ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

                  ΕΝ  ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ  ΕΓΓΡΑΦΟΝ

Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ

ΝΕΩΤΕΡΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

                     του κυρίου Ιωάννου Αλέξανδρου Μελετόπουλου

        Ο Διονύσης Σουρμελής εις την ιστορία των Αθηνών λέγει ολίγα τινά περί των ενεργειών αι οποίαι εγένοντο κατά το 1825 δια την εγκατάστασιν των Ψαριανών εις τον Πειραιά. Εκ των δύο δε παρ’ αυτού παρατιθεμένων εγγράφων, προκύπτει ότι οι Αθηναίοι δεν εδέχθησαν ευχαρίστως την σκέψιν της Προσωρινής Διοικήσεως περί οικοδομήσεως των νέων Ψαρών εις Πειραιά, ή μάλλον προβλέποντες την αύξησιν της αξίας των κτημάτων, ήθελαν να κρατήσουν δι’ αυτούς τα παραλιακά γήπεδα και τας καλλιεργήσιμους γαίας, εις δε τους Ψαριανούς να παραχωρηθή ο βράχος της Καστέλλας. Το ιστορικόν αυτό ζήτημα με απησχόλησε και άλλοτε, αλλά δεν επέτυχα τότε να εύρω άλλας πηγάς προς συμπλήρωσιν των όσων από τον Σουρμελή γνωρίζομεν.  Τελευταίως όμως χάρις εις τον φίλον μου κύριον Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη, υποδιευθυντή των Γενικών Αρχείων του Κράτους, κατόρθωσα να αναγνώσω ολόκληρον την σχετικήν αλληλογραφίαν την διαμειφθείσαν μεταξύ της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος του Βουλευτικού και του Κοινού των Αθηνών. Εκ ταύτης συνάγεται ότι οι Ψαριανοί ήθελαν να εγκατασταθούν εις τον Πειραία παρά τον κεντρικόν λιμένα και ότι προς άμυναν της πόλεως από πάσης προσβολής από ξηράς εκέπτοντο ν’ αναγείρουν τείχος επί των σωζομένων μέχρι της εποχής εκείνης θεμελίων του αρχαίου. Η ιδέα όμως αυτή της δημιουργίας του Πειραιώς εματαιώθη τότε λόγω της αντιδράσεως και των περιέργων επιδιώξεων των Αθηναίων. Η εν λόγω αλληλογραφία συνίσταται εκ πολυτίμων ανεκδότων εγγράφων μεταξύ των οποίων είναι και μία αναφορά προς το υπουργείον των Εσωτερικών του Κωνσταντίνου Δεληγιάννη, όστις είχεν αποστολή εις Πειραιά μετά των πληρεξουσίων των Ψαριανών δια να εξετάση την τοποθεσίαν και τας ιδιοκτησίας. Την αναφοράν ταύτην την οποίαν θεωρώ ως το σπουδαιότερον των παριελθόντων μέχρις ημών εγγράφων της εποχής εκείνης και αφορώντων τον Πειραιά, δημοσιεύω το πρώτον ενταύθα:

     «Προς τον έξοχον Υπουργών των Εσωτερικών. Κατά την διαταγήν του υπουργείου τούτου, υπ’ αριθμό 339 απήλθον εις Αθήνας μετά των πληρεξουσιών των Ψαριανών και πρώτον εδιασχοίνισα το Παλιόν θεμέλιον του Πειραιώς, και το οποίον μέλλει να γίνη το τείχος κατά την ζήτησιν των Ψαριανών, όπου ανεβαίνει εις τον αριθμόν βημάτων 2560 και είναι ως ακολούθως από τας αρχάς του παλαιού τείχους εις τον λιμένα αντίκρυ του Κανθάρου έως της πόρτας του Πειραιά της αγούσης εις τον λιμένα βήματα 750 και απ’ αυτήν έως της εις την πόρταν της Μεσογείου Μουνυχίας βήματα 450, όμως από την πόρταν της Μουνυχίας έως την πόρταν της Ακροπόλεως βήματα 400 και από τον προμαχώνα έως την πόρταν του Φαληρέως βήματα 360 και από την πόρταν του Φαληρέως έως εις το Φάληρον όπου καταντά εις την θάλασσαν βήματα 200 αυτό είναι το όλον τείχος. Εμέτρησα ωσαύτως την ιδιόκτητον γην όπου περικλείει το τείχος και η οποία συνίσταται εις στρέμματα 163 εκ των οποίων μόνο 47 είναι προς το μέρος του λιμένος όπου θα κτισθή η πόλις, τα δε λοιπά είναι εις το μέσον του Πειραιά, όπως εν ιδιόκτητον οσπήτιον με μαγαζί και περιοχήν κτήμα των Κ. Σπύρου, Αλεξάνδρου, Παναγή Κουζέ, και Σπύρου Γιαννάκη, ένα όμοιον μαγαζί των υιών Σπυρίδων Πάλλη έτερον όμοιον του Παναγιώτη Βλάχου και Βασίλην Σαράντη αυτό είναι πλησίον του Μοναστηρίου είναι προσέτι εις την σκάλαν του Πειραιά ένας πύργος και έξι μαγαζιά εθνικά, εμέτρησα ωσαύτως και την Μοναστηριακήν γήν στρέμματα 865 και 108 δέντρα ελαιών. Εμέτρησα ωσαύτως και την Εθνικήν ομαλήν γήν στρέμματα 689 η δε λοιπή γη είναι ανώμαλος και πετρώδης. Και με το προσήκον σέβας υποφαίνομαι.

Εν Ναυπλίω τη 17 Φεβρουαρίου 1825. Ο ευπειθής πατριώτης Κωνσταντίνος Δεληγιάννης».

     Εκ του ως άνω παρατεθέντος εγγράφου μανθάνομεν πλέον ασφαλώς από αυτόπτην και αξιόλογον μάρτυρα την κατάστασιν του Πειραιώς κατά το 1825 ως και του προς την ξηράν τμήματος του αρχαίου τείχους. Κατά τον Δεληγιάννη όστις ως ο ίδιος μας λέγει, «εδιασχοίνησε το παλαιόν θεμέλιον του Πειραιώς», τούτον είχε μήκος από την πλατείαν Τζελέπη-διότι αυτό εννοεί όταν λέγη, «από τας αρχάς του παλαιού τείχους εις τον λιμένα, αντίκρυ του Κανθάρου» μέχρι της Μουνυχίας βημάτων 2560 ήτοι μέτρων 1971 και επί της πλευράς ταύτης είχε τέσσερας πύλας, την του κυρίως λιμένος, την της Μουνυχίας (Ζέας), την της Ακροπόλεως, και την του Φαληρέως (Μουνιχίας).

      Πλήν τούτων εκ της αναφοράς ταύτης, μανθάνομεν το πρώτον, ότι εις την «σκάλαν του Πειραιά» δηλαδή την παρά την σημερινήν πλατείαν Τζελέπη, υπήρχον εις πύργος-προφανώς ο λεγόμενος Ενετικός-και έξ μαγαζεία εγκαταλελειμμένα τα οποία ο Δεληγιάννης χαρακτηρίζει ως Εθνικά. Επίσης δε, ιδιοκτήται αστικών ακινήτων εις Πειραιά κατά την απομεμακρυσμένην εκείνης εποχήν, ήσαν οι Αλεξάνδρου, Κουζές, Σπύρου Γιαννάκης, Πάλλης, Βλάχος και Σαράντης.

       Εφημερίδα Η Φωνή του Πειραιώς 18 Ιουλίου 1946, σελίδα 1.

Σημείωση: Το κείμενο αυτό του ιστορικού της πόλης του Πειραιά Ιωάννου Αλέξανδρου Μελετόπουλου,-μαζί με αρκετά άλλα-το βρήκα κάποτε καθώς έψαχνα παλιές εφημερίδες της πόλης. Ο Ιωάννης Μελετόπουλος είναι γνωστός και εκτός Πειραϊκού χώρου, για τις σημαντικές εργασίες που δημοσίευσε στην εποχή του σχετικά με την ιστορία και τα πράγματα του Πειραιά, από την ίδρυσή του μέχρι των ημερών του.

Το κείμενο αυτό που μας μιλά για την προσπάθεια εγκατάστασης των Ψαριανών μετά την καταστροφή του νησιού τους από τους Τούρκους στην πόλη μας, το δημοσιεύω αυτούσιο χωρίς τις αναγκαίες ορθογραφικές  ή άλλες γλωσσικές διορθώσεις. Εκείνο που εμένα με ενδιαφέρει είναι, με τι θέματα ασχολούνταν τόσο ο ιστορικός, όσο και οι άλλοι που δημοσιογραφούσαν στα έντυπα αυτά την εποχή εκείνη.

      Ο Μελετόπουλος μας μιλά και συμπληρώνει τις πληροφορίες του Διονυσίου Σουρμελή.

    Το έργο του Διονυσίου Σουρμελή που αναφέρει ο Ιωάννης Μελετόπουλος είναι το εξής όπως εγώ το γνωρίζω και το έχω μελετήσει:

«Ιστορία των Αθηνών»,

κατά τον υπέρ Ελευθερίας Αγώνα, αρχομένη από της Επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων. Διηρημένη μεν εις βιβλία τέσσερα, συγγραφείσα δε υπό Διονυσίου Σουρμελή, έκδοση Δευτέρα, εν Αθήναις τύποις Νικολάου Αγγελίδου. Χ. Τεγόπουλος-Ν. Νίκας χ.χ. Η πρώτη έκδοση της Ιστορίας πραγματοποιήθηκε το 1853.

     Ο Πειραιάς, αναφέρεται σε αρκετές σελίδες στην Ιστορία αυτή, συνήθως πληροφορώντας μας για παλαιότερους αρχαίους συγγραφείς και των στοιχείων που μας παράσχουν για την πόλη μας. Ο Πειραιάς αναφέρεται λοιπόν στις εξής σελίδες: 75,76,102, 103, 104, 105, 152, 192, 193, 196, 197, 198, 199, 200, 203, και 246-252.

     Στο έβδομο κεφάλαιο και στην σελίδα 102 και εντεύθεν αναφέρονται τα εξής:

«Επειδή δε κατ’αυτήν την εποχήν ήλθον εις Αθήνας οι προκριτώτεροι των Ψαριανών, παρησιάσαντες εις το Κοινόν διαταγήν της Διοικήσεως περί κατοικήσεως αυτών εν Πειραιεί, δεν ευρίσκω άλλην ευκαιρίαν, ει μη την παρούσαν, να παρενείρω τα μεσολαβηθέντα περί της υποθέσεως αυτής.

     Οι Ψαριανοί αφού έχασαν την ιδίαν αυτών Πατρίδα εζήτουν μέρος αρμόδιον και συντελεστικόν δια να συνοικήσωσιν αμεταστάτως. Μετά πολλάς και σπουδαίας σκέψεις ευρίσκουσιν αντικείμενον και ζητουμένου τον Πειραιά. Όθεν αναφερόμενοι περί τούτου εις την Διοίκησιν, επιτυγχάνουσι την συγκατάθεσιν αυτής, ήτις διατάττει και προτρέπει τους Αθηναίους, να συγχωρήσουσιν εις τους απόλιδας Ψαριανούς να οικίσθώσιν εις Πειραιά.

Οι Αθηναίοι συνέρχονται περί τούτων, αναγινώσκουσι την διαταγήν, συνομιλούσι μετά των απεσταλμένων Ψαριανών, και ακούσαντες τους λόγους αυτών, σκέπτονται ιδιαιτέρως περί τούτου ως σπουδαίου πράγματος. Τέλος αποφασίζουσιν, οι μεν Ψαριανοί να κατοικήσωσι την εθνική γην του Πειραιώς, οι δε πολίται να κρατήσωσι εις ιδίαν χρείαν την ιδιόκτητον του ενταύθα Μοναστηριού του αγίου Σπυρίδωνος. Όθεν την ακόλουθον ημέραν πεντέξ των προκρίτων Πολιτών, και οι απεσταλμένοι των Ψαριανών κατέρχονται εις Πειραιά τον θεωρούν, μετρούσι τον Ισθμόν του, και παρατηρούντες, και παρεξετάζοντες τας θέσεις, ευρίσκουσιν αρμοδιωτέραν και επιτηδειοτέραν εις οικοδομήν Πόλεως εκείνην του Μοναστηρίου, παραιτούντες δι όλου την εθνικήν.

     Οι Αθηναίοι μη στέργοντες να παραχωρήσωσιν αυτοίς την γην του Μοναστηρίου. Μη θέλοντες όμως να τους ψυχράνωσι, διορίζουσι  μεν επιτροπήν έκ τινών Πολιτών να κοινοποιήση προς αυτούς ταύτα.

      Αδελφοί Κύριοι Ψαριανοί

     Οι Αθηναίοι σας εξηγούσι και αύθις δι ημών την ευχαρίστησιν, ήν έχουσιν, ότι μέλλουν να σας απολαύσωσι συγκατοίκους εις την πατρίδα των κατά την διαταγήν της Σ. Διοικήσεως. Επειδή όμως η διαταγή αύτη δεν προσδιορίζει ούτε τον τρόπον της κατοικήσεώς σας εις Πειραιά, ούτε το μέρος εις ο μέλλετε να κτίσετε την Πόλιν.. Και επειδή η γη του Πειραιώς δεν είναι όλη εθνική, αλλ’ είνε εκτός του εθνικού, και μέρη ιδιόκτητα, και του Μοναστηρίου του αγίου Σπυρίδωνος, δια τούτο κοινή γνώμη οι Αθηναίοι απεφάσισαν να στείλωσι δύο απεσταλμένους των προς την Σ. Διοίκησιν, όπου θέλουν παρευρεθή συγχρόνως και οι ειδικοί σας πληρεξούσιοι, δια να αποφασισθώσιν εκεί τα πάντα περί αυτής της υποθέσεως προς αιώνιον ειρήνην, και αδελφικήν αγάπην ματαξύ μας έρρωσθε».

                       Τη 11 Ιανουαρίου 1825

      Η επιτροπή του λαού των Αθηνών.

Προς δε την Διοίκησιν γράφουσιν ούτω.

Σ. Διοίκησις.

     Προ ημερών εφάνησαν ενταύθα απεσταλμένοι των Ψαριανών παρρησιάζοντες προς ημάς διαταγήν της Σ. Διοικήσεως, δι ης αποφασίζεται να κτίσωσι Πόλιν εις Πειραιά οι Ψαριανοί, και να κατοικήσωσιν εκεί. Το πράγμα τούτο όσον νομίζεται ωφέλιμον εις το έθνος ως αρχή νέας δόξης και ευτυχίας της Πατρίδος, τόσον εχαροποίησεν και όλους ημάς, και απεδέχθημεν ευπειθώς την διαταγήν αυτής. Ο λαός των Αθηναίων έκλεξεν επιτροπήν, ήτις εξήγησε τα τοιαύτα αισθήματά του προς τους απεσταλμένους Ψαριανούς, τους συνώδευσεν εις το να περιεργασθώσι τον Πειραιά, και να εκλέξωσι το μέρος της εθνικής γης, το αρμοδιώτερον εις τον σκοπόν των. Οι αδελφοί όμως ούτοι αντί να εκλέξωσι τον τόπον, όπου ήτον και η παλαιά Πόλις του Πειραιώς, ή τινα άλλον, εζήτησαν επιμόνως, και ζητούσι να κτίσωσι την νέαν Πόλιν των εις το μέρος εκείνο, το οποίον σύγκειται από γην ιδιόκτητον και γην του Μοναστηριού του αγίου Σπυρίδωνος, προβάλλοντες ότι δια μεν την ιδιόκτητον η Διοίκησις δίδει άλλην εις τους κυρίους αυτής, εκείνη δε του Μοναστηριού προσδιορίζεται παρά της Διοικήσεως προς αυτούς, πράγματα τα οποία εφάνησαν άδικα προς τον λαόν και δυσπαράδεκτα, επειδή και εν μέρος Αθηναίων σχεδιάζει προ χρόνων να μετοικήση εις Πειραιά, δια το οποίον και εν μέρος ηγόρασε πολλήν γην εδικήν των ενταύθα, επιθυμούντες να απολαύσωσι τα καλά του εμπορίου, κατοικούντες εις τον λιμένα τούτον, ώστε το παράδειγμα τούτο έμελλον να ακολουθήσωσι και άλλοι πάμπολλοι Αθηναίοι,. Ένεκα τούτου ο λαός των Αθηνών συγκροτήσας κοινήν συνέλευσιν αναφέρεται προς την Σ. Διοίκησιν, και παρακαλεί, ως κοινή μήτηρ να οικονομήση το συμφέρον και των δύο γνησίων τέκνων της Ψαριανών και Αθηναίων χωρίς ούτε το εν καλόν να λείψη, ούτε προς τους άλλους να γένη άδικον. Και να προσδιορίση εν μέρος μεν της εθνικής γης δια να κτισθή η των Ψαριανών Πόλις, εκείνη δε του Μοναστηριού, επειδή έχουσι περισσότερον δικαίωμα εις αυτήν οι Αθηναίοι, ήτις είναι αφιερώματα των πατέρων των, να μείνη δια τους Αθηναίους, οίτινες έχουσιν απόφασιν να κατοικήσωσι και αυτοί περί τον λιμένα. Περί δε της ιδιοκτήτου λόγος ουδείς, επειδή είνε εις όλους γνωστόν, ότι οι νόμοι εγγυώνται την ασφάλειαν της ιδιοκτησίας των Πολιτών, και ποτέ, δεν την αφαιρούσιν. Η Σ. Διοίκησιν δεν αμφιβάλλομεν, ότι θέλει αναπαύση τα δίκαια και των Αθηναίων, περιθάλπουσα και κατοικίζουσα ενταυτώ, τους Ψαριανούς εις την εθνικήν γην  του Πειραιώς, το οποίον είναι και εις ημάς επιθυμητόν, και εις το έθνος ωφέλιμον.

     Πέμπονται παρά της Πόλεως ο Πανοσιώτατος Συμεών (ούτως ετελεύτησε τω 1847 εις ηλικίαν ετών 80. Ην δε Άνθρωπος του Κόσμου, ό εστί πεφωτισμένος και έχων γνώσεις Πολιτικάς, Ιστορικάς, και άλλας βιωτικάς, σύνεσιν δε και νουν τέλειον), Ηγούμενος του αγίου Σπυρίδωνος, και ο Κύριος Αγελάκης Καγγελέρης(ούτως ήτο εκ των πρώτων οίκων των Αθηνών, χρηματίσας κατά καιρόν ένας των Προεστών της Πόλεως), να παραστήσωσι και δια ζώσης φωνής προς την Σ. Διοίκησιν τα δίκαια ταύτα των Αθηναίων.

     Την 21 Ιανουαρίου 1825

         Οι Πατριώται Αθηναίοι

(Σ. Τ.) (Έπονται αι υπογραφαί)

    Η διοίκησις δεν έπραξεν, ει μη κατά το γράμμα των Αθηναίων οι δε Ψαριανοί παρημέλησαν την υπόθεσιν.

      Τα στοιχεία αυτά που μας δίνει ο Διονύσιος Σουρμελής στην Ιστορία του, καθώς και άλλες αναφορές για την πόλη μας, είναι που εκείνα που χρησιμοποιεί και ο ιστορικός Ιωάννης Αλέξανδρος Μελετόπουλος για να γράψει το δικό του κείμενο.

Όπως φαίνεται από τα κείμενα, οι Αθηναίοι είχαν εύλογες ανησυχίες για την εγκατάσταση των Ψαριανών στην τοποθεσία που εκείνοι ζητούσαν. Ήταν μια περιοχή που την προόριζαν για τους ίδιους, πέρα στο ότι ανήκε και στο Μοναστήρι.

    Από τα διάσπαρτα αυτά κείμενα όχι μόνο του Μελετόπουλου αλλά και άλλων ατόμων που δημοσιογραφούσαν στις τοπικές εφημερίδες, διαπιστώνει κανείς, τι τεράστιο μόχθο χρειάστηκε να καταβάλουν οι απλοί και φτωχοί μεροκαματιάρηδες πρώτοι κάτοικοι, αυτοί οι μέτοικοι από όλα σχεδόν τα μέρη της τότε Ελλάδος, άνθρωποι του μόχθου και της βιοπάλης για να γίνει αυτό το ξερό, πετρώδες, και κακοτράχαλο λιμάνι, μια πόλη που άνθησαν όχι μόνο τα πνευματικά, αλλά και τα εμπορικά, βιομηχανικά και ναυτιλιακά άνθη. Ένα λιμάνι επίνειο της βλαχομπαρόκ πρωτεύουσας, που, αργά και σταθερά βρήκε την δική του ταυτότητα, ανακάλυψε το δικό του ιδιαίτερο πρόσωπο πάνω στον καθρέπτη του Χρόνου και της Ιστορίας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, Σάββατο, 22 Φεβρουαρίου 2014.

Πειραιάς, Σάββατο 22 Φεβρουαρίου, του σωτηρίου έτους του 2014.

Πρώτο Ψυχοσάββατο, υπέρ αναπαύσεως όλων ανεξαιρέτως των παλαιών κεκοιμημένων Πειραιωτών.