήματα θέτει σε άρθρο του (και όχι μόνο) για την ουσιαστική σημασία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου και σε ποιο βαθμό αυτή συνέβαλε-αν συνέβαλε- η φοιτητική αυτή και λαϊκή εξέγερση στην πτώση της στρατιωτικής χούντας, τότε βλέπει τι ρόλο επεφύλασσε στον εαυτό του αλλά και στους συγγραφείς γενικότερα. Οι αμφιβολίες που εκφράζει και η ερμηνευτική σκοπιά με την οποία αντιμετωπίζει τα πολιτικά πράγματα και τις ερμηνείες του μέσα σε ένα ιδεολογικά καθαρό ιστορικό πλαίσιο, το άνοιγμα της σκέψης και της προβληματικής του, διαφέρει κατά πολύ από το καθιερωμένο «προπαγανδιστικό» και «λαϊκίστικο» πνεύμα με το οποίο συντάσσονται οι πολλοί και οι κρατούντες στην επανεξέταση και επαναπροσδιορισμό των προβλημάτων της Ιστορίας ή της Ιδεολογία που αναπτύσσεται γύρω από αυτήν. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης δεν σταμάτησε να κεντρίζει το μυαλό και τις κατεστημένες συνειδήσεις, συνήθειες και απόψεις των ανθρώπων και ιδιαίτερα αυτών που θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται αριστεροί, προοδευτικοί. Τα καθαρά πολιτικά και ιδεολογικά αυτά κριτήρια και ζητήματα της πρόσφατης Ιστορίας μας που θίγει με τα κείμενά του και την αρθρογραφία του ο πολίτης-ποιητής, οι έλληνες δημοκράτες αγωνιστές και ιδεολόγοι ενδέχεται να μην τα άγγιζαν, τα προσπερνούσαν ορμώμενοι κάτω από άλλες «σκοπιμότητες», ούτε όπως φαίνεται ενδιαφέρθηκαν να κατανοήσουν τις βαθύτερες και πλατύτερες ιστορικές και ιδεολογικές αιτίες τους, τα κοινωνικά τους αποτελέσματα και παραμέτρους εξήγησής τους. Αρκέστηκαν στην δημόσια σύμπλευσή του μαζί τους και της αναγνωρίσιμης ως πνευματική υποστηρικτική παρουσία και δημόσια εμφάνιση και συμμετοχή δίπλα τους. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης έθετε τον δάχτυλο επί τον τύπον των ήλων, πρωτίστως στο δικό του και των συντρόφων του ιδεολογικό σώμα και επικράτεια, δίχως να φοβάται τις όποιες αντιρρήσεις, ενστάσεις, ή ακόμα και απορρίψεις των συναγωνιστών συντρόφων του, αμφισβητήσεις του ίδιου και των δημοσιευμάτων του. Δεν του «πήγαινε», να ακολουθήσει την αποκλειστική στράτευση του κόκκινου ποιητή της Ρωμιοσύνης. Ο οποίος οικειοθελώς θυσιάστηκε σε έναν σκοπό, σε έναν στόχο ο οποίος προέρχονταν μάλλον περισσότερο από τα διάφορα συγκλίνοντα πεδία των αγώνων και αμέτρητων θυσιών, βασανισμών και φυλακίσεων των απλών, ανώνυμων και επώνυμων αγωνιστών, χιλιάδες παραδείγματα, παρά από τις κλειστές κάστες και κομματικών γραφείων ηγετικών μικρών μειοψηφιών και ομάδων οι οποίες διαμόρφωναν την ιδεολογική στράτευση και καθόριζαν μονοδιάστατα ακόμα και τις ιδιαίτερες προσωπικές στιγμές των ανθρώπων. Ο Αναγνωστάκης, για να χρησιμοποιήσω μια νεότερη φράση με την οποία αποκαλούσαν έναν πολιτικό του προοδευτικού χώρου, δεν ήταν το πολιτικό υποκείμενο που θα έλεγε μόνο «γιες μεν», ο «γιες μεν» μπροστά στην παντοδύναμη εξουσία του αρχηγού. Γι αυτό πιστεύω ότι αν συγκεντρωθούν και εκδοθούν συνολικά τα σκόρπια δημοσιεύματά του και οι κατά καιρούς συνεντεύξεις του και στο τι μας λέει και για πράγματα θέλησε να μας μιλήσει, θα διαπιστώσουμε τις ατομικές του αξιολογικές θέσεις και κριτικές απόψεις καθαρότερα για τον πραγματικό ρόλο του συγγραφέα μέσα στην κοινωνία που επεφύλασσε, στο πώς εκείνος τον έβλεπε και προσδιόριζε τα όριά του και τους στόχους του. Για την αυτοτέλεια και αυτονομία ενός Κειμένου και την λειτουργία του μέσα στο κοινωνικό σώμα, τις όποιες επιδράσεις του (θετικές ή αρνητικές), την αυτοτέλειά του για την οποία μας μιλά συνήθως σε πληθυντικό πρόσωπο, τις θέσεις του τι είναι λογοτεχνία, τι είναι διαρκής επαναστατική διαδικασία για πλέρια δημοκρατία, ελευθερία, ισότητα, πλουραλισμό, γνώση, για έναν ελευθερόφρονα διανοούμενο και λόγιο του καιρού του συνειδητό πολίτη, προερχόμενο και από τους θεωρητικούς και ιδεολογικούς οραματισμούς της γαλλικής επανάστασης. Ένας πολίτης ο οποίος δεν συντάσσεται πάντα με τις γνώμες του πλήθους έστω και αν αγωνίζεται και εργάζεται για τα πολιτικά και πάσης φύσεως δικαιώματά του. Η ποίησή του και τα επίπεδά της ίσως φωτιστούν περισσότερο και εμβριθέστερα, αν δεν λαθεύω παρά τις σημαντικές αναλύσεις και ερμηνείες που τις έχουν δοθεί από εξαιρετικές δοκιμιακές ελληνικές και ξένες φωνές. Εδώ εν τάχει να γράψουμε, ότι η βαριά ασήκωτη αγωνιστική και συγγραφική σκιά του πραγματικά μεγάλου μας κομμουνιστή ποιητή Γιάννη Ρίτσου έπεσε για πολλές δεκαετίες πάνω στις παρουσίες ομοτέχνων και ομοϊδεατών του ποιητών και συγγραφέων. Ίσως θεωρούνταν ένα είδος ερευνητικής «ύβρις» αν ένας μελετητής ή ερευνητής αποφάσιζε να ασχοληθεί με το έργο ενός άλλου ποιητή πέραν από αυτόν του σημαντικού και σπουδαίου Γιάννη Ρίτσου. Ο Γιάννης Ρίτσος ήθελε να είναι «πάντα» σημαιοφόρος στους αγώνες. Αλλά αυτό θέλει συζήτηση και έρευνα και να μην κρυφτεί το όποιο συμπέρασμα κάτω από το προοδευτικό και αριστερό χαλάκι. Αν έχουμε υπόψη μας μεταξύ άλλων δημοσιευμάτων του Μ.Α., παραδείγματος χάρη μία συνέντευξη του πολίτη-ποιητή στο περιοδικό «Η Αριστερά Σήμερα» τεύχος 12-13/ Ιούνιος-Σεπτέμβριος 1985, σελ.80-82, με τίτλο: «Το Κόμμα δεν είναι κριτικός της λογοτεχνίας», όπου ο Μ.Α. συμμετέχει στην συζήτηση για την «πολιτιστική παρέμβαση της Αριστεράς» των Πασοκικών εκείνων χρόνων, θα καταλάβουμε τι θέλω να πω με τα παραπάνω, δίχως πρόθεση ή διάθεση μείωσης καμίας ετέρας ποιητικής λαλιάς. Αλλά και σε άλλες του συνεντεύξεις και συμμετοχές δηλώνονται ξεκάθαρα οι θέσεις και ιδέες του, απλά τις έχει απλώσει και βρίσκονται διάσπαρτες. Ο Αναγνωστάκης θα απεχθάνονταν να γράψει ένα λογοτεχνικό «μανιφέστο» των αρχών και των κανόνων της ποίησης, της γραφής.

     Χρησιμοποιώ την τελευταία έκδοση που γνωρίζουμε των ποιητικών του Απάντων: Μανόλης Αναγνωστάκης, ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1941-1971, εκδόσεις «Νεφέλη», σελ. 186.  Αθήνα 2000. Το εξώφυλλο φιλοτέχνησε ο Νίκος Χουλιάρας. δ΄ έκδοση αναπαραγωγή της τρίτης που έγινε από τη «ΣΤΙΓΜΗ» το 1985. Με επιμέλεια του Αιμίλιου Καλιακάτσου, όπως υιοθέτησα και σε προηγούμενα σημειώματα.

Αναφέρω το ονοματεπώνυμο του ή των συγγραφέων, τον επιμελητή όπου τον συναντάμε, τον τίτλο της Ανθολογίας, τον υπότιτλο (αν υπάρχει) τον τόμο, τον τόπο, την χρονιά έκδοσης, τις σελίδες. Τα Ποιήματα ή τα Αποσπάσματα, τις συλλογές από τις οποίες προέρχονται και την σελίδα που τα συναντάμε, όπως επέλεξαν οι ανθολόγοι ή οι επιμελητές να μας τα δώσουν. Υπάρχουν ορισμένα πληροφοριακά κενά τα οποία τα αφήνω όπως τα διαβάζουμε στα βιβλία. Θεώρησα σκόπιμο όπως έπραξα και σε προηγούμενο σημείωμα, να αποδελτιώσω τα Περιεχόμενα της έκδοσης των εκδόσεων «Νεφέλη» του Γιάννη Δουβίτσα και να τα παρουσιάσω στην αρχή του σημειώματος εκ νέου, ώστε, ο όποιος αναγνώστης, να μπορεί να έχει μία γενική εποπτεία των Ποιημάτων του ποιητή, σε ποιες συλλογές ανήκουν και ποιών χρονικών περιόδων γράφτηκαν ή τους δόθηκε η τελική τους μορφή. Το σύνολο των Ποιημάτων του Αναγνωστάκη, είναι περίπου 90, για την ακρίβεια 88. Δεν απογράφω τα Ποιήματα του Μ. Αναγνωστάκη τα οποία έχουμε διαβάσει σε εφημερίδες, όπως πχ. «Η Αυγή», βλέπε «Το σκάκι» 3/7/2005, σε παλαιότερα και νεότερα λογοτεχνικά περιοδικά, σε περιοδικά πολιτικά-ποικίλης ύλης, όπως  «Ο Πολίτης» τχ.32/ 21-2- 1997, το ποίημα «Απάντηση σε γράμμα» (Στον Ηλία), ή σε ένθετα περιοδικά εφημερίδων βλέπε “Symbol”, 23/6/2001, Το ποίημα «Σε τί βοηθά, λοιπόν…» σ. 57 που ο δημοσιογράφος Παύλος Τσίμας διαλέγει ένα ποίημα. Ή το ποίημα «Ουρανός» του ένθετου «Δαίμων της Οικολογίας» τχ.51/ 7, 8, 2005. Όπως οι αναγνώστες εύκολα διαπιστώνουν, ορισμένες ποιητικές μονάδες του Μ. Αναγνωστάκη περιλαμβάνονται συχνότατα στις κατά καιρούς και διαφορετικών χρονικών περιόδων Ελληνικές Ποιητικές Ανθολογίες. Πχ. «Ο Χάρης 1944», «Το Σκάκι», «Το Πρωϊ», «Επιτύμβιον» κλπ. Δηλαδή τα συναντάμε πάνω από μία φορά. Αυτό μάλλον έχει δύο εξηγήσεις, ή το ποίημα είναι περισσότερο αγαπητό από το αναγνωστικό κοινό, θεωρείται ως ένα από τα αντιπροσωπευτικότερά του ή μεταφέρεται από προηγούμενες πηγές, ελλείψει ανθολογικού ενδιαφέροντος από τον ανθολόγο. Αν δεν λαθεύω. Τα ποιητικά πάνω κάτω ανθολογικά κριτήρια είναι κοινά. Ορισμένα του Ποιήματα από την άλλη, είναι περισσότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, βρίσκονται στα χείλη μεγάλης πληθυσμιακής ομάδας ανώνυμων ελλήνων, λόγω των μελοποιήσεών τους από γνωστούς και σημαντικούς έλληνες μουσικοσυνθέτες. Όπως τον πασίγνωστο κύκλο των τραγουδιών «Αρκαδία VIII» του Μίκη Θεοδωράκη, και τα εμβληματικά «Μιλώ» και «Χάρης 1944». (Τα εξαιρετικά τραγούδια- Εμβατήρια των πολιτικών αριστερών αντιστασιακών προσκλητήριων του Μίκη). Ποιήματά του έχουν μελοποιήσει ακόμα, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Γιώργος Μηνάς, και νεότεροι ηλικιακά μουσικοσυνθέτες όπως ο Νίκος Πλατύραχος, ο Αλέξης Αγραφιώτης κ.ά.  Ενώ στίχοι και φράσεις του λειτουργούν ως μικρά αποφθέγματα, πολιτικές ρήσεις, ιδιαίτερα σε πολιτικές συγκεντρώσεις της ανανεωτικής αριστεράς της οποίας υπήρξε μέλος και πολιτικό στέλεχος από τα νιάτα του. Προσπάθησα να δω και να ερμηνεύσω το έργο και την παρουσία του μέσα στο πνεύμα και το κλίμα της ιστορικής εποχής που φανερώθηκε δίχως να το εγκλωβίζω αποκλειστικά σε αυτό. Εξάλλου οι νηφάλιες αλλά καίριες κριτικές του παρατηρήσεις για ποιητές και έργα, η ειρωνική και σατιρική φλέβα του, η στιχουργική του αυτοματική σχεδόν ευκολία «γελοιογράφησης» καταστάσεων και προσώπων, είναι παράλληλη με την πολιτική του αξία, για όσους ενδεχομένως θα είχαν ενστάσεις ή έχουν προβάλλει, για την φορτισμένη ιδεολογικά φωνή του. Ο Αναγνωστάκης, δεν υπήρξε μόνο ποιητής αλλά και σοβαρός αναγνώστης της ελληνικής και ξένης συγγραφικής παραγωγής. Σίγουρα δεν είναι ομοούσια η φωνή του με άλλους συγκαιρινούς του ομοϊδεάτες του ποιητές, ούτε οι ερωτικοί του αναβαθμοί ή οι υπαρξιακές του αγωνίες είναι οι ίδιες, και μάλλον απέχει από το έντονο υπερρεαλιστικό ρεύμα της πρώτης και δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, (ανδρών και γυναικών ποιητών και ποιητριών) όμως, η εμβληματική και καθαρή ποίησή του, διακρίνεται για ένα είδος (ενδοστρέφειας της εσωτερικής του εξομολόγησης, ή ορθότερα εσωστρέφειας της ομιλίας του) και για τις ρηγματικές εσωτερικές εντάσεις της. Επίσης, και για αυτήν την διάθεση «με το σταγονόμετρο» να μας πληροφορήσει για τα «ενοχικά» συλλογικά των συναγωνιστών του πολιτικά τραύματα, πάθη και  μεταγενέστερες ανακολουθίες. Δεν δέχτηκε ποτέ του τον ορισμό «γενιά της ήττας» και ότι συμπεριλαμβάνεται και ο ίδιος σε αυτήν αλλά έζησε, βίωσε, έδρασε, έπαθε, καθρέφτισε την Γενιά αυτή. Δεν την υπέσκαψε αλλά και δεν την αποδέχτηκε όπως θα ήθελαν άλλοι. Οι κρίσεις του είναι ισορροπημένες και ήρεμη και μάλλον γαλήνια η απολογητική του, δεν εκπίπτουν οι θέσεις του ούτε στην αγιοποίηση ούτε στη δαιμονοποίηση, την κατεδάφιση των ονείρων και οραμάτων της, ανεξάρτητα των ιστορικών και πολιτικών παρεπόμενων και αποτελεσμάτων στα μετακατοχικά χρόνια. Στην επαγγελματική του διαδρομή ήταν ακτινολόγος, έτσι ακτινογράφησε την Εποχή του και τους ανθρώπους της, την Ιστορία τους.

     Και το παρόν σημείωμα έρχεται να προστεθεί στην αδημοσίευτη επιμερισμένη γενική Βιβλιογραφία και Αρθρογραφία του Μανόλη Αναγνωστάκη την οποία είχα συντάξει από παλιά. Την ποιητική του παρουσία σε βιβλία και ανθολογίες που γνωρίζω και έχω διαβάσει και στην αρθρογραφία που έχω αποδελτιώσει όταν ήμουν περισσότερο δραστήριος στις βιβλιογραφικές μου εργασίες. Η εργασία αυτή, δεν έχει την φιλοδοξία της τελειωτικής και ολοκληρωμένης αποδελτιωτικής καταγραφής, ο στόχος της περιορίζεται στο να συμπληρώσει υπαρκτά κενά ή σε αυτά που δεν έχουν επιχειρηθεί από τρίτους. Να προσθέσει ένα μικρό λιθαράκι στην καθόλου Βιβλιογραφία του για όσους ενδιαφερόμενους ή ενδιαφερόμενες για το έργο και την παρουσία του Μανόλη Αναγνωστάκη.

Ο τόμος Περιέχει τις εξής Συλλογές:

-ΕΠΟΧΕΣ σελίδες 9-41. Οι Εποχές αφιερώνονται «Στους Γονείς μου». Περιλαμβάνει:

-ΧΕΙΜΩΝΑΣ 1942, 9.-ΑΝΑΜΟΝΗ, 11.-ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ, 12.-ΘΑ ‘ΡΘΕΙ ΜΙΑ ΜΕΡΑ…, 14. -13.12.43, 16.-ΜΙΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΧΡΟΝΙΑ, 18.-ΟΙ ΝΙΚΗΜΕΝΟΙ, 20.-ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ, 22.- ΤΩΡΑ, 24. –ΕΠΙΤΑΦΙΟΝ, 25.- ΠΕΝΤΕ ΜΙΚΡΑ ΘΕΜΑΤΑ I,II,III,IV,V, 26.-ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΔΙΑΒΑΣΕ ΕΝΑ ΒΡΑΔΥ Ο ΛΟΧΙΑΣ OTTO V… Ι, ΙΙ, 31. –Ο ΠΟΛΕΜΟΣ, 35.-ΧΑΡΗΣ 1944, 37.-ΤΟ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ, 39. (είναι αφιερωμένο στο Ν.Μ.).

-ΕΠΟΧΕΣ 2 σελίδες 45-67. Περιλαμβάνει 8 ποιητικές μονάδες αριθμημένες με λατινικούς αριθμούς. (I- VIII). Η ποιητική σύνθεση με νούμερο VI είναι αφιερωμένη «Στον Ηλία». Το ποίημα με νούμερο VII είναι αφιερωμένο «Στην μνήμη του Αλέξη».

-Παρενθέσεις  σελίδες 71-76. Περιλαμβάνει:

-ΤΟΠΙΟ, 71.- ΕΠΙΤΥΜΒΙΟΝ, 72.- ΕΠΙΓΝΩΣΗ, 73.- ΑΝΘΡΩΠΟΙ, 74.- ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ Ε… 1949, 76.

-ΕΠΟΧΕΣ 3 σελίδες 79—99. Περιλαμβάνει:

-Η ΑΓΑΠΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΦΟΒΟΣ…, 79.- ΣΚΥΦΤΟΙ ΠΕΡΑΣΑΝΕ…, 81.- ΟΧΙ ΑΠΟ ΔΩ…, 85.- ΑΡΧΙΣΕ ΜΙΑ ΣΙΓΑΝΗ ΒΡΟΧΗ…. (μετά τον τίτλο υπάρχει ως μότο «Έπεφτε μιά κίτρινη παλιά βροχή…» Γ.Κ., 87.- ΧΡΩΜΑΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΔΕΙΛΙΝΟΥ…, 89.- ΤΩΡΑ… (αφιερώνεται στο όνομα με αρχικά Γ. Α.), 91.- ΜΙΑ ΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ…,92.- ΟΙ ΡΥΘΜΙΚΟΙ ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ…, 93.- ΑΝ ΘΥΜΟΥΜΑΙ…, 94.- ΤΟ ΠΡΩΪ…, 95.- ΓΡΑΨΑΝΕ Τ’ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ…, 96.- ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 99.

-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ σελίδες 103-118. Περιλαμβάνει:

-ΗΡΘΕΣ ΟΤΑΝ ΕΓΩ…, 103.- ΑΥΤΟΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ…, 105.- ΤΟ ΔΕΙΠΝΟ, 107.- ΕΠΡΕΠΕ… (του ποιήματος προηγείται λόγος του Ευαγγελιστή Ιωάννη «Λέγει αυτώ ο Πιλάτος: Τί εστιν αλήθεια; Και τούτα ειπών, πάλιν «εξήλθεν»…, 109.- ΕΔΩ…, 112.- ΤΟ ΣΚΑΚΙ, 114.- ΟΤΑΝ ΤΑ ΒΡΑΔΙΑ…, 115.- ΚΑΘΕ ΠΡΩΙ…, 116.- ΚΙ ΗΘΕΛΕ ΑΚΟΜΗ…, 117.- ΕΚΕΙ…, 118.

-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2  σελίδες 123-131. Περιλαμβάνει:

-ΗΤΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙ…, 123.- Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ, 124.- ΑΝΤΙ ΝΑ ΦΩΝΑΣΚΩ…, 126.- ΟΤΑΝ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΗΣΑ…, 128.- ΜΙΛΩ…, 130.

-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3 σελίδες 135-156. Η Συλλογή είναι αφιερωμένη «Στη Νόρα». Περιλαμβάνει:

- ΤΩΡΑ ΜΙΛΩ ΠΑΛΙ…, 135.-ΟΙ ΣΩΣΙΕΣ, 137.-Ο ΝΕΚΡΟΣ, 139.- ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΕΡΧΟΝΤΑΙ… (αφιερώνεται «Στον Κλείτο». Είναι μάλλον ο ποιητής και μεταφραστής Κλείτος Κύρου), 141.- ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ, 142.- Η ΑΠΟΦΑΣΗ, 143.- ΣΤ’ ΑΣΤΕΙΑ ΠΑΙΖΑΜΕ…, 144.- ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΕΓΙΝΕ…, 145.- ΕΝΑΣ ΚΛΕΦΤΗΣ…, 146.- ΚΑΤΩ ΑΠ’ ΤΙΣ ΡΑΓΕΣ…, 147.- ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΙΟ ΓΥΜΝΑ…, 148.- ΕΣΥ ΜΟΝΟ ΤΟ ΞΕΡΕΙΣ…, 149.- ΟΙ ΕΠΙΓΟΝΟΙ, 150.- ΠΑΨΑΝ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΠΙΑ…, 151.- ΤΩΡΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΛΟΣ ΘΕΑΤΗΣ…, 152.- ΣΕ ΤΙ ΒΟΗΘΑ ΛΟΙΠΟΝ…, 153. –ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ Η ΠΛΗΘΩΡΑ…, 154.- ΟΛΑ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ…, 155.- ΑΦΙΕΡΩΣΗ, 156.

-Ο ΣΤΟΧΟΣ σελίδες 137-176. Περιλαμβάνει:

-Ο ΣΤΟΧΟΣ, 137.- ΠΟΙΗΤΙΚΗ, 159.-ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΟΥ…, 160. –Ο ΟΥΡΑΝΟΣ, 161.-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1969 μ.Χ., 162.- ΕΠΙΤΥΜΒΙΟΝ, 164.- ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΝΟΜΟΤΑΓΟΥΣ, 165.- ΠΡΟΣΕΥΧΗ, 166.- ΝΕΟΙ ΤΗΣ ΣΙΔΩΝΟΣ, 1970, 167.- IF…, 168.- ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ (αφιερώνεται στον ποιητή και κριτικό «Κώστα Κουλουφάκο»), 170.- ΠΡΟΣΧΕΔΙΟ ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ*, 173

*Πρόκειται περί προσχεδίου, ως ο τίτλος, και προσφέρεται εις ελευθέραν δημοσίαν συζήτησιν. Μετά τάς ακουσθησομένας απόψεις θα γίνει τελική επεξεργασία υπό ομάδας εκρίτων Ποιητών και θα παραδοθεί είς το κοινόν προς γνώσιν και αναμόρφωσιν.

-ΚΡΙΤΙΚΗ, 175.- ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 176.

-ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ 1971:

     Οι Εποχές γράφτηκαν από το 1941 και τυπώθηκαν τον Οκτώβριο του 1945 στη Θεσσαλονίκη. Οι Εποχές 2 γράφτηκαν στη διετία 1946-1948 και τυπώθηκαν τον Αύγουστο του 1948 στη Θεσσαλονίκη. Η χρονολογία 1943-1946 που είχε μπει κάτω από το τελευταίο ποίημα, για να υποδηλώσει έτσι η σειρά αυτή των ποιημάτων ανήκει σ’ εκείνη την περίοδο, ήταν σκόπιμα λαθεμένη και υπαγορεύτηκε από ορισμένους λόγους. Τα ποιήματα της σειράς Εποχές 3 είναι γραμμένα στα 1949-1950 και τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1951. Η Συνέχεια γράφτηκε στα 1953-1954 και τυπώθηκε στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1954. Και τα τέσσερα παραπάνω φυλλάδια, που κυκλοφόρησαν σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, εκτός εμπορίου, περιλαμβάνονται στον τόμο Τα ποιήματα 1941-1956 (Αθήνα, Απρίλιος 1956) μαζί με τη μικρή σειρά Παρενθέσεις και τη Συνέχεια 2, γραμμένη στα 1955, και ανέκδοτη ως τότε. Η Συνέχεια 3 τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλιο του 1962. Το μεγαλύτερο μέρος της σειράς του Στόχου δημοσιεύτηκε στην ομαδική έκδοση Δεκαοχτώ Κείμενα («Κέδρος», 1η έκδοση Ιούλιος 1970).

     Η αρχική μορφή όλων των ήδη δημοσιευμένων ποιημάτων διατηρείται χωρίς καμιά μεταβολή ή τροποποίηση ή άλλου είδους «επεξεργασία». Σελίδα 179.

      Σύμφωνα με τον πρώτο βιβλιογράφο του, τον ποιητή και κριτικό Δημήτρη Δασκαλόπουλο, βλέπε «Σχεδίασμα Βιβλιογραφίας Μ. Αναγνωστάκη», περιοδικό «Αντί τχ. 527-528/ 31-7-1993, σ.85-96, ο οποίος δήλωσε τα εργογραφικά και βιβλιογραφικά του ποιητή ίχνη τα βιβλία του κυκλοφόρησαν: «ΕΠΟΧΕΣ», Θεσσαλονίκη 1945. –Federico Garcia Lorca Δύο Ωδές στον Salvador Dali. Ωδή στον Walt Whitman, Θεσσαλονίκη 1946. Η απόδοση έγινε από τον Κλείτο Κύρου και τον Μ. Αναγνωστάκη, επανακυκλοφόρησε στην Θεσσαλονίκη το 1948.- «ΕΠΟΧΕΣ 2», Σέρρες 1948.-«ΕΠΟΧΕΣ 3», Θεσσαλονίκη 1951.- «Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ», Αθήνα 1954.- «ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1941-1956). ΕΠΟΧΕΣ- ΕΠΟΧΕΣ 2- ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ- ΕΠΟΧΕΣ 3- Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2» Αθήνα 1956. –«Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3» Θεσσαλονίκη 1962.- «ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ», Θεσσαλονίκη 1965.- «ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1941-1971. ΕΠΟΧΕΣ- ΕΠΟΧΕΣ 2-ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ-ΕΠΟΧΕΣ 3-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2- Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3- Ο ΣΤΟΧΟΣ», Θεσσαλονίκη 1971. – «ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, ΕΠΟΧΕΣ- ΕΠΟΧΕΣ 2- ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ-ΕΠΟΧΕΣ 3-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2- Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3- Ο ΣΤΟΧΟΣ 1941-1971. Αθήνα 1976. –ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ. ΑΝΤΙΔΟΓΜΑΤΙΚΑ. ΑΡΘΡΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ 1946-1977., εκδ. Πλειάς-Αθήνα 1978 –ΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ ’68-’69. Εκδ. Πλειάς-Αθήνα 1979. Ως  Μανούσος Φάσσης, ΠΑΙΔΙΚΗ ΜΟΥΣΑ (Τραγούδια για την προσχολική και σχολική ηλικία) εκδ. Αμοργός-Αθήνα 1980. – Μ. Αναγνωστάκης, ΥΓ. 1983.-ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1941-1971. ΕΠΟΧΕΣ- ΕΠΟΧΕΣ 2.-ΠΑΡΕΝΘΕΣΕΙΣ- ΕΠΟΧΕΣ 3.-Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ- Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2- Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 3- Ο ΣΤΟΧΟΣ. Εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985 τυπογραφική επιμέλεια Αιμίλιου Καλιακάτσου. –ΑΝΤΙΔΟΓΜΑΤΙΚΑ. ΆΡΘΡΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ 1946-1977, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985.-ΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ ’68-’69, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985.- ΤΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985.- Ως ΜΑΝΟΥΣΟΣ ΦΑΣΣΗΣ, Ο ΚΑΤΗΦΟΡΟΣ. Μπαλάντα, εκδ. AIDS, Αθήνα 1986 (τυπώθηκε στο τυπογραφείο των εκδόσεων Στιγμή).- Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΜΑΝΟΥΣΟΣ ΦΑΣΣΗΣ. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ.ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ. Δοκιμιακό σχεδίασμα του Μανόλη Αναγνωστάκη, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1987.- ΧΑΜΗΛΗ ΦΩΝΗ. Τα λυρικά μιας περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς. Μια προσωπική ανθολογία του Μ. Αναγνωστάκη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1990. – ΥΓ., εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1997.

Το πρώτο αυτό «Σχεδίασμα Βιβλιογραφίας» του Μ. Αναγνωστάκη από τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο (στην εργασία του ο Δ. Δ, προσθέτει και άλλα στοιχεία της έκδοσης, συνοδευόμενης από κρίσεις και σχόλια τρίτων δημοσιευμένα στον τύπο της εποχής) εμπλουτίζεται με 2 ακόμα τίτλους βιβλίων του Μ.Α. μεταφρασμένους στο εξωτερικό, με την Δισκογραφία του, (μελοποιήσεις ποιημάτων του από έλληνες μουσικοσυνθέτες Μ. Θεοδωράκης, Θάνος Μικρούτσικος, Μιχάλης Γρηγορίου, Γιάννης Μαρκόπουλος κλπ.) και Μία επιλογή δημοσιευμάτων- κρίσεων, σχολίων και πληροφοριών για τον Μ. Α. Συνολικά στην Δ αυτή κατηγορία αναφέρονται 68 ονόματα και τίτλοι βιβλίων και περιοδικών. Πρώτη στην καταγραφή αυτή είναι η εργασία του ποιητή και εκδότη, μεταφραστή, γκαλερίστα Ντίνου Χριστιανόπουλου, «Μανόλης Αναγνωστάκης. Διαγώνιος Θεσσαλονίκης, Καλοκαίρι 1962, σελ. 10-14. (Στις σελίδες 15-19, ανθολόγηση ποιημάτων του Μ.Α.).    

        ΑΝΘΟΛΟΓΙΕΣ- ΒΙΒΛΙΑ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΑΠΥΡΟΥ, εκδ. ΒΙΠΕΡ 1971

[Χάρης 1944, 22-23./ -Τοπίο, 23./ -Άνθρωποι, 23-24./ -Η Συνέχεια, 24-25 (απόσπασμα). / -Το Ναυάγιο, 25-26./ -Επίλογος, 26.].

[Αναμονή, 133. («Επαφές»)].

ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΑΘΗΝΑΣ (Ν.Ε.Λ.Ε.). ΜΠΑΛΑΝΤΕΖΑ. Έλενα Στριγγάρη: Επιμέλεια.  Ανθολογία από τις βραδιές ποίησης και Μουσικής με 16 Χαρακτικά της Εθνικής Πινακοθήκης, Αθήνα 1990.

[Αναμονή, 19./-Κάτω απ’ τις ράγες…, 20./- Αναζήτηση, 19-20./- Από τα «5 μικρά θέματα» IV, 21./- Ποιήματα που μας διάβασε ένα βράδυ ο λοχίας Όττο V… (Ι), 21../- Χάρης 1944, 22./ -Ο Ουρανός, 23./- Πάψαν τα λόγια πιά…, 24./-Το Πρωϊ…, 25/- Το σκάκι, 25./-Το ναυάγιο, 26./- Μιλώ…, 27./- Ποιητική, 28./- Αφιέρωση, 29./- Νέοι της Σιδώνος, 1970, 29.].  

ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ. Δ. Π. Κωστελένος. Εκδ. Αδελφοί Μπούκα 1980

[Τόμος 6^ος. Από τη συλλογή «Επαφές». Αναμονή, 148-149./- «13.12. 43», 149. /-Χάρης 1944, 150/- Από τη συλλογή «Παρένθεση». Άνθρωποι, 150-151./- «Στο Νίκο Ε… 1969», 151-152./- Από τη συλλογή «Εποχές 3». Σκυφτοί περάσανε…, 152-153].

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ.  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ: Εισαγωγή.- Επιμέλεια-Έκδοση Ντίνου Γιωργούδη και Κ. Γεννατά, Αθήνα 1957

[Μικρό Εισαγωγικό.- IV., 9-10. («Εποχές 2»)./ - Ι, 11. («Εποχές 3»)./ -Από την «Συνέχεια», 12.].

ΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΙΟΣ- ΦΑΙΔΡΟΣ ΜΠΑΡΛΑΣ, Ανθολογία Συγχρόνου Ελληνικής Ποιήσεως 1930- 1960, εκδ. Γεωργίου Φέξη, 1961

[Χάρης 1944, 51-51./ -Αυτό που ονομάσαμε Φθινόπωρο, 52-53./- Η Αγάπη είναι ο φόβος, 53-54./- Άρχισε μια σιγανή βροχή…., 54-55./- Επίλογος, 55.].

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ- ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Ελληνική Ποιητική Ανθολογία Θανάτου του 20^ου αιώνα, εκδ. Καστανιώτη 1995

[Ο Νεκρός, 22 («Η Συνέχεια 3», 1962]

ΤΑΣΟΣ ΚΟΡΦΗΣ- ΟΡΕΣΤΗΣ ΑΛΕΞΑΚΗΣ: Επιμέλεια. ΦΩΝΕΣ ’93. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ’93, εκδ. Πρόσπερος 1994

[Από το ΥΓ., 16, 71. 18,22,23,25.].

ΚΑΡΥΟΦΙΛΗΣ ΜΗΤΣΑΚΗΣ, Νεοελληνική Μουσική και Ποίηση. Ανθολογία, εκδ. Γρηγόρη 1979.

[Από «Εποχές 3». Επίλογος, 493./- Από «Η Συνέχεια 2», 2 Μιλώ, 495.].

ΠΑΝΟΣ Π. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥΝΗΣ- ΠΑΥΛΟΣ Π. ΝΑΘΑΝΑΗΛ, Σύγχρονη Ποιητική Ανθολογία, εκδ. Δίφρος 1961.

[Αναζήτηση, 27./-Τώρα, 18./-Ποιήματα που μας διάβασε ένα βράδυ ο Λοχίας OTTO V… II, 18./-  Από τις «Εποχές 2», και ΙΙΙ, 19. «Εποχές»./- Επίλογος, 19, «Εποχές 2»./ -Από την «προδοσία», 19-20. («Ποιήματα» 1941-1956»)].

Γ. Κ. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ: Εποπτεία. –ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ: Επιμέλεια. Ποιητική Ανθολογία. Τόμος Γ΄. (1920-1976). Εκδ. Μαλλιάρη- Θεσσαλονίκη 1976

[Θα ‘ρθει μια μέρα…, 264./- 13.12.1943, 265/- Χάρης 1944, 266./- Τοπίο, 268./- Στο Νίκο Ε…(1949), 268./-Όχι από δω…, 268./- Το Πρωϊ…, 269./- Επίλογος, 270./- Το Σκάκι, 270./ -Μιλώ…, 271./- Οι σωσίες, 272./- Ο νεκρός, 273./- Η απόφαση, 273./- Εσύ μόνο το ξέρεις… , 274./- Στο παιδί μου, 274.].

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ: Επιμέλεια και Πρόλογος, Ανθολογία Νεοελληνικής Ποιήσεως. Ε΄, έκδοση, εκδ. Παρθενών 1971.

[Τοπίο, 288./- Το Σκάκι, 289]

ΗΡΑΚΛΗΣ Ν. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, Ανθολογία 1708-1959. 8^η έκδοση. Αθήνα 1963

[Χάρης 1944, 36./-Τοπίο,37./-Άνθρωποι, 37-38./-Το κάθε τι τελειώνει μια μέρα…, 38./ -Τώρα, 38-39. /-Αποσπασματικά από «Εποχές 1» και «Εποχές 2»]

ΡΕΝΟΣ ΗΡΑΚΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, Ανθολογία της Νεοελληνικής Γραμματείας, έκδοση 10, εκδ. Τα Νέα Ελληνικά, Αθήνα χχ.

[Χάρης ’44, 40-41./- Τοπίο, 41./-Άνθρωποι, 41./-Το κάθε τι τελειώνει μια μέρα, 42/-Τώρα, 42./-Οι σωσίες, 42./-Απ’ όλες τις Εποχές, 43-44./-Από τον «Επίλογο» και από τη «Συνέχεια», 44. Τόμος Α΄, και Τόμος Γ΄, 1660.].

ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ, Λύρα Ελληνική, εκδ. Πλειάς 1993.

[ΠΕΝΤΕ ΜΙΚΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΙΙΙ, 47./- Χάρης 1944, 47-48./-Τοπίο, 48./-Άνθρωποι, 48-49./ - Άρχισε μια σιγανή βροχή, 49-50./- Αν θυμούμαι, 50./-Κι ήθελε ακόμη, 50-51./ -ΕΚΕΙ…, 51. /-ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ, 51-52./- ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΟΧΕΣ 3. ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 52./- Η ΑΠΟΦΑΣΗ, 52-53../- ΠΟΙΗΤΙΚΗ, 53./- ΝΕΟΙ ΤΗΣ ΣΙΔΩΝΟΣ, 1970, 53-54./- ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΟΧΟ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 54./ -ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ ’68-69, 54-55./- ΑΠΟ ΤΟ Υ.Γ., 55.]

ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Ξένων Αιμάτων Τρύγος. Ανθολογία Ελληνικών Ποιημάτων, εκδ. Γαβριηλίδης 2014

[Ο ΝΕΚΡΟΣ, 27. (από την συλλογή «Η ΣΥΝΈΧΕΙΑ 3», Θεσ./κη 1962).].

ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Κορφολογώντας Εποχών την Προίκα. Ανθολόγιο Ελληνικών Ποιημάτων, εκδ. Γαβριηλίδης 2018

[ΟΧΙ ΑΠΟ ΔΩ.., 22-23 (από «ΕΠΟΧΕΣ 3» 1954]

ΝΙΚΟΣ  ΚΑΡΑΤΖΑΣ: Εισαγωγή- Ανθολόγηση- Εργογραφία. ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, εκδ. Επιλογή 1990.

[Τώρα, 64./- Επίλογος, 65./- Ο Πόλεμος, 64-65. (Από «ΕΠΟΧΕΣ»)./- Το Σκάκι, 66. (Από «Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 1»)./- Μιλώ…, 66. (Από «Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ 2»./- Στ’ αστεία παίζουμε…, 67./- Το ναυάγιο, 68./- Κάτω απ’ τις ράγες…, 68./- Αφιέρωση, 69./- Στο παιδί μου, 69. (Από «Ο Στόχος»). Εργογραφία, 163.].

ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΚΚΙΝΗΣ, Ανθολογία Νεοελληνικής Σατιρικής Ποίησης. Από τις αρχές του 18^ου αιώνα ως τις μέρες μας, εκδ. Εστία 1981

[Επιτύμβιον, 237. («Τα Ποιήματα» Αθήνα 1976)

ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΚΚΙΝΗΣ, Ποιητική Ανθολογία Ειρήνης. Από τον Ησίοδο ως τις μέρες μας, εκδ. Gutenberg 1986

[Πάψαν τα λόγια πια…, 199]

ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΚΚΙΝΗΣ, Ανθολογία Νεοελληνικής Ποίησης 1708-1989. 5^η έκδοση, εκδ. Εστία 1995

[Μιλώ, 32./- Το Σκάκι, 32-33./-Ο Νεκρός, 33./-Αφιέρωση, 34./-Επίλογος, 34./-Η αγάπη είναι ο φόβος, 34-35./- Εκεί…, 35-36]

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΡΙΔΗΣ, Ποιητική Ανθολογία 1930-1965, εκδ. Ιωλκός 1965

[Ο Νεκρός, 24-25./- Το Ναυάγιο, 25./- Η, 25./ -Αφιέρωση, 26.]

ΣΗΦΗΣ Γ. ΚΟΛΛΙΑΣ, Θρησκευτική Ανθολογία Ποιήσεως 1453-1972, Αθήνα-ΝΥ 1973

[Τόμος Α΄, Έπρεπε δεν έπρεπε./- Μιλώ, 292-293]

ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ: Επιμέλεια. Ποίηση. Σύγχρονη Νεοελληνική Ανθολογία Α΄., εκδ. Νέα Σκέψη 1997

[Το Πρωϊ, 10./ -Τοπίο, 10./- Άνθρωποι, 10.]

ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΕΡΑΝΘΗΣ, Μεγάλη Ελληνική Ποιητική Ανθολογία, Αθήνα 1954. Έκδοση 7^η.

[ Τόμος Β΄, Το Πρωϊ, 710. («Εποχές 3»)./ - Τόμος Γ΄, Επίλογος, 407-408. («Ποιήματα 1941-1956»).

ΚΩΣΤΑΣ  ΠΟΡΦΥΡΗΣ, Ποιητική Ανθολογία, εκδ. Ωκεανός 1964

[Ποιήματα που μας διάβασε ένα βράδυ. Ο λοχίας  Όττο V. I,II, 35-36./ - Χάρης 1944, 36-37. –Τοπίο, 37.- Η αγάπη είναι ο φόβος, 38.- Το Σκάκι, 38-39.- Μιλώ, 39.]

ΤΑΣΟΣ ΠΟΡΦΥΡΗΣ: Ανθολόγηση ποιημάτων. Ανθολογία της Βροχής, Τροπικός 2003

[Άρχισε μια σιγανή βροχή αργά προς το βράδυ, 34-35. (από περ. «Ο Αιώνας μας» φ. 6/6, 1951.]

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κ. ΡΑΝΟΣ, Επίτομη Ποιητική Ανθολογία, Αθήνα 1963

[Σκάκι,17-18./-Επίλογος, 18.].

ΕΛΕΝΗ ΣΟΦΡΑ, Η Ελληνική Ποίηση. Από την αρχαιότητα ως σήμερα, εκδ. Ιωλκός 1984.

[ σπαράγματα στίχων του με πληροφοριακά στοιχεία για τον ποιητή].

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΛΑΚΑΣΗΣ- ΤΣΕΚΟΣ, Εκλεκτά Σύγχρονα. Ελληνικά Ποιήματα. Μεταπολεμικοί χρόνοι μέχρι τις μέρες μας. Α΄ έκδοση, εκδ. Δωδώνη 1993.

[Επιτύμβιον, 14/- Το Σκάκι, 14.].

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ. ΕΠΙΤΟΜΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ. Και με τον ήχον των για μιά στιγμή επιστρέφουν… Ανθολόγηση-Πρόλογος: Δώρα Μεντή. Εισαγωγικά σημειώματα: Ευριπίδης Γαραντούδης. Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2016.

[ΠΕΝΤΕ ΜΙΚΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΙΙΙ «Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατέλειωτα…», 310-311 («Εποχές, 1945»).-ΤΟ ΣΚΑΚΙ, 311 («Η Συνέχεια, 1954).- ΟΤΑΝ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΗΣΑ…, 312- 313, («Η Συνέχεια 2», 1956). – Ο ΟΥΡΑΝΟΣ, 313 («Ο Στόχος», 1971).- FEMINA AETERNA, 314, («Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης» 1987).]

-ΑΙΜΟΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ. Επιμέλεια κειμένων Παντελής Μπουκάλας. Σχεδιασμός, Έκδοση και Εξώφυλλο, Ξανθίππη Μίχα- Μπανιά. Έκδ. «Φίλοι του περιοδικού Αντί», Αθήνα 2006.

[μικρό εισαγωγικό για τον Μ.Α.- ΤΟ ΠΡΩΪ, 96 (από «Εποχές 3, 1955).- ΜΙΛΩ…, 97 (από «Η Συνέχεια 2, 1956).- Ο ΝΕΚΡΟΣ, 97-98 (από «Η Συνέχεια 3, 1962).- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ 1969 μ.Χ., 98-99 (από «Ο Στόχος» 1970].

ΡΙΤΑ ΜΠΟΥΜΗ- ΝΙΚΟΥ ΠΑΠΠΑ, ΝΕΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, τόμος Β΄ Ελλάδα, εκδ. Διόσκουροι, Αθήνα χ.χ.

[Ο ΝΕΚΡΟΣ, 941-942.-ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ, 942.- Δύο ποιήματα από την «Απόφαση». 1, 2. ΕΠΙΓΟΝΟΙ, 943 (απόσπασμα).- ΤΟ ΣΚΑΚΙ, 944.]

ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΓΕΡΗΣ- ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ- ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΩΤΑΣ- Μ.Μ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΕΝΗ. Γενική Επιμέλεια Μ.Μ. ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ, τόμος Ε΄. Νέοι Χρόνοι, εκδ. Παρθενών 1977.

[(Από τις «Εποχές 3»)- «Η ΑΓΑΠΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΦΟΒΟΣ…, 733-734.- ΕΔΩ, 734-735.- ΤΟ ΣΚΑΚΙ, 735. -ΟΤΑΝ ΤΑ ΒΡΑΔΙΑ, 735-736.- ΤΩΡΑ, 736.- ΜΙΑ ΤΕΛΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ, 736.- ΟΙ ΡΥΘΜΙΚΟΙ ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, 737.- ΑΝ ΘΥΜΟΥΜΑΙ, 737.- ΤΟ ΠΡΩΪ, 737. –ΓΡΑΨΑΝΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥΣ, 738.- ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 738.- ΜΙΛΩ, 738-739. –ΑΡΧΙΣΕ ΜΙΑ ΣΙΓΑΝΗ ΒΡΟΧΗ, 739-740.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ. ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ- ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ. Επιμέλεια ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ, εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1990. Τόμος Ε΄, Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά.

[Από τη συλλογή «Εποχές, 2» VIII, 211-212 («Εποχές 2», 1948).- Όχι από δω…, 212. –Η αγάπη είναι ο φόβος, 213.- Οι ρυθμικοί βηματισμοί…, 213.- Το πρωϊ…, 214.- Επίλογος, 213.- Γράψανε τ’ όνομά του…, 214-215. (από «Εποχές 3», 1951). – Ήρθες όταν εγώ…, 215- 216.- Το δείπνο, 216-217.- Εδώ…,217. («Η συνέχεια» 1954).- Κι’ ήθελε ακόμη…, 218. – Εκεί…, 218-219. –Όταν αποχαιρέτησα…, 219-220. («9^η Θερμιδώρ» 1955). – Μιλώ…, 220. («Η συνέχεια 2» στην έκδοση «Τα ποιήματα, 1941-1956», 1956). – Ο νεκρός, 221.- Όλο και πιό γυμνά…, 221. – Οι επίγονοι, 222. («Η συνέχεια 3», 1962).- Νέοι της Σιδώνος, 1970, 222. –Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ.Χ., 223. – Επίλογος, 223, («Ο στόχος», 1970

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ (20^Ος ΑΙΏΝΑΣ). Ανθολόγηση- Επιμέλεια: ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ- ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, τόμος Γ΄ (1940- 1970), εκδ. Κότινος, Αθήνα 2012.

[‘Ήττα, καταστροφές, καιρός καταφρόνιας,…, 98.- «Σχεδιάζουν ένα μακρόπνοο έργο σε τρείς τόμους…, 98-99.- Σκόρπιοι Στίχοι, 99-100. –ΧΑΡΗΣ 1944, 101-102. –ΣΤ’ ΑΣΤΕΙΑ ΠΑΙΖΑΜΕ…, 102.- ΟΧΙ ΑΠΟ ΔΩ…, 103.- ΑΥΤΟΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ…, 104.- ΠΟΙΗΤΙΚΗ, 105. –ΕΠΙΛΟΓΟΣ, 106.] Βιογραφικά στην σ. 474-475.

      Ποιήματα του Μανόλη Αναγνωστάκη διαβάζουμε και στον Α΄ τόμο του Συμποσίου της Ποίησης της Πάτρας με θέμα την Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά, στον Στ΄ τόμο με θέμα την Μεταπολεμική Ποίηση. Στα μελετήματα  και τις ανθολογίες που αναφέρονται στους ποιητές και τις ποιήτριες της Θεσσαλονίκης.

     Ας κλείσουμε το νέο αυτό σημείωμα για τον πολίτη-ποιητή, ποδοσφαιρόφιλο Μανόλη Αναγνωστάκη, με μια κοινή συμμετοχή του, μαζί με την κριτικό Νόρα Αναγνωστάκη σύζυγό του, στο βιβλίο «ΑΡΧΙΖΕΙ ΤΟ ΜΑΤΣ. ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ», επιμέλεια Γιάννης Η. Παππάς, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2010. Στο ανθολόγιο-μελέτημα έχουμε μία διπλή παρουσία του ποιητή. Η πρώτη έχει τίτλο "Άγιαξ για πάντα. Βρήκαμε κάποτε το όνειρο και τώρα μας καταδιώκει…, σ. 53-56. (είναι μία δεύτερη αναδημοσίευση, πρώτη στην εφ. Η Αυγή 28/10/1984, με το ψευδώνυμο Αλ. Καμής και ανα- δημοσίευση στην εφ. Η Καθημερινή Κυριακή 4/10/1998, στο ένθετο «Επτά Ημέρες».  Ακολουθούν οι σελίδες 56-58 όπου από κοινού ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ και η ΝΟΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ, υπογράφουν την συνέντευξη «Το αληθινό πρόσωπο των ποιητών» Απόσπασμα από συνομιλία του Μανόλη Αναγνωστάκη και της Νόρας Αναγνωστάκη με τον ποιητή Θέμη Λιβεριάδη στην Αθήνα το 1996. (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ενενήντα Επτά του οργανισμού «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997», τεύχος 7^ο, Δεκέμβριος 1996…..

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς

Πέμπτη 3 Οκτωβρίου 2024.

ΥΓ. Σημεία των Καιρών. Το κατορθώσαμε και αυτό, να κομματικοποιήσουνε και στέλνουν εξώδικα η μία χαροκαμένη οικογένεια στην άλλη για την τραγική τραγωδία των Τεμπών και των 57 νέων και μεγαλύτερης ηλικίας ελλήνων και ελληνίδων που χάθηκαν τόσο άδικα. Θα μου πεις, εδώ κοντεύουν να λησμονήσουν τους 104 της φωτιάς στο Μάτι……. Η ελληνική δημοκρατία σε όλο της το μεταπολιτευτικό «μεγαλείο». Η βράβευση του Δ. Α. και υποψήφιου πράσινου μελλοντικού «πρωθυπουργού» μας μάρανε.