ΠΑΖΟΛΙΝΙ ΠΑΟΛΟ-ΠΙΕΡ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ και ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

                          του  ΠΙΕΡ ΠΑΟΛΟ ΠΑΖΟΛΙΝΙ

         «Η εξουσία είναι ένα σύστημα διαπαιδαγώγησης που μας διαιρεί σε εξουσιαζόμενους και εξουσιαστές…

Ένα εκπαιδευτικό σύστημα που μας διαμορφώνει όλους, από τις λεγόμενες ιθύνουσες τάξεις ως τους φτωχούς» κι ακόμη

«Πρώτη τραγωδία: μια κοινή εκπαίδευση, υποχρεωτική και λαθεμένη, που μας σπρώχνει όλους μέσα στο στίβο του να τα έχουμε όλα πάση θυσία… Όλοι είναι αδύναμοι κατά κάποιο τρόπο, γιατί όλοι είναι θύματα. Κι όλοι είναι ένοχοι γιατί όλοι είναι έτοιμοι για το παιχνίδι της σφαγής».

                                                 Πιέρ Πάολο Παζολίνι

         Η πορεία της Ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα δεν ήταν πάντοτε εύκολη, τα σκήπτρα στον Ελληνικό χώρο και κατ’ επέκταση στο αναγνωστικό κοινό, κρατούσαν και εξακολουθούν να κρατούν η Αγγλοσαξονική παιδεία και ιδιαίτερα σ’ ένα ευρύτερο πολιτισμικό επίπεδο η Αμερικάνικη. Έπειτα, έρχεται η Γαλλική κουλτούρα που και από ιστορική άποψη-εξαιτίας του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης επέδρασε καταλυτικά στα Ελληνικά πράγματα- ακολουθεί η Γερμανική, η Ισπανική και η Φιλολογική παραγωγή και των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών. Τις τελευταίες δεκαετίες η Ισπανόφωνη παραγωγή γίνεται γνωστότερη στην χώρα μας, με προεξάρχουσα αυτή της Νοτίου Αμερικής και τέλος, μας είναι κάπως πιο οικεία και η φιλολογική παραγωγή των υπολοίπων κρατών της υφηλίου, ιδιαίτερα όταν δοθεί το βραβείο Νόμπελ σε συγγραφέα από χώρα εκτός Ευρώπης.

Δεν έχει επίσης εξετασθεί επαρκώς η επίδραση και η επιρροή της Ιταλικής λογοτεχνικής παραγωγής-ποίηση και πεζό-στο έργο Ελλήνων λογοτεχνών και σε ποιο βαθμό. Παρά, την ιστορικά κοινή σχεδόν πορεία με την γειτονική φίλη χώρα, παρά την εκμάθηση των Λατινικών στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση και των τμημάτων της Ιταλικής φιλολογίας στις Πανεπιστημιακές μας σχολές, η Ιταλική λογοτεχνία έρχεται σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με εκείνη των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών. Ασφαλώς, υπάρχουν μελέτες που συνεξετάζουν την πορεία των δύο αυτών λογοτεχνιών ή ακόμα, εργασίες που ασχολούνται με την επίδραση των Ιταλών λογοτεχνών στο έργο των Ελλήνων, αλλά μάλλον δεν είναι αρκετές. Αντίθετα, η Κινηματογραφική παραγωγή της Ιταλικής «μπότας», η Μουσική παραγωγή και εκείνη που αφορά την γυναικεία και αντρική Μόδα μας είναι γνωστότερη.

         Οι Ιταλιστές στην Ελλάδα,(δανείζομαι τον όρο από τον Φοίβο Γκικόπουλο, βλέπε περιοδικό «Πόρφυρας» τεύχος 69/4,6,1994, σελίδες 193-198 κείμενό του «Μεταφράζοντας ποίηση ή γύρω από την τύχη των Ιταλών ποιητών στην Ελλάδα») μάλλον σπανίζουν. Ενδεικτικά αναφέρω τους εξής ποιητές, μεταφραστές ή άλλους: Γεράσιμο Σπαταλά, Γεώργιο και Γεράσιμο Ζώρα, Μαργαρίτα Δαλμάτη, Ρίτα Μπούμη-Παπά, Φοίβο Γκικόπουλο, Παναγιώτη Χατζηγάκη και άλλους, που κατά καιρούς μας γνώρισαν τα Ιταλικά γράμματα. Η εποχή όμως που ο Κωστής Παλαμάς έγραφε τις μελέτες του για τον Δάντη και όχι μόνο, ο Νίκος Καζαντζάκης μετέφραζε την Θεία Κωμωδία, ή ο Κοσμάς Πολίτης μετέφραζε τον Βοκκάκιο, μέλλον έχει παρέλθει. Οι σύγχρονοι συγγραφείς ασχολούνται με άλλου είδους προβλήματα, αν και, η πολύ σύγχρονη και μοντέρνα Ιταλική λογοτεχνία μας είναι αρκετά γνωστή και, ιδιαίτερα ο περιλάλητος Ουμπέρτο Έκο με τις έξοχες μεταφράσεις του Θεόδωρου Ιωαννίδη ή της Ελένης Καλλιφατίδη.

         Πέρα όμως από τα σχετικά προβλήματα που επισημαίνουν και αρμοδιότεροι εμού μελετητές, υπάρχουν από την σύντομη έρευνα που πραγματοποίησα πέντε(5) Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας-και τέσσερεις(4) της Λατινικής-μεταφρασμένες στα Ελληνικά. Αναφέρω εδώ μόνο της Ιταλικής, της Λατινικής μπορεί να ανατρέξει κανείς στις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος της Τραπέζης Ελλάδος.

Α. Φλαμίν-Κρεμιέ, εκδόσεις Ελευθερουδάκη 1930,

Β. Κώστα Ζουμπουλίδη, εκδόσεις Εστία 1968

(ένας αγνοημένος συγγραφέας που έχει γράψει μελέτες και για τον Πειραιά).

Γ. Ναταλίνο Σαπένιο, εκδόσεις Ποσειδώνας 1972.

Δ. Αλμπέρτο Αζορ Ρόζα, εκδόσεις Παρατηρητής 1998 και τέλος, αυτή εκ του Γερμανικού, σε μετάφραση Άγγελου Βλάχου του περασμένου αιώνα που δεν έχω δει, αλλά ανακάλυψα σε αναφορά.

         Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας, που φωτίζουν τις γνώσεις μας στον τομέα των Ιταλικών γραμμάτων και που μάλλον δεν έχουμε για τις Φιλολογίες άλλων χωρών.

Εδώ, οφείλουμε να επισημάνουμε το χρήσιμο και σημαντικό βιβλίο της Ζωζής Ζωγραφίδου, «Η παρουσία της Ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα(1900-1997) εκδόσεις Παρατηρητής 1999, ένα βιβλίο πλοηγός για την σχετική έρευνα πέρα ασφαλώς από τις αναμενόμενες παραλείψεις του, δηλαδή, δεν αναφέρονται παρά μόνο δύο(2) Ιστορίες της Ιταλικής Λογοτεχνίας ή δεν αποδελτιώνονται οι εφημερίδες-όπως η ίδια η συγγραφέας αναφέρει-ή τα κατά καιρούς μελετήματα, ή τα διάφορα άρθρα που είναι δημοσιευμένα διάσπαρτα σε δευτερεύοντα περιοδικά ή ακόμα και σε βιβλία. Το μελέτημα όμως αυτό μας είναι χρήσιμο γιατί μας προσφέρει συστηματικά και τεκμηριωμένα την πρώτη ύλη για όποιον θελήσει να ασχοληθεί ουσιαστικά με την Ιταλική Φιλολογία και τα Ιταλικά γράμματα γενικότερα.

                             … Η ζωή μου

δεν κατέχει άλλα. Θα μπορούσα αύριο

γυμνός σα μοναχός, ν’ αφήσω το εγκόσμιο

παιχνίδι, να παραχωρήσω στους επονείδιστους

το θρίαμβο… Δε θα ‘χε τίποτε να χάσει

στα σίγουρα η ψυχή μου!

Γιατί η μοίρα του να είναι ύπαρξη

Αναπαλλοτρίωτη, ράτσα, σύμπαν,

στον καθένα αρκεί: ακόμη κι αν μέσα στον κόσμο

χωρίς αδελφοσύνη ζει, γιατί είναι διαφορετικός.

Γι’ αυτό τα γέλια κι οι υπαινιγμοί

των φουκαράδων ρατσιστών, κυλάνε μέσα

απ’ τη δική τους αλήθεια σαν ήχοι

μη πραγματικοί, ήχοι πεθαμένων. Στο είναι το δικό μου

αυτή είναι η αλήθεια έχει φύλο κι έχει πάθη…

                                        Πιέρ Πάολο Παζολίνι

         Ο καθηγητής, ο ποιητής, ο πεζογράφος, ο κινηματογραφικός σκηνοθέτης, ο διανοούμενος, ο κομμουνιστής, ο ομοφυλόφιλος, ο δημοσιογράφος, ο «κουρσάρος» ποιητής όπως τον έχουνε αποκαλέσει, ο Ιταλός Πιέρ Πάολο Παζολίνι, ευτύχησε να έχει μια αρκετά σημαντική μεταφραστική τύχη στην Ελλάδα, μπορεί όχι την πρώτη, αλλά αρκετά αξιόλογη σε σχέση με άλλους σύγχρονούς του Ιταλούς συγγραφείς. Και αυτό ίσως και εξαιτίας των εξαίρετων κινηματογραφικών του ταινιών, όπως είναι «Το Θεώρημα», το «Κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο», το «Μάμα Ρόμα», το «Σαλό», η «Μήδεια»(με την δική μας Μαρία Κάλλας) και άλλα. Γνωστότεροι και πλέον μεταφρασμένοι σύγχρονοι ποιητές, είναι οι: Τζουζέπε Ουγκαρέττι, Ευγένιος Μοντάλε, ο Κουασίμοντο, ο και πεζογράφος Πέννα για να σταθώ μόνο στους πιο αναγνωρίσιμους στην εποχή μας και να μην αναφέρω τους εκατοντάδες άλλους πεζογράφους, ποιητές, ή θεατρικούς συγγραφείς όπως είναι παραδείγματος χάριν ο Ντάριο Φο.

         Ελληνικά λογοτεχνικά περιοδικά, όπως είναι η Διαγώνιος, το Τραμ, τα Ρεύματα, η λέξη, το Δέντρο, η Νέα Εστία, και ιδιαίτερα η Οδός Πανός περισσότερο, έχουν κατά καιρούς δημοσιεύσει κείμενά του, ποιήματά του και μας έχουν γνωστοποιήσει τις απόψεις του που αφορούν πολιτικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, λογοτεχνικά ή άλλου είδους θέματα. Και το αμιγώς κινηματογραφικό περιοδικό Σύγχρονος Κινηματογράφος έχει αφιερώσει αρκετές σελίδες του στον σκηνοθέτη Παζολίνι. Αλλά και οι εφημερίδες δεν υπολείπονται ενδιαφέροντος για τον Ιταλό αυτόν δημιουργό.

Ακόμα, είναι μάλλον ο μόνος(;) Ιταλός δημιουργός που του έχουν αφιερώσει είτε βιβλία, είτε ποιήματά του Έλληνες δημιουργοί και πολιτικοί, όπως είναι ο ποιητής Γιώργος Χρονάς, ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, και ο αντιστασιακός και πολιτικός Αλέκος Παναγούλης. Ιδιαίτερα πρέπει να επισημανθεί, ότι ο εκδότης Γιώργος Χρονάς ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους της γενιάς του 1970 έχει ασχοληθεί περισσότερο από τους άλλους με τον Ιταλό διανοούμενο.

Η Ζωζή Ζωγραφίδου στην εργασία της αναφέρει αριθμητικά είκοσι πέντε μεταφράσεις.

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι στην Ελλάδα, είναι γνωστός περισσότερο σαν κινηματογραφικός σκηνοθέτης, οι κινηματογραφικές του ταινίες προβάλλονται συχνά στις κινηματογραφικές αίθουσες και σχεδόν όλες-οι πιο γνωστές-κυκλοφορούν σε cd, αν θυμάμαι καλά, η έγκριτος κυριακάτικη εφημερίδα «Το Βήμα», πριν καιρό πρόσφερε στους αναγνώστες της τις ταινίες του.

         Από την άλλη ο τραγικός και επώδυνος θάνατός του, η ανεξιχνίαστη ουσιαστικά, πολιτική φοβερή δολοφονία του, δες και το μελέτημα «Παζολίνι: χρονικό της βίας, της δίωξης και του θανάτου» εκδόσεις Εξάντας 1983, ένα πολυσυλλεκτικό βιβλίο σε μετάφραση Κούλας Κυριακίδου, παραμένει μάλλον ένα ακόμα «μυστήριο» που παραπέμπει όχι μόνο σε ταινίες που ο ίδιος σκηνοθέτησε, αλλά και σε έναν άγριο και βίαιο κόσμο, έναν κόσμο που αργά και σταθερά εκφασίζεται, και ιδιαίτερα, αυτόν των σύγχρονων νέων γενεών έτσι όπως τον γνωρίσαμε στην ταινία το «Κουρδιστό πορτοκάλι» του Στάνλεϋ Κιούμπρικ, ή και γιατί όχι ακόμα και το «Ξαφνικά Πέρσι το Καλοκαίρι» του Τέννεσυ Ουίλλιαμς, όποιος έχει παρακολουθήσει την κινηματογραφική διασκευή του έργου θα καταλάβει τι εννοώ, αλλά και ο ίδιος ο Ιταλός σκηνοθέτης έχει φωτογραφίσει μέσα στις κινηματογραφικές του ταινίες και τα γραπτά του.

Φέτος, συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από την στυγερή δολοφονία του, και η παρουσία του είναι συγκλονιστικά παρούσα.

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι υπήρξε προφητικός τόσο στα γραπτά του όσο και στις ταινίες του, όχι μόνο για τις δικές μας κοινωνίες αλλά και για το ίδιο το τραγικό τέλος του.

         Αυτός ο Άγιος χωρίς Θεό, μας μίλησε για τον Θάνατο του Θεού, όχι με τον φιλοσοφικό τρόπο του Γερμανού Φρειδερίκου Νίτσε, ή λέγοντάς μας ότι ο Θεός είναι η υπέρτατη Σιωπή, όπως ο Σουηδός σκηνοθέτης  Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, ή με τον σκηνοθετικό τρόπο, δηλαδή την «τρελή» πίστη του Δανού σκηνοθέτη Ντράγιερ. Αλλά με μια θεολογική-κοινωνιολογική ματιά, έναν λόγο που, παρότι παραπέμπει στον Άθεο υπαρξισμό του Γάλλου υπαρξιστή Ζαν Πωλ Σαρτρ, είναι κατά βάθος μια πραγματεία Πίστης για την απώλειά του, παρά μια ικανοποίηση για τον Θάνατό του. Γιατί, τι άλλο παρά μια σπουδή πάνω στο αιώνιο και διαχρονικό πρόβλημα της παρουσίας του Θεού στην ζωή των ανθρώπων και ανθρώπινων κοινωνιών είναι η ταινία του «Το Θεώρημα», πέρα ασφαλώς από την πολιτική του διάσταση, δεν είναι μια ομολογία πίστης το κατεξοχήν θρησκευτικό κινηματογραφικό έργο «Το Κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο», μήπως και το «Σαλό», δεν υποδηλώνει ότι η έλλειψη μιας πνευματικής αρχής και μιας πίστης, οδηγεί στο φαινόμενο του φασισμού, του ναζισμού και των ακραίων βιαιοτήτων;

         Εμένα τουλάχιστον, ο κινηματογραφικός θεολογικός λόγος του Πιέρ Πάολο μου θυμίζει έντονα εκκλησιαστικούς συγγραφείς της λεγομένης αποφατικής θεολογίας και ιδιαίτερα αν θυμάμαι καλά-μετά από τόσα χρόνια ανάγνωσης-ένα κείμενο του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου που έγραφε σε κείμενό του ότι «ο Θεός είναι το μεγάλο Τίποτα».

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι, υπήρξε ένας Πολιτικός Άντρας με την Αριστοτελική έννοια του όρου, οι πολιτικές και κοινωνικές του παρεμβάσεις ήταν τόσο συχνές σε σημείο μάλλον κόπωσης ή ακόμα και σκανδάλου για την κατεστημένη Ιταλική κοινωνία της εποχής του, η οποία έβγαινε από ένα καθεστώς που πολλοί λάτρεψαν, αυτό το καθεστώς του Μπενίτο Μουσολίνι. Δηλαδή τις δεκαετίες του 1950, 1960 και 1970. Ένα καθεστώτος τρόμου και σφαγής που η ταινία «1900» του Μπερτολούτσι περιγράφει τόσο ανάγλυφα και συνταραχτικά. Οργανωμένος από πολύ νέος στο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, κράτησε τόσο τον επαναστατικό του λόγο και την αντικομφορμιστική του κοινωνική στάση όσο και την πολιτική του διαμαρτυρία μέχρι το τέλος της ζωής του. Ίσως πολλές φορές με τρόπο υπερβολικά προκλητικό, αλλά πάντα βρίσκονταν με τα γραπτά και το έργο του από την πλευρά των πάσης φύσεως αδικημένων. Η υπερβολική δημοσιότητα ήταν κάτι που του έκανε και καλό και κακό. Ο ίδιος, όπως μας φανερώνουν τα γραπτά του, διακατέχονταν από έναν έντονο Ουτοπικό Μεσσιανισμό μάλλον, μια παρελθοντολογία για την αθωότητα της παλαιάς εποχής που οδηγούσε σε αδιέξοδο τις ανατρεπτικές του ιδέες και ίσως και τον ίδιο. Δεσμευτικά γήινος, λάτρεψε το Σώμα και ιδιαίτερα το αντρικό, το εξύμνησε, το εκθείασε, το έψαυσε με πόνο, του  αφιερώθηκε με πάθος και ένταση και ταυτοχρόνως αυτοδεσμεύτηκε από αυτό, έγινε υπηρέτης μιας ατέρμονης αναζήτησης της αντρικής ομορφιάς όπως κάθε γνήσιος άντρας που ενώ λατρεύει την θηλυκή παρουσία γύρω του, στην ουσία αναζητά το είδωλο του δικού του σώματος να δοξάσει. Έντονα Φροϋδιστής στην θεωρία του περί έρωτος και Βιλχεμραϊχικός όσον αφορά το Σεξ, κράτησε μια μονομέρεια στην ερμηνευτική οπτική του όσον αφορά τον αντρικό έρωτα μέχρι το τέλος της φρικτής του πολιτικής δολοφονίας.

Με το έργο του, κατέδειξε τα αδιέξοδα των σύγχρονων κοινωνιών, φώτισε τον ρόλο της άρχουσας τάξης της εποχής του και μας έδειξε τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στην άνοδο του Φασισμού στην Ιταλία, κάτι αντίστοιχο μας έδειξε και ο άλλο Ιταλός σκηνοθέτης ο Λουκίνο Βισκόντι για την μεγαλοαστική τάξη της Γερμανίας και την συνεισφορά της στην άνοδο του Ναζισμού με την ταινία του «Οι Καταραμένοι», μας μίλησε για τα ποικίλα  αδιέξοδα των ανθρωπίνων σχέσεων, για την τρομερή και απροκάλυπτη πλέον εμπορευματοποίηση των ερωτικών επιθυμιών-αμφοτέρων των φύλων-χωρίς φόβο, χωρίς ψευδαισθήσεις, χωρίς ρομαντικές φιοριτούρες, με μια ματιά έντονα πολιτική, με έναν λόγο έντονα ανατρεπτικό, με έναν κινηματογραφικό φακό επαναστατικό και πλήρωσε το τίμημα από όλες τις πολιτικές πλευρές και κοινωνικές ομάδες της εποχής του.

                  «…σε μια χώρα τρομερά βρώμικη…»

Όπως ο ίδιος λέει.

Φωτογράφησε τον εκφασισμό και την μαζοποίηση-οχλοποίηση τόσο της αστικής τάξης της εποχής του όσο και της αγροτικής με την ίδια θέρμη και ειλικρίνεια, αλλά και εκείνη της εργατικής τάξης, από την οποία εξακολουθούσε να επιλέγει του κινηματογραφικούς ήρωές του αλλά και τους ερωτικούς του συντρόφους. Μας μίλησε χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της έβδομης τέχνης και όχι μόνο για την κατασκευή του μαζάνθρωπου, όπως μας τον σκιαγράφησε στις μελέτες του ο Χέρμπερτ Μαρκούζε κυρίως και άλλοι σύγχρονοί μας μετά αριστεροί κοινωνιολόγοι.

Υπήρξε ένας γνήσιος υπαρξιστής όπως φαίνεται από το έργο του, έντονα πολιτικοποιημένος, ένα ανοιχτό μυαλό, που όμως οδηγήθηκε σε «αδιέξοδο» και αρκετές φορές στον εύκολο και επικαιρικό σχολιασμό. Ορισμένες από τις ταινίες του κάνουν μεγάλη κοιλιά, και από πλευρά τεχνικής και από πλευρά διαπραγμάτευσης του θέματος που επιλέγονται να εξετάσουν. Τα γραπτά του, είναι πιο στρωτά, έχουν μεγαλύτερη οργανική συνέπεια όσον αφορά τις ιδέες του. Μας απεικονίζουν μια κοινωνία-και ιδιαίτερα την εργατική τάξη, σε όλο της το μικρό και σαθρό μεγαλείο. Δεν χαρίστηκε ούτε στον ίδιο τον πολιτικό χώρο στον οποίον ανήκε και ποτέ πολιτικά δεν αποδεσμεύτηκε. Υπήρξε γνήσιος στοχαστής, και καλός πεζογράφος και ποιητής, αλλά και αδέξιος επιφυλλιδογράφος.

Ευαίσθητος ποιητής της κινηματογραφικής εικόνας αλλά και του γραπτού λόγου με μεγάλο κοινωνικό ένστικτο αλλά και κυνικός διαπραγματευτής πολιτικών θεμάτων, λαϊκός σχολιαστής των κακώς κειμένων της Ιταλικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής, αλλά και μπερδεμένος κοινωνικά κριτής σημαντικών θεμάτων. Παραδείγματος χάριν, ενώ μιλούσε και πολύ σωστά, για τα παιδιά της εργατικής τάξης και των φτωχών στρωμάτων που αγωνίζονται να βγάλουν το ψωμί τους δουλεύοντας ως καραμπινιέροι και προπηλακίζονται από τα βουτυρόπαιδα των μεγαλοαστικών οικογενειών που το παίζουν αναρχικοί, και που δεν θα χρειαστεί να εργαστούν για να βγάλουν το ψωμί τους, την ίδια στιγμή έπαιρνε το μέρος της Καθολικής Εκκλησίας στο θέμα των αμβλώσεων. Παραδόξως, ενώ καταδίκαζε τον Ιταλικό Φασισμό, ερωτοτροπούσε με μια ορισμένη περίοδο του Μπενίτο Μουσολίνι, όσον αφορά την αισθητική του αγροτικού χώρου και την συμπεριφορά της αγροτικής κοινωνίας απέναντι στο καθεστώς αυτό.

         Στα έργα του, αγιοποιεί κατά κάποιον τρόπο την αγροτική κοινωνία και παραδοσιακή κουλτούρα με μια Γκραμσιανή θα γράφαμε ειδυλλιακή αθωότητα, απολυτότητα και κοινωνιολογική θέση, παραγνωρίζοντας ότι όπως η Ιστορία μας διδάσκει εκ των υστέρων φυσικά, ότι και οι αγροτικές και υπανάπτυκτες κοινωνίες είναι εξίσου σκληρές και κοινωνικά και πολιτικά υπεύθυνες, όμοια με τις αστικές. Ενώ αναγνώριζε τον σταδιακό πολιτικό και κοινωνικό εκφυλισμό της προλεταριακής τάξης, δεν στηλίτευσε την πολιτική και κοινωνική της ευθύνη. Υπήρξε έντονα ιδεολόγος και πολλές φορές ιδεολογικοποιούσε καταστάσεις που δεν χρειάζονταν.

Λάτρεψε με απαράμιλλη Πλατωνική λατρεία το αντρικό σώμα, αλλά ο παρελθοντολογικά φορτισμένος ιδεαλισμός του και η συνεχής ακόρεστη αναζήτησή του της αντρικής και εφηβικής αντρικής σωματικής ομορφιά και ρώμης, του αντρικού ερωτικού σφρίγους, τον εμπόδισε στο να ιχνογραφήσει μια ερωτική σχέση ολοκληρωμένη και μη καταθλιπτική. Άλλες πάλι φορές είναι φαντασμαγορικά είρων και κραυγαλέος στις θεμελιακές του μηνυματικές πολιτικές θέσεις και κρίσεις.

Σαν σκηνοθέτης, ορισμένες φορές εγκλωβίζει την μαγεία και το λυρικό του βλέμμα σε μια λογοκρατική ερμηνεία των καταστάσεων που ο φακός του καταγράφει και κάπως πομπώδη. Πέτυχε να παραμείνει ενεργός στην πολιτική και καλλιτεχνική σκηνή της Ιταλίας στην εποχή του και άτυχα, προσπάθησε να ασχοληθεί με «τα πάντα» όσον αφορά τα πολιτικά και τα κοινωνικά θέματα, με τις διαρκείς παρεμβάσεις του, προκάλεσε όταν δεν χρειαζόταν και σκανδάλισε όταν δεν έπρεπε, χρησιμοποιώντας πολλές φορές λανθασμένους δρόμους για αν προβάλει τις πολιτικές του ιδέες, να αναδείξει τις κοινωνικές του θέσεις, να περάσει τα προσωπικά μηνύματά του. Ήταν υπέρ της κατάργησης της κάθε μορφής λογοκρισίας με απόλυτο τρόπο. Δεν ξεπέρασε την απόρριψή του από το Κομμουνιστικό Κόμμα της χώρας του και αυτή των άλλων αριστερών ομοϊδεατών του, παρόλα αυτά έμεινε πιστός στην κόκκινη ιδεολογία μέχρι την δολοφονία του. Γνώριζε σαν άνθρωπος που διακονούσε αρκετά καλά την έβδομη τέχνη και σαν δημοσιογράφος, την αξία του τηλεοπτικού φακού  και την ισχύ της δημοσιογραφικής πένας.

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι αυτός ο σπουδαίος ανατροπέας πολλών κακώς κοινωνικών πραγμάτων της εποχής του παρά τις πάμπολλες δίκες που διεξήγαγαν απέναντί του τόσο η κρατική λογοκρισία για πολλά έργα του, όσο και μεμονωμένα άτομα της τότε Ιταλικής κοινωνικής σκηνής(δες το προαναφερθέν βιβλίο των εκδόσεων Εξάντας), δεν μπορούσε να κατανοήσει αν και ήταν έντονα πολιτικοποιημένο άτομο και με καθαρή πολιτική και κοινωνική σκέψη ότι η φασιστική πρακτική και ο ατομικός και κοινωνικός συντηρητισμός βρίσκεται περισσότερο μέσα μας και σίγουρα όχι μόνο σε ορισμένους πολιτικούς χώρους, ή πολιτικούς σχηματισμούς. Ότι σκουριασμένα και σκοτεινά μυαλά, βλακώδης αντιλήψεως άτομα, επικίνδυνα πολιτικά και κοινωνικά άτομα βρίσκονται παντού, ανεξάρτητα το παιδευτικό τους επίπεδο ή την καταγωγή τους, όπως επίσης και αντιερωτικά άτομα, στείρα και μουχλιασμένα ερωτικά, ευνουχισμένα. Κανένα παιδαγωγικό σύστημα, καμιά θρησκευτική δοξασία, κανένα ιδεολογικό ή πολιτικό σύστημα δεν κατόρθωσε να εξαλείψει τις ανθρώπινες αυτές προσωπικές ή συλλογικές παθογένειες, η ανθρώπινη φοβισμένη φύση πάντα αντιδρούσε στις μεγάλες ανατροπές στις ριψοκίνδυνες επιθυμίες και στάσεις ζωής.

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι, δεν έγινε ο Σεργκέι Αϊζενστάιν της Αριστεράς, ή ο Λουϊ Αραγκόν ή ο δικός μας Γιάννης Ρίτσος, δεν είμαι βέβαιος σε ποιο βαθμό σε προσωπικό επίπεδο το επεδίωξε, πάντως οι κομμουνιστές σύντροφοί του σίγουρα δεν θα το ήθελαν. Όμως ο πολιτικά ενοχικός του χαρακτήρας διακρίνεται σε αρκετά κείμενά του και ίσως και ένα είδος κοινωνικής μειονεξίας, με μια παράξενη συνέπεια, έμεινε μέχρι το τέλος του στο περιθώριο της δημοσιότητας παρά την μεγάλη του προβολή. Έμεινε ένας μοναχικός ερωτικός κόκκινος στυλίτης να φωνάζει μέσα σε μια καταναλωτική και φασίζουσα κοινωνική έρημο χωρίς αντίλαλο, όχι μόνο από την αδιαφορία των ανθρώπων αλλά και την ενσυνείδητη άρνησή τους να ακούσουν και να ακολουθήσουν οποιαδήποτε θυσιαστική, φλογερή, ανένταχτη επαναστατική και ασυμβίβαστη προσωπικότητα.

Ο Άγιος Παζολίνι δεν ανακηρύχθηκε Άγιος από καμιά πολιτική ή θρησκευτική ομάδα γιατί θέλησε να τους αποκαλύψει το πραγματικό Πρόσωπο του ανθρώπου, παραγνωρίζοντας ότι ο άνθρωπος είναι ένα φοβισμένο ατίθασο ζώο που σχεδόν σπάνια θέλει να ξεφύγει από την οποιαδήποτε ομάδα, όπως όλοι μας. Οι κοινωνίες δεν δέχονται εύκολα το όποιο διαφορετικό παρά τις όποιες δηλώσεις για το αντίθετο, δεν θέλουν να απολεπιστούν από τα διάφορα ψιμύθια του πολιτισμού, τα διαχρονικά «Κατά συνθήκη ψεύδη». Οι ρίζες είναι βαθιές και πολύ ανθεκτικές για να μπορεί να τις κόψει οποιαδήποτε όσο δυνατή και αν είναι μοναχική επαναστατική φωνή.

Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι είναι από τους δημιουργούς που μας μίλησε για την γλωσσική ιδιαιτερότητα του κάθε γεωγραφικού χώρου της Ιταλικής επικράτειας, για την πολιτιστική ιδιοπροσωπεία της κάθε περιοχής της πατρίδας του, μια άποψη που ακούγεται έντονα στις μέρες μας σε εποχές παγκοσμιοποίησης. Προέβλεψε προφητικά την καταστροφική καταιγίδα της καταναλωτικής μανίας ενός χυδαίου και ανιστόρητου καπιταλιστικού συστήματος, μιας μανίας όμως που δυστυχώς, τα ίδια τα άτομα την επιλέγουν, οι ίδιες οι μάζες την ακολουθούν εφευρίσκοντας χιλιάδες τρόπους δικαιολογητικής απόρριψης.

Διακήρυξε τη θέση του ως σκεπτόμενου Άθεου ενώ κράτησε την στάση του κριτή της Καθολικής Εκκλησίας. Πίστεψε σε μια άθεη θεολογία με κέντρο αναφοράς το ποθούμενο ερωτικό σώμα σαν άλλος Άγιος Σεβαστιανός, που ηδονίζεται από το μαρτύριό του. Ερωτοτρόπησε με τη θέση ενός λαϊκού Κάτωνα και την ίδια στιγμή προκαλούσε με τις επιλογές του. Επέστρεφε συνήθως σε ένα σωτηριολογικής υφής παρελθόν χρησιμοποιώντας παλαιά μυθολογικά σχήματα, σαν μια μοιραία τάση φυγής και οντολογικού αδιεξόδου. Το χαοτικό αδιέξοδο της ανθρώπινης ψυχής όμως αν το βιώσεις σε οδηγεί στην τρέλα, είτε στην αυτοκτονία. Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι το εικονογράφησε μέσα από μορφές του παρελθόντος, είτε ως σκηνοθέτης κυρίως, είτε ως συγγραφέας με μεγάλη ευαισθησία, όμως δεν έκοψε τον ομφάλιο λώρο με την πολιτιστική και εθιμική παράδοση της κοινωνίας της εποχής του και υιοθέτησε συγκεκριμένες στάσεις συμπεριφοράς που γνώριζε σίγουρα ότι θα προκαλούσαν σφοδρές αντιδράσεις από το πολιτικό και κοινωνικό κατεστημένο της εποχής του.

Ο ίδιος μετείχε στο παιχνίδι αυτό της αναγνώρισης και της αποδοχής, δεν απέρριψε την αναγνώριση και την αποδοχή του πολιτιστικού κατεστημένου με οτιδήποτε αυτό συνεπάγεται για έναν αντικομφορμιστή διανοούμενο. Αρνήθηκε να γίνει οντολογικότερος στο όνομα μιας μάλλον, ορισμένες φορές επικαιρολογίας και ιδιοτροπίας, τόσο προσωπικά αδιέξοδης.

         Τα έργα του «Ακατόνε» και «Μάμα Ρόμα» είναι αυτά που τον καθόρισαν σαν νεορεαλιστή σκηνοθέτη. Η αυθεντικότητα της ζωή με τα καθημερινά της σκαμπανεβάσματα ήταν αυτό που τον ενδιέφερε, τα εξαθλιωμένα μέσα στην φτώχεια και τις διάφορες στερήσεις άτομα και τα προσωπικά τους αδιέξοδα είναι αυτά που απεικονίζει μέσα σε μια κοινωνία που αρχίζει να αστικοποιείται με ότι αυτό συνεπάγεται στις μεταξύ των σχέσεις. Ένα εξαθλιωμένο προλεταριάτο που δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί τις κοινωνικές παρακαταθήκες των προγόνων του. Νέοι που πλήττουν από ανία και βαριεστιμάρα, με μόνο τους εφόδιο τον καταπιεσμένο σεξουαλισμό τους. Οικογένειες διαλυμένες από το βάρος της φτώχειας.  

Το «Κατά Ματθαίον» είναι η πιο εύστοχη αισθητική και οντολογική ματιά πάνω στον χριστιανικό μύθο από έναν Φροϋδιστή κομμουνιστή άθεο. Και ασφαλώς αισθητικά τελειότερη από αυτήν του Φράγκο Τζεφιρέλλι, με τις δακρύβρεχτες σκηνές εκτόνωσης για τα μεγάλα πλήθη, ή άλλων Χολιγουντιανής ατμόσφαιρας και προπαγάνδας κινηματογραφικές ερμηνείες και ίσως, και από εκείνη του Σεσίλ Ντεμίλ. Ο Παζολίνι δούλεψε αυτήν την ταινία όχι με ηθοποιούς, αλλά με αυθεντικούς καθημερινούς ανθρώπους, σε χώρους που κατοικούσαν και εργάζονταν, σε μια γλώσσα που τους ήταν τόσο οικεία όσο η ίδια τους η ζωή και η πίστη. Το έργο αυτό, είναι η πιο αυθεντική μεταφορά μέχρι σήμερα, από κινηματογραφικό σκηνοθέτη για τα πάθη του Χριστού. Δεν είναι ούτε παραμύθι, ούτε θρησκευτική αποτύπωση, αλλά μια αυθεντική αναπαράσταση της ανθρώπινης πραγματικότητας και ζωής μέσω  του θεολογικού κουκουλιού.

Η «Μήδεια» με την εμβληματική μορφή και μαγευτικό παίξιμο της Μαρίας Κάλλας, είναι μια ορθή αναπαράσταση της αρχαίας τραγωδίας, όπως και ο «Οιδίπους Τύραννος». «Το Χίλιες και μία νύχτες» είναι ένα ανατολίτικο παραμύθι με ωραία χρώματα, όπως επίσης και οι ιστορίες του Βοκκάκιο έγιναν στα χέρια του το μέσω για να εκφράσει τα ερωτικά παιχνιδίσματα αμφοτέρων των φύλων και των οικογενειών.

Το «Σαλό» πάλι, σηκώνει πολύ συζήτηση. Θυμάμαι στην Ελλάδα είχε τότε απαγορευθεί, έτυχε να το δω στο Παρίσι που με φιλοξενούσε ένας φίλος. Οι Παριζιάνοι θυμάμαι, παρακολούθησαν την ταινία και κατόπιν το σχολίασαν με τον δικό τους σνομπίστικο τρόπο. Στην Ελλάδα το παρακολούθησα λίγο αργότερα στον κινηματογράφο Στούντιο, θυμάμαι άτομα να κάνουν εμετό, να κλείνουν τα μάτια τους, να σηκώνονται και να φεύγουν αγανακτισμένοι, να μιλούν άσχημα για τον σκηνοθέτη, και άλλα διάφορα. Έκατσα επίτηδες και παρακολούθησα την ταινία και κατόπιν αφού την ξανά είδα άλλες δύο φορές άρχισα να έχω τις ενστάσεις όσον αφορά την συσχέτιση του Γάλλου συγγραφέα Μαρκησίου ντε Σαντ με τον Φασισμό. Η ταινία έχει πλάνα πολύ προκλητικά, πολύ σκληρά, πολλά τότε τουλάχιστον δεν μπορούσες να τα δεις, όπως και άλλα ποιητικότατα όμως το σύνολο αποτέλεσμα έδειχνε αταίριαστο. Ο Παζολίνι με την σύζευξη αυτή, πέτυχε να φέρει το αντίθετο νομίζω αποτέλεσμα από αυτό που επεδίωκε. Το φαινόμενο του Φασισμού και η καταγγελία του συνδέθηκε με έναν συγγραφέα που η κοινωνική και θρησκευτική του καταγγελία χάθηκαν κάτω από το βάρος μιας παρακμιακής εποχής και ατμόσφαιρας. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα αν η πρόκληση ήταν αυτό που τον ενδιέφερε, ή αν πίστευε ότι με τον τρόπο αυτόν οι τότε συμπατριώτες του θα καταλάβουν τι σημαίνει πραγματικός φασισμός. Πάντως το έργο αφήνει πολλά ερωτηματικά, που δυστυχώς η κατοπινή άγρια δολοφονία του σκηνοθέτη δεν θα μας επιτρέψει να τα απαντήσουμε. Σίγουρα όμως ήταν μια ταινία σοκ για την εποχή της, κάτι που ήθελε και ο ίδιος ο δημιουργός της.

    Το «Θεώρημα» είναι ένα πραγματικό αριστούργημα της έβδομης τέχνης και από άποψη κινηματογραφικής τεχνικής και στο πως διαπραγματεύεται το ενδιαφέρον αυτό θέμα και στο τι πολιτικό μήνυμα θέλει να δώσει. Είναι μια μάλλον μεσσιανική λυτρωτική ιστορική πρόταση και μια προσέγγιση της Ιστορίας σε πολύ προσωπικό επίπεδο, παραβλέποντας και πάλι αυτός ο δηλωμένος Μαρξιστής ότι η Ιστορία, δεν προχωρά με «λυτρωτικές και θρησκευτικές προφητείες», αλλά μέσα από τα τραγικά και εξακολουθητικά λάθη των ανθρώπινων κοινωνικών επιλογών. Οι Μεσσίες σταματούν συνήθως την πρόοδο την καθηλώνουν σε ένα ατομικό ηθικό όραμα και όχι κατ’ ανάγκη σε ένα κοινωνικό, πέρα από την κατεστημένη παράδοση. Η Μεσσιανική του αυτή οπτική μάλλον τον εγκλώβισε σε ένα προσωπικό αδιέξοδο, η βία που με τόση ενάργεια κατέγραψε στα μυθιστορήματά του, προυπήρχε και πριν από την αποδοχή της βιομηχανικής και τεχνολογικής επανάστασης και πριν από τους αστούς και το σύστημα διακυβέρνησης που επέβαλαν, η βία είναι μέσα στην φύση του ανθρώπινου βιολογικού ζώου. Η σεξουαλική λίμπιντο και η βία της επιβίωσης καθορίζουν καθοριστικά και εξακολουθητικά την ύπαρξή μας, τα άλλα, είναι παιχνίδια του μυαλού και του πολιτισμού. Ενός ανθρώπινου ιστορικού πολιτισμού που εμπεριέχει τα πάντα σαν ένα οικουμενικό Σούπερ Μάρκετ. Ακόμα και τον προσωπικό μας θάνατο, είτε ως θέαμα για το φιλοθεάμων κοινό, είτε ως προϊόν διαφήμισης, και είτε αποδέχεται κανείς αυτό το παιχνίδι της πολιτιστικής πλεκτάνης είτε το απορρίπτει και μένει και πάλι στο περιθώριο και σιωπηλός και αμέτοχος θεατής του προσωπικού του θανάτου. Πάντως, η ταινία αυτή θεωρείται και είναι από τις καλύτερες του Πιέρ Πάολο Παζολίνι. Το θέμα της είναι για την εποχή της πρωτότυπο.

Μια μεγαλοαστική οικογένεια, δηλαδή ένας πατέρας εργοστασιάρχης ζει με την σύζυγό του την κόρη και τον γιό του καθώς και την υπηρέτριά τους ήρεμα στο σπίτι τους, ώσπου δέχονται την επίσκεψη ενός όμορφου ξένου-ενός αγγέλου, που μπορεί να είναι ο Χριστός σε μια μεταφυσική ερμηνεία, να είναι η έλευση της μαρξιστικής θεωρίας σε μια πολιτική ερμηνεία, να είναι η ίδια τους η συνείδηση κ.λ.π., ο ωραίος αυτός ξένος, θα φιλοξενηθεί για λίγο καιρό κοντά τους και θα κάνει έρωτα με όλα τα μέλη της οικογένειας και την υπηρέτρια, κάτι που θα αλλάξει άρδην την ζωή τους. Όταν θα φύγει ο ξένος, η ζωή όλων θα είναι διαφορετική. Ακόμα και σήμερα, η ταινία αυτή βλέπετε με πολύ ενδιαφέρον και δημιουργεί προβληματισμούς.

         Ο Παζολίνι, ο διανοούμενος, ο ποιητής, ο συγγραφέας, ο πολιτικός σχολιαστής, ο σκηνοθέτης, ο άνθρωπος που δεν άφηνε τίποτα ασχολίαστο, ο μαρξιστής, ο ομοφυλόφιλος, ο προκλητικός δημοσιογράφος, ο άνθρωπος που συνεχώς προκαλούσε το κατεστημένο, που ερωτοτροπούσε και ταυτόχρονα αποκάλυπτε όλον τον ατομικό συμφεροντολογισμό της προλεταριακής τάξης, πελαγοδρόμησε για αρκετές δεκαετίες στην ζωή του χωρίς μάλλον να ολοκληρώσει επαρκώς την εικόνα του.

Τα μυθιστορήματά του προλέγουν την πορεία του όπως και ο ποιητικός του λόγος ποιητογραφεί την ιδεολογική του μονομέρεια.

Το Αηδόνι της Επανάστασης δεν αντάμωσε την Κιβωτό της προσωπικής του σωτηρίας και έτσι κουρασμένο από το συνεχές πέταγμα στράφηκε στην κριτική σκανδαλολογία, όπως φανερώνουν κείμενά του.

Ο Παζολίνι, αυτός ο τρυφερός και αδέξιος επαναστάτης θα παραμείνει στις καρδιές μας με συγκίνηση, συμπάθεια, κατανόηση και αρκετή τρυφερότητα, σαν ένας επαναστάτης που λησμόνησε να επαναστατήσει και εναντίον του εαυτού του για να ολοκληρώσει την εδώ εικόνα του. Ερωτοτρόπησε με την Ιστορία της εποχής του χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι και οι άλλες αντιδραστικές δυνάμεις είχαν και αυτές μερίδιο στον χρόνο της. Βρίσκονταν συνεχώς με το όπλο της αμφισβήτησης παρά πόδας και αυτό σίγουρα τον εξάντλησε. Έγινε ο αποδιοπομπαίος τράγος τόσο της ίδιας του της πολιτικής παράταξης όσο και των αντιπάλων του. Ο ξέφρενος όπως φαίνεται ρυθμός της προσωπικής του ζωής ήταν επίσης κάτι που τον ξεστράτισε από τον καλλιτεχνικό του στόχο. Όμως ήταν αυθεντικός στις προθέσεις του και ειλικρινής στους στόχους του. Δεν έκρυψε ποτέ το αληθινό του πρόσωπο, δεν φοβήθηκε να εκτεθεί, δεν αρνήθηκε ποτέ την δημόσια εικόνα του, όσο ιδιόρρυθμη και αν ήταν αυτή. Πέθανε αγωνιζόμενος για τα πιστεύω του και την πολιτική, ερωτική και κοινωνική απελευθέρωση των συμπατριωτών του. Απόκτησε φανατικούς φίλους αλλά και φανατικούς αντιπάλους και εχθρούς που τον οδήγησαν στον θάνατο, δηλαδή τον δολοφόνησαν. Η δολοφονία του ακόμα και σήμερα αποτελεί ένα πολιτικό και κοινωνικό αίνιγμα για τους συμπατριώτες του. Αν ήταν δηλαδή ένα πολιτικό έγκλημα ή αν ήταν ένα ερωτικό-σεξουαλικό.

         Αξίζει να ερευνηθεί νομίζω, το πώς ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι, διαπραγματεύεται μέσα στο έργο του, πεζογραφικό και κινηματογραφικό τους αρχαίους ελληνικούς μύθους, το πώς επανερμηνεύει και επεξεργάζεται θέματα της αρχαίας τραγωδίας.

         Η ενδεικτική βιβλιογραφία που παραθέτω παρακάτω δεν ολοκληρώνει ασφαλώς την Παζολινική έρευνα και τα ίχνη του στον ελληνικό χώρο, ούτε εξαντλεί το σκόρπιο δημοσιευμένο υλικό, συμβάλλει όμως σε μια πρώτη καταγραφή του έργου του από το προσωπικό μου αρχείο, ενός λάτρη της Ιταλικής λογοτεχνίας και του κινηματογράφου και λάτρη του Παζολινικού έργου γενικότερα που χρόνια τώρα αποδελτιώνει και συγκεντρώνει το υπάρχον υλικό στον ελληνικό χώρο.

          ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ  ΚΑΙ  ΚΡΙΤΙΚΑ  ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ

-Τα παιδιά της ζωής,

  μετάφραση Βαγγέλης Ηλιόπουλος, εκδόσεις Οδυσσέας 1979

  περιοδικό Επίκαιρα, τεύχος 608/28-2-1980.

  περιοδικό Ιχνευτής, τεύχος 10/3-4/1986, σελ. 47.

  περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 9/4,6,1983. Γιώργος Χρονάς  

  σελίδες 41-42.

  εφημερίδα Η Καθημερινή 20/1/1980.

  εφημερίδα Τα Νέα 31/5/1980, Μαρία Παπαδοπούλου,

   Λούμπεν τραγωδία.

- Μια βίαιη ζωή,

  μετάφραση Βαγγέλης Ηλιόπουλος, επιμέλεια Πιέρρου Ντάνου, εκδόσεις Οδυσσέας 1981.

περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 69/18-5-1983, Όλγα Μαρκεζίνη σελ. 65-66.

περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 9/4,6,1983, Γιώργος Χρονάς, σελίδες 41-42.

περιοδικό Ιχνευτής, τεύχος 10/3,4,1986, σελίδα 48.

- Αμάντο Μίο,

  μετάφραση Μπέττυ Βακαλοπούλου, εκδόσεις Ωκεανίδα 1984

περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 14/7,9,1984, Γιώργος Χρονάς, σελ. 32-33.

περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 15/10-12-1984, Χάρης Μεγαλυνός, σελ. 86-87.

περιοδικό Αμφί , τεύχος 20/Άνοιξη 1986, σελίδες 72-73.

περιοδικό Ιχνευτής, τεύχος 10/3,4,1986, σελ. 47.

εφημερίδα Τα Νέα 12/5/1984, Μαρία Παπαδοπούλου. Εξομολογήσεις του Παζολίνι.

-Ένα όνειρο,  

 μετάφραση Γιάννης Λαμπιδώνης, εκδόσεις Θεωρία 1985.

περιοδικό Ιχνευτής, τεύχος 10/3,4,1986, σελ. 48.

-Το Άρωμα των Ινδιών,

  Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Κώστας Πολέτης, εκδόσεις οδός Πανός 1985.

περιοδικό Ιχνευτής τεύχος 10/3,4, 1986

- Το Άρωμα της Ινδίας,

   μετάφραση Ανταίος Χρυσοστομίδης, επίμετρο και συνέντευξη του Αλμπέρτο Μοράβια, εκδόσεις Άγρα 2002

περιοδικό Η Τέχνη της Ζωής τεύχος 64/2-2-2003, Παπασπύρου Στ. Η ματιά του Παζολίνι εφημερίδα Ο κόσμος του Επενδυτή 14/12/2003.

- Θεώρημα,                                            

  μετάφραση Γιάννης Λαμπιδώνης, εκδόσεις Θεωρία 1986        

  περιοδικό Οδός Πανός τεύχος 3/10,1981σε μετάφραση Λένας Κωνσταντέλλου. Δημοσιεύονται: α) τα κεφάλαια του μυθιστορήματος σε περίληψη σελίδες 23-25. β) τρία κεφάλαια από το μυθιστόρημα. γ) αποσπάσματα από το «Θεώρημα» σ. 30-41.

- Κουρσάρικα Γραπτά,           

   μετάφραση Βάλη Κεφαλοπούλου, εκδόσεις Εξάντας 1986

- Ο Κινηματογράφος της Ποίησης,                                                   

   μετάφραση Βας. Μωυσίδης, εκδόσεις Αιγόκερως 1989

 - Έξι κείμενα για τον κινηματογράφο,

    μετάφραση Βασίλης Μωϋσίδης, εκδόσεις Αιγόκερως 1989

     Εφημερίδα Το Βήμα 2/7/1989

 - Καλντερόν, Μανιφέστο για ένα Θέατρο,

    μετάφραση Βαγγέλης Ηλιόπουλος, εκδόσεις Δωδώνη 1992.

 - Πετρέλαιο,

    Εισαγωγή, μετάφραση, επίμετρο Φοίβος Γκικόπουλος, εκδόσεις Παρατηρητής 1993.

περιοδικό Ένα τεύχος 48/25-11-1992 Σοφία Αραβοπούλου , ανταπόκριση από την Ιταλία-η Διαθήκη του σοκάρει ακόμα την Ιταλία, σελίδες 104-105.

περιοδικό Οδός Πανός τεύχος 58/11-12-1991, μετάφραση Γιάννης Κατσώρας. Το τελευταίο μυθιστόρημα του Παζολίνι σελ. 10-14. του Sandro Petrigmani. Τεύχος 71/1-2-1994, ενοχλεί ακόμα τους Ιταλούς, σελίδες 34-35. τεύχος 72/3,4,1994, Γιώργος Χρονάς σ. 18.

περιοδικό Διαβάζω τεύχος 331/16-3-1994.

περιοδικό Play Boy, Δεκέμβριος 1992. Ένα ατέλειωτο βιβλίο.

περιοδικό Αντί, τεύχος 561/30-9-1994. Τιτίκα Δημητρούλια, Το κύκνειο άσμα.

εφημερίδα Η Αυγή 4/8/1991, Ο τελευταίος Παζολίνι.  

εφημερίδα Η Αυγή 10/12/1995, Μ.Κ. Προανάκρουσμα διαθήκης.

εφημερίδα Το Βήμα 13/3/1994, Το τελευταίο βιβλίο που έγραψε.

 εφημερίδα Έθνος 2/3/1994. Ήρθε το προφητικό Πετρέλαιο

 εφημερίδα Ελευθεροτυπία 25/11/1992. Λ. Χατζηκυριάκος, Σπάζοντας κάθε φράγμα.

εφημερίδα Ελευθεροτυπία 8/3/1994, Βασίλης Καλαμαράς. Το Πετρέλαιο του Παζολίνι.

εφημερίδα Ελευθεροτυπία 10/1/1994. Καίει το πετρέλαιο του Παζολίνι

εφημερίδα Η Καθημερινή 28/9/1997, Ημιτελές Πετρέλαιο από τον Παζολίνι.

εφημερίδα Η Καθημερινή 22/12/1993, βιβλίο του Παζολίνι

εφημερίδα Κέρδος 2/3/1994, Το Πετρέλαιο του Παζολίνι.

εφημερίδα Η Ναυτεμπορική 6/3/1994, Πετρέλαιο.

εφημερίδα Τα Νέα 26/10/1992 Πιέρ Πάολο Παζολίνι.

εφημερίδα Τα Νέα 2/11/1992, Ο Παζολίνι.

εφημερίδα Τα Νέα 23/11/1992. Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι «ενοχλεί» ακόμα τους Ιταλούς.

εφημερίδα Νέα Προοπτική 19/3/1994, Αλ-Αρ. Βιβλίο Παζολίνι.

- Όργια,

   μετάφραση Έφη Καλλιφατίδη, προσαρμογή Λουκία Ρικάκη, εκδόσεις Καστανιώτης 1995.

περιοδικό Οδός Πανός τεύχος 20-21/9-12-1985,μετάφραση Κώστας Πολέτης, απόσπασμα από το θεατρικό Όργια, επεισόδιο ΙΙΙ σελίδες 16-19.

- Μυθοπλασία,

  μετάφραση και επίμετρο Φαίδων Χατζηαντωνίου, εκδόσεις Νησίδες 1999.

εφημερίδα Η Καθημερινή 30/4/1999, Η Μυθοπλασία του Παζολίνι. 

εφημερίδα Η Καθημερινή 12/10/1999 Παντελής Μπουκάλας, η αντιστροφή του Οιδίποδα.

εφημερίδα Τα Νέα 6/10/1999, Γιώργος Σαρηγιάννης Παζολίνι του Θεάτρου.

- Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου,

   Επιλογή, μετάφραση Ανδρέας Ριζιώτης, πρόλογος Στέφανος Ροζάνης, εκδόσεις Τυπωθήτω 2004.

εφημερίδα Αδέσμευτος Τύπος 17/4/2005, Φίλιππος Πανταζής.

- Ανθολόγιο,

   Πρόλογος, μετάφραση και επιμέλεια Φοίβος Δέλφης, Πάνος Μισερλής, εκδόσεις Δελφικά Τετράδια χ.χ.

   εφημερίδα Τα Νέα 13/8/1983, Κώστας Σταματίου, Γεύση Μαρτυρίου. Το ίδιο και στο «Το Βιβλίο και ο Χρόνος», εκδόσεις Καστανιώτης 2004, σ. 323-324 και 308,521,1411

 - Πιέρ Πάολο Παζολίνι-Θεώρηση της ζωής και του έργου

   του.

    Επιλογή και απόδοση ποιητικών κειμένων: Παναγιώτης Χρ. Χατζηγάκης, εκδόσεις Δίφρος 1979.

    περιοδικό Τομές τεύχος 55/12, 1979, Ρίτα Μπούμη-Παπά σ. 71-73.

    περιοδικό Διαβάζω τεύχος 29/3,1980 Βασίλης Αγγελικόπουλος, σ. 96-97.

    εφημερίδα Τα Νέα 10/11/1979, Μαρία Παπαδοπούλου. Παζολίνι καταδιωκόμενος.

 - Το Χρονικό της Βίας, της δίωξης και του Θανάτου.

    μετάφραση Κούλα Κυριακίδου, εκδόσεις Εξάντας 1983.

    περιοδικό Οδός Πανός τεύχος 17/7-9-1984, Γ. Χρονάς σ.30

    περιοδικό Ιχνευτής τεύχος 10/3-4-1986 σ. 46.  

-         Ντομινίκ Φερναντέζ,

«Εγώ ο Πιέρ Πάολο στα χέρια του Αγγέλου», μετάφραση Λουκάς Θεοδωρακόπουλος εκδόσεις Εξάντας 1985.

περιοδικό Διαβάζω τχ. 150/10-9-1986 Θ. Ψαλιδόπουλος σ. 69-71.

περιοδικό γράμματα και τέχνες τχ. 48/11,12,1986 Άλκηστη Σουλογιάννη σ.45-47.

περιοδικό Ιχνευτής τχ. 10/3,4,1986, σ. 46.

περιοδικό η λέξη τχ. 33/3,4,1984 μετάφραση κειμένου Μ. Λαχανά σ.263-269.

περιοδικό Αμφί  τχ. 21/Χειμώνας 1986-1987 Θ. Καραντζάς  σ. 65.

εφημερίδα Η Αυγή 12/1/1986, Κ. Π. Ο Παζολίνι χωρίς μάσκες.

εφημερίδα Το Βήμα 4/12/1983, Duono  del Orate, και πεθαμένος σκανδαλίζει ο Παζολίνι.

εφημερίδα Έθνος 8/11/1986 Κώστας Τσαούσης, Τα δεσμά ενός ελεύθερου.

εφημερίδα Η Πρώτη 15/7/1989.

- Αντρέας Ταρνανά ,

  «Πιέρ Πάολο Παζολίνι», εκδόσεις Αιγόκερως 1986

  περιοδικό Ιχνευτής 10/3,4,1986 σ. 48.

- Sandro Petraglia,

   “ Pasolini”, μετάφραση Τερέζα Σειρήνη, επιμέλεια Μαριάννα Κονδύλη, εκδόσεις Ηράκλειτος 1987

 - Γιώργος Σ. Μάρκου,

    «Κουβεντιάζοντας με τον Παζολίνι», εκδόσεις Αίολος

      1996.

      εφημερίδα «Κυριακάτικη»21/5/1995, Βασίλης Κ. Καλαμαράς. Μιλώντας με τον Παζολίνι, συνομιλία με τον συγγραφέα Γ. Μάρκου.

- ΠΑΖΟΛΙΝΙ , PIG,PIG,PIG. 

   Κείμενο Jean Dufaux, σχέδιο Massimo Rotundo, μετάφραση Μαρία Καραγιαννάκη, εκδόσεις Όλον 1996.

περιοδικό Αθηνόραμα τχ. 88/18-1-2002, σ. 27.

- Pier Paolo Pasolini,

   Επιλογή και γενική επιμέλεια: Μιχάλης Δημόπουλος, επιμέλεια κειμένων: Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδόσεις Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, Θεσσαλονίκη 1997.

   ----------

Επίσης υπάρχουν και τα εξής βιβλία που περιέχουν ποιήματα του Πιέρ Πάολο Παζολίνι.

-         Παναγιώτης Χρ. Χατζηγάκης,

     «Από την Ιταλική ποίηση», εκδόσεις Βάκων 1976, σ. 97-

       105.

-    Στέλιος Κάτσικας,

      Επιλογή, μετάφραση, σχόλια. Π.Π Παζολίνι, «Τ. Ουγγαρέτι-Κουαζίμοντο», εκδόσεις Αιγόκερως 2000, έκδοση β΄ σ. 7-48.

- Θανάσης Κουτλής: μετάφραση

   «Οκτώ Ιταλοί Ποιητές», εκδόσεις Οδός Πανός 2000, σ. 34-38.

         Επίσης, στο περιοδικό Διαβάζω και στις εφημερίδες Ελευθεροτυπία, Η Καθημερινή και Τα Νέα και σε άλλες υπάρχουν πληροφορίες για βιβλία του που κυκλοφορούν στο εξωτερικό.

Και ακόμα, σε πολλές εφημερίδες υπάρχουν άρθρα και ρεπορτάζ για την φρικτή δολοφονία του.

  ΒΙΒΛΙΑ άλλων συγγραφέων ή Ποιήματα για τον  Παζολίνι

- Γιώργος Χρονάς,

   «Μια στιγμή Πιέρ Πάολο Παζολίνι», εκδόσεις Μπιλιέτο 2004.

   «Κατάστημα Νεωτερισμών», εκδόσεις Οδός Πανός 1997.

   «99 Poems-99 Ποιήματα», εκδόσεις Οδός Πανός 1999. επιλογή Γιάννης Γκούμας. (και τα δύο βιβλία περιέχουν το ποίημα «Ο Παζολίνι στην Ραφήνα», σ. 53-54 και 273-275 αντίστοιχα.

- Γιάννης Ρίτσος,

   «Ιταλικό Τρίπτυχο», εκδόσεις Κέδρος 1980

    Περιέχει το ποίημα «Στην οδό που δεν ονομάστηκε οδός Παζολίνι», σ. 81.

- Αλέξανδρος Παναγούλης,

  μετάφραση Γιάννης Παππάς, στο περιοδικό Οδός Πανός τχ. 117/7,9,2002. Υπάρχει το ποίημα «Στον Πιέρ Πάολο Παζολίνι» σ. 95.

         Ποιήματα του Παζολίνι σε βιβλία

- Φοίβος Γκικόπουλος,   

«Μορφές και Τάσεις της Ιταλικής ποίησης του 20^ου αιώνα», εκδόσεις University press 1989, σ. 71-75.

- Ηλίας Κυζηράκος, (μετάφραση)

   «Σημερινή ποίηση απ’ όλο τον κόσμο», Αθήνα 1971 σ.101

 - Νίκος Παππάς-Ρίτα Μπούμη Παπά,

   «Νέα Παγκόσμια Ποιητική Ανθολογία», εκδόσεις Διόσκουροι 1977, σ. 2201-2206, τόμος Ε΄.

- Γιάννης Υφαντής,

   «Ο Κήπος της Ποίησης», εκδόσεις Πατάκη 2000, σ. 224-227.

- Γιώργος Χρονάς, (μετάφραση)

  «Ελληνορωμαϊκή πάλη»,εκδόσεις Ύψιλον 1981,σ.32-40.

Ποιήματα του Παζολίνι σε εφημερίδες

         -Ελευθεροτυπία 18/11/1979

         - Εποχή 27/11/1988, απόδοση Κ. Νταντινάκης

         - Τα Νέα 4/11/1975, μετάφραση Γ. Χρονάς

Ποιήματα του Παζολίνι σε Περιοδικά

-Αμφί τχ.1/3,4,5,1979, σ.31, απόδοση Δ. Ντακρέτας-Γ. Χρονάς.

-Το Δέντρο τχ. 11/11,12,1979, σ.206-207, απόδοση Τσατίρης Γ. Μαλβίνα Β.

-Διαγώνιος τχ. 12/9,12,1975, σ.191-192, μετάφραση Ξενοφών Κοκόλης.

-Ευθύνη τχ. 282/6,1995 σ. Θ. Κουτλής

- η λέξη τχ. 16/7,8,1982 σ. 434-436, μετάφραση Β. Ηλιόπουλος.

-Οδός Πανός τχ. 5/4,6,1982 σ.54-56. τχ. 7/10,1982, σ.65-66, μετάφραση Λ. Κωνσταντέλλου. τχ. 20-21/9,12,1985 σ.8,10,μετάφραση Ινώ Τσαούση.

-Νέα Εστία τχ.1680/15-7-1997, σ.1036-1037, μετάφραση Γ. Ζώρας.

-Ο Παρατηρητής τχ. 32/Χειμώνας 1999 σ.113-115

-Τραμ τχ.10/9,1978 σ.342. μετάφραση Γ. Χρονάς.

         Δεν αναφέρω και τους τίτλους των ποιημάτων για οικονομία χώρου, επίσης βλέπουμε ότι περίπου οι μεταφραστές του Παζολινικού έργου είναι οι μεταφραστές «Ιταλιστές».

Συνεντεύξεις του Παζολίνι σε περιοδικά και εφημερίδων

-Ταχυδρόμος τχ.1052/7-6-1974, Γιάννης Τσένης, «Η ελπίδα είναι σαν το μπαχαρικό».

-Επίκαιρα τχ.310/11-7-1974, Μάσσιμο Κόντι, «Το Μέλλον ανήκει στο παρελθόν».

-Οδός Πανός τχ. 1/1,1981,Ζωζέτ Θεμελή «Ο Παζολίνι μιλάει για το Σαλό και πολλά άλλα». τεύχος 71/1,2,1994, Γιουτζίνια Βόλφοβιτς «Το Κατά Πιέρ Πάολο Ευαγγέλιο»

-Το Βήμα 11/11/1990, «Το Κατά Πιέρ Πάολο Ευαγγέλιο».

-Κυριακάτικη, Θ. Γιαλκέτσης: «Η ποίηση δεν καταναλώνεται».-19/6/1994 «Κατεβαίνω στην Κόλαση».

-3/8/1997 «Να αντισταθούμε στον πολιτισμό της κατανάλωσης».

-Τα Νέα 25/5/1979 Γιάννης Τσένης, «Ο άνθρωπος που μίσησε την εποχή του».

Κείμενα του Παζολίνι σε βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες

-Αλέξανδρος Παναγούλης, «Τα Ποιήματα» εκδόσεις Παπαζήση χ.χ., μετάφραση Μ. Πασχάλης, σ. 5-21.

-περιοδικό Αντί τχ.552/27-5-1994, σ.55-57, «Ονειρεύομαι τον Θάνατο».

-περιοδικό (δε)κατά τχ. 1/Άνοιξη 2005, σ. 121-127, «Μια Μέρα στη ζωή».

-περιοδικό Το Δέντρο τχ.11/11,12,1979, «Από την αιρετική εμπειρία. Ο Κινηματογράφος και ο προφορικός λόγος», απόδοση Μαρία Στεφανοπούλου σ.201-206. τεύχος 133-134/4-6-2004, «Ρεπορτάζ για τον Θεό» απόδοση Π. Κοντογιάννης. σ.18-23.

-περιοδικό Ευθύνη τχ.106/10,1980, «Η Ομιλία των Μαλλιών» σ.555-559.

-περιοδικό Πόρφυρας τχ. 21/1984 «Ποδηλαταράς» σ.135-138.

-περιοδικό Οδός Πανός τχ.3/10,1981σε μετάφραση Λένας Κωνσταντέλλου δημοσιεύονται κείμενα του Παζολίνι σ.σ. 36,2-6,7-10,13-18, χωρίς όνομα σ.20,45-46 και μετάφραση Μαργαρίτα Ρουσσάκη σ.20-22. τεύχος 6/7,9,1982 σ.3-37,Λ. Κωνσταντέλλου, «Οι μορφωμένοι και η λαϊκή κουλτούρα. Τεύχος 20-21 Αφιέρωμα στον Παζολίνι δημοσιεύονται διάφορα κείμενα σε μετάφραση της Κωνσταντέλλου σ.σ.4-8,10-16,23-29, και ανωνύμως 42-52. τεύχος 58/11,12,1991, σ. 15-19, μετάφραση Ν. Παπαϊωάννου, «Ανάπτυξη και πρόοδος». Τεύχος 114/10,12,200, σ.62-65, από τα Γαλλικά: Νένα Κοκκινάκη, «Το τελευταίο γράμμα του Παζολίνι στον Ίταλο Καλβίνο».

-εφημερίδα Το Βήμα 5/11/1995, «Το γιατί της ύπαρξής μου ουρλιάζει ασυγκράτητο». 17/5/1975 «Η φτώχεια δεν είναι το χειρότερο κακό..». 25/5/1975, «Τα παιδιά είναι δύο φορές κομφορμιστές». 11/6/1975 «Τα παιδιά που είναι βάρος». 25/4/1975 «Το πρώτο μου μάθημα ήταν μια… τέντα».

-εφημερίδα Τα Νέα 26/11/1974 «Είμαι εναντίον της αμβλώσεως».

-εφημερίδα Ελευθεροτυπία 2/11/1979 «Φυλετισμός-Κομφορμισμός».

-εφημερίδα κυριακάτικη 14/11/1993 «Ο Πολιτισμός της Ομοιομορφίας»

Γενικά Άρθρα για τον Παζολίνι σε βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες.

-Dusausoy-Benoit Annick and Guy Fontaine: διεύθυνση έκδοσης. «Ευρωπαϊκά Γράμματα-Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας», τόμος Α΄ σ. 312, τόμος Γ΄ σ. 288, εκδόσεις Σοκόλη 1992.

-ΑΝΩΝΥΜΩΣ-

-περιοδικό Επίκαιρα τχ.381/20-11-1975 «Αφιέρωμα στον Π.». τεύχος 382/27-11-1975, «Παζολίνι δικαίωση μετά θάνατον».

-περιοδικό Αθηνόραμα τχ. 153/3-4-2003 «Περγκολέζι και Παζολίνι».

-περιοδικό Gay τχ.4/9,1989, «Πιέρ Πάολο Παζολίνι» σ.43

-περιοδικό Οδός Πανός τχ. 20-21/9-12-1985, «Ταινία φρίκης ο θάνατος του Παζολίνι» σ.20-22. τεύχος 71/1-2-1994, «Έρως και ποίηση του Παζολίνι για την Κάλλας. Δεκαέξι χρόνια μετά τον θάνατό του, μι νέα βιογραφία» σ.36-41.

-εφημερίδα Η Αυγή 10/11/1991 «Οι δύο ζωές του Π.». 5/11/2000 «Παζολίνι… 25 χρόνια μετά».

-εφημερίδα Το Βήμα 9/8/1987 «Παζολίνι στην Όπερα». 10/9/1995 «Ο κολασμένος της τέχνης».

-εφημερίδα Εξόρμηση 15/5/1994«Με τα όπλα της τέχνης».

-εφημερίδα Η Εποχή 14/11/1997 «Όχι άλλος εξωτισμός».

-Η Καθημερινή 20/1/1994 «Κυνηγούν ακόμα τον Παζολίνι». 19/6/1994 «Τα δύσκολα χρόνια της Μαρίας Κάλλας».1/11/2000 «Μια ξεχασμένη επέτειος».4/2/1995 «Υπόθεση Παζολίνι περισσότερο φως». 10/11/1991 «Ο Παζολίνι χωρίς μάσκες». 8/6/1994 «Κάλλας-Παζολίνι, ο έρωτας δύο μεγάλων». 2/7/1993 «Έρως και ποίηση του Παζολίνι για την Κάλλας».21/7/1995 «Ο «προφήτης» Πιέρ Πάολο Παζολίνι».

-εφημερίδα Τα Νέα 7/11/1975 «Αφιέρωμα στον Παζολίνι». 9/11/1991 «Η Θυσία του παρία». 24/2/1994 «Θυμίζει Παζολίνι». 14/6/1993 «Κάλλας-Παζολίνι ένας μεγάλος έρωτας».

-εφημερίδα Το Παρόν 25/4/1993 «Μια ταινία που δεν έγινε ποτέ».

-εφημερίδα Ο Ριζοσπάστης 22/5/1994 «Πιέρ Πάολο Παζολίνι».

-Βαλούκας Στάθης, «Λεξικό Σκηνοθετών του Παγκόσμιου Κινηματογράφου» εκδ. Αιγόκερως 1996 σ.378-379.

-Βελισσαρόπουλος Αντρέας, περιοδικό Οδός Πανός τχ. 4/1-3-1982 σ.105-109. «Πολιτική (θεωρία) της Αίρεσης».

-Βελισσαρόπουλος Αντρέας, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 11/1/1981 «Αιρετικός σε όλα τα Μέτωπα».

-Β. Α., περιοδικό Έψιλον τχ. 229/27-8-1995 «Πεθαίνοντας στην Όστια».

-Biancofiore Angela, περιοδικό Ο Πολίτης τχ. 124/11-12-1993, «Αποκάλυψη της λογικής και το τέλος της Ιστορίας».

-Bianciotti Hector, εφημερίδα Η Εποχή 26/1/1992, «Παζολίνι, ο πόνος και το ανορθόδοξο».   

-Batimo Tzani, εφημερίδα Κυριακάτικη 15/8/1993, «Ζενέ, Παζολίνι, Ουάιλντ, ο έρωτας ενάντια στην φύση».

-Γκικόπουλος Φοίβος, «Παγκόσμια Λογοτεχνία» τόμος 28^ος σ.236, έκδοση Εκδοτική Αθηνών 1999.

-Γεωργουσόπουλος Κώστας, «Κλειδιά και Κώδικες του θεάτρου» ΙΙ, Ελληνικό Θέατρο σ. 288, εκδόσεις Εστία 1984. και, «Παγκόσμιο Θέατρο-3», σ.19 εκδόσεις Πατάκη 2000. 

- Gilli Jean, περιοδικό Διαβάζω τχ. 75/10-8-1983 «Ο συγγραφέας και η Εικόνα του» σ. 44.

- Cirpiani Settimio, περιοδικό Ταχυδρόμος τχ. 1093/20-3-1975, «Το Βατικανό ανασκευάζει τον Παζολίνι».

- Cannavo Alessandro, εφημερίδα Το Βήμα 4/7/1993 «Το κρυφό πάθος του Παζολίνι για την Κάλλας».

-Γεωργακοπούλου Βάσω, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 2/11/1995 «Παζολίνι, είκοσι χρόνια μετά…». Και 7/5/1994, «Μόνο μου είδωλο η πργματικότητα».

Γαλανόπουλος Κ., εφημερίδα Τα Νέα 15/6/1996, «Ο Παζολίνι».

-Διομήδης-Πετσάλης Νίκος, «Η άγνωστη Κάλλας» έκδοση Καστανιώτης 1998, σ. 824,965.

-Δεληολάνης Δημήτρης, περιοδικό Οδός Πανός τχ.42/5-6-1989 σ. 63-65 «Ο Νεοφασισμός και ο Παζολίνι-επιχείρηση πολιτικής ιδιοποίησης της σκέψης». Και εφημερίδα Το Βήμα 15/12/1985 «Οι Ιταλοί κομμουνιστές αποκαθιστούν τον Παζολίνι». Και εφημερίδα Έθνος 14/6/1993 «Ερωτευμένη η Κάλλας με τον Παζολίνι».

-Debenedetti Antonio, περιοδικό Οδός Πανός 42/5-6-1989 σ.59-62. «Οι φασίστες λένε ότι ο Παζολίνι είναι δικός τους», μετάφραση Πάρις Τορναζάκης.

- Errico d’ Nazzareno, περιοδικό Ιστορία τχ.105/3,1977 σ.28-34 «Ο διάσημος σκηνοθέτης και συγγραφέας».

-Ζουμπουλίδης Κώστας, «Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας», εκδόσεις Εστία 1968 σ. 193.

-Ζωγραφίδου Ζωζή, «Η Παρουσία της Ιταλικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα», εκδόσεις Παρατηρητής 1999.

-Ishaghpour Youssef, «Το Σινεμά» εκδόσεις Κωσταράκη 1997, σ.72,77.

-Κοτρώνης Βαγγέλης, «Ο Ερωτισμός στον Κινηματογράφο» εκδόσεις Ιδεοδρόμιο 1978, σ.22.

-Κανέλλης Ηλίας, περιοδικό Ο Πολίτης τχ. 15/1-12-1995. «Εκατό χρόνια κινηματογράφος πίσω από κάποιους μύθους».

-Κάλλας Μαρία, περιοδικό η λέξη τχ. 173/1-2-2003 σ.52-54, «Γράμμα στον Παζολίνι», μετάφραση-εισαγωγή: Γιώργος Λυκοτραφίτης.

-Μωραίτης Μάκης, «Η Ποιητική Εικόνα» εκδόσεις Αιγόκερως 1987 σ.17.

-Μπακογιαννόπουλος Γιάννης, «Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό», έκδοση Εκδοτική Αθηνών 1999, σ. 95-97 τόμος 8^ος.

-Μοράβια Αλμπέρτο-Έλκαν Άλεν, «Η ζωή με τον Μοράβια», εκδόσεις Ζαχαρόπουλος 1991

-Μοράβια Αλμπέρτο, περιοδικό η λέξη τχ.3/3-4-1981 σ.214-217 «Παζολίνι». Και περιοδικό οδός Πανός τχ. 71/1-2-1994 «Ο Κατά Μοράβια Παζολίνι» σ. 24-26.

-Μπράμος Γιώργος, περιοδικό Το Τέταρτο τχ.7/11,1985, σ.83 «Παζολίνι». Και περιοδικό Αθηνόραμα τχ. 917/6-5-1994 σ.69, «Ο απελπισμένος προφήτης». Και εφημερίδα Η Αυγή 27/10/1986 «Μια κριτική ματιά στο ανθρώπινο τοπίο». Και εφημερίδα Η Καθημερινή 2/11/1995 «Δεν ξέρω παρά να αγαπώ πιστά και στενάχωρα».

-Ματσιόκκι Αντονιέττα Μ., περιοδικό Οδός Πανός τχ. 4/1-3-1982 σ.60-63, «Το έγκλημα είναι πολιτικό».

-Μπακουνάκης Νίκος, εφημερίδα Το Βήμα 6/2/1994 «Πιέρ Πάολο-Ο νάρκισσος προφήτης».

-Μικελίδης Φένεκ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 21/11/1976 «Αφιέρωμα στον Παζολίνι».

-Μήτσου Μιχάλης, εφημερίδα Τα Νέα 2/11/1995 «Έρωτες ακριβείας».

-Μπέττι Λάουρα, εφημερίδα Το Βήμα 16/11/1980 «Η ζωή μου με τον Παζολίνι». Και από Βένα Γεωργακοπούλου, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 21/5/1994, Λάουρα Μπέττι: «Θεέ μου τι ζευγάρι είμαστε».

-Νούλας Κωνσταντίνος, «Το ερωτικό στον κινηματογράφο» εκδόσεις Αιγόκερως 1998, σ. 26-31.

-Ντ. Κ., εφημερίδα Η Εποχή 27/11/1988 «Μνήμη Παζολίνι, εκρηκτικό ανακάτεμα πάθους και ιδεολογίας».

-Νάσσου Αλέκα: επιμέλεια, εφημερίδα Κυριακάτικη Αυγή 21/1/1996. «Η επικίνδυνη περιπλάνηση».

-Παναγιωτάτος Δημήτρης, «Οι Ταινίες πορνό, ένας ακόμα μηχανισμός καταπίεσης», εκδόσεις Καστανιώτης 1978 σ. 101,102,103,104.

-Πάουντ Έζρα, περιοδικό η λέξη τχ.33/3-4-1984, σ.248-256. «Το σπάσιμο της σιωπής, μια συνομιλία με τον Παζολίνι».

-Περρής Βαγγέλης, περιοδικό Το Περιοδικό τχ.27/12,1986 «Παιχνίδι των ονομάτων».

-Πελόζι Πίνο, περιοδικό Έψιλον τχ.96/7-2-1993 «Συνέντευξη, σκότωσα τον Παζολίνι αλλά τον αγαπώ». Και περιοδικό Οδός Πανός τχ. 40/1-2-1989 σ.24-29 μετάφραση Γ. Ρεμούνδος «Εγώ ο Πελόζι σκότωσα τον… Παζολίνι, συνέντευξη στον Πέτερ Σνάιντερ».

-Παντοβάνι Μαρτσέλε, περιοδικό Οδός Πανός τχ. 3/10,1981 σ.11-13 «Η δολοφονία του στις εφημερίδες».

-Πηλιχός Γιώργος, εφημερίδα Τα Νέα 3/11/1975 «Ένας αληθινός ποιητής Π.Π.Π.».

-Πόντι Κάρλο, εφημερίδα Η Αυγή 29/11/1998 απόδοση: Η. Μ. «για Φελλίνι, Παζολίνι, Λώρενς…».

-Πεζάρε Έλιο, εφημερίδα Τα Νέα 15/11/1975 σε συνέχειες. «Η άρχουσα τάξη πάει στην κόλαση».

-Ρόζα Αζόρ Αλμπέρτο, «Ιστορία της Ιταλικής Λογοτεχνίας» εισαγωγή-επιμέλεια: Φοίβος Γκικόπουλος, εκδόσεις Παρατηρητής 1998, σ. 655,708.

-Ραφαηλίδης Βασίλης, εφημερίδα Το Βήμα 7/10/1975 «Ο κατά Παζολίνι κινηματογράφος και τα κατά βαρβάρους … πάθη ». Και 26/5/1976 «Μνήμη Παζολίνι και ανάμνηση καλού Πολάνσκι».

-Ρουσσάκη Μαργαρίτα, περιοδικό Οδός Πανός 3/10,1981 «Άννα Μανιάνι» σ. 18-19.

-Σούμας Θεόδωρος, «Κινηματογράφος και Σεξουαλικότητα», εκδόσεις Αιγόκερως χ.χ. σε διάφορες σελίδες.

-Σολομός Αλέξης, «Παγκόσμιος Κινηματογράφος» 1900-2000. εκδόσεις Κέδρος 2000

-Σαλβαρλής Μίλτος, μετάφραση: περιοδικό Διαβάζω τχ. 76/7-9-1981, σ.46.

-Σχινά Κατερίνα επιμέλεια: εφημερίδα Η Αυγή 1985 «Παζολίνι»

-Σοφρί Άντ, εφημερίδα Κυριακάτικη 3/12/2000 «Ο Παζολίνι και η ποίηση του σώματος».

-Σκορπέτα Γκι, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 18/11/1979 «Ποιήματα του Φριούλι».

-Σιάφκος Χρήστος (επιμέλεια) εφημερίδα Αδέσμευτος της Κυριακής 27/9/1998 «Εις μνήμη Παζολίνι».

-Sorlin Pierre, «Ευρωπαϊκός Κινηματογράφος-Ευρωπαϊκές Κοινωνίες», εκδόσεις Νεφέλη σ.204-205.

-Scarpetta Guy, περιοδικό Αμφί  τχ. 7-8/1980-1981 σ. 78, «Ενάντια σε όλους τους κομφορ.».

-Τζιαντζή Μαριαάννα, εφημερίδα Το Πριν 24/11/1991, «Τα μκουρέλια του Παζολίνι και η λάμψη του Τζιμ Μόρισον».

-Τζεβελέκου Βάσω, εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος 6/4/1997, «Παράδοξος ποιητής και αναρχικός σκηνοθέτης».

-Ferrero Adelio, περιοδικό Το Τέταρτο τχ. 7/11,1985, μετάφραση Κατερίνα Σχινά «Ο Παζολίνι στον Κινηματογράφο» σ. 83-85.

- Foli Goffredo, περιοδικό Οδός Πανός τχ. 72/3,4,1994 μετάφραση Γ. Κατσώρας, «Και οι τρεις ήταν υπέροχοι Ροσσελίνι, Φελλίνι, Παζολίνι» σ.26-27.

-Φιλίππη Δ., περιοδικό Αντί τχ. 598/16-2-1996 «Οι στάχτες του Πιέρ Πάολο και τα κόλλυβα της λήθης».

-Φέρι Γκαμπριέλα, εφημερίδα Ελευθεροτυπία 25/9/1997, «Σε συνέντευξή της, για τον Παζολίνι»

-Χειμάρας Χ., εφημερίδα Η Πρώτη 16/1/1990 «Παζολίνι-Μοράβια. Δύο παράλληλοι δρόμοι για την Ινδία».

-Χ., εφημερίδα Η Καθημερινή 6/5/1994 «Πανόραμα Παζολίνι, προβολές ταινιών με ανέκδοτο…».

-Χρυσοστομίδης Ανταίος, εφημερίδα Η Αυγή 22/10/1995 «Δύο συγγραφείς, δύο επέτειοι: δύο περιπτώσεις Παζολίνι Μοράβια».

-Χατζηιωαννίδου Ε., εφημερίδα Η Καθημερινή 11/5/1994 «Παζολίνι ο μεγάλος απών…».

-Χρονάς Γιώργος, περιοδικό Τραμ τχ. 10/9,1978 «Μνημόσυνο Π.» έτος τρίτο σ. 340. Και περιοδικό Οδός Πανός τχ. 20-21/9,12,1985 «Για τους αναγνώστες…». Και «Ελληνορωμαίκή πάλη», εκδόσεις Ύψιλον 1981 «Μνημόσυνο Π», έτος τρίτο σ. 25.Και εφημερίδα Ελευθεροτυπία 30/1/2000 «Ο Π. στην Θεσσαλονίκη», και 18/11/1979 «Μνήμη Παζολίνι» και 2/11/1979 «Ρέκβιεμ στον Π.-συνειδητά αναζητά τον θάνατο».

         Η Βιβλιογραφία για τον ποιητή, μυθιστοριογράφο, δοκιμιογράφο, δημοσιογράφο, σεναριογράφο, πολιτικό σχολιαστή και σκηνοθέτη Πιέρ Πάολο Παζολίνι, όπως διαπιστώνουμε είναι θα λέγαμε δύσκολο να πραγματοποιηθεί από ένα και μόνο άτομο και για τόσο σύντομο διάστημα ή ακόμα να συμπεριληφθεί στις σελίδες ενός περιοδικού για τις ανάγκες ενός αφιερώματος.

Επειδή ο Παζολίνι είχε πρωτίστως και την ιδιότητα του σκηνοθέτη η βιβλιογραφία γίνεται ακόμα πλουσιότερη, πως παραδείγματος χάρη να ξεχάσει κανείς τα σημαντικά κείμενα του Βασίλη Ραφαηλίδη για τις κινηματογραφικές ταινίες του, ή ακόμα του Κώστα Σταματίου, του αξέχαστου Τώνη Τσιρμπίνου του ποιητή («Στιγμές άγχους»), και γιατί όχι και το κείμενο του Χρήστου Γιανναρά στο περιοδικό Σύνορο του 1965 για το «Κατά Ματθαίο», αλλά και άλλα αξιόλογα κείμενα, τα μικρά και μεγάλα αφιερώματα του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος δες ενδεικτικά τχ. 8 και 35 κ.λ.π. Γιαυτό δεν συμπεριέλαβα τα κείμενα για τις ταινίες του γιατί είναι όχι μόνο πάρα πολλά, αλλά θα χρειάζονταν διπλάσια ύλη για να αποδελτιωθούν.

Υπάρχουν ακόμα τα κείμενα και οι θεατρικές κριτικές για την Παζολινική Θεατρική παραστασιολογία στην Ελλάδα που είναι ένα άλλο κεφάλαιο.

Έχουμε ακόμα, τα δεκάδες κείμενα και ρεπορτάζ που γράφτηκαν στις εφημερίδες και στα περιοδικά ποικίλης ύλης της εποχής της δολοφονίας του.

Όπως επίσης, και διάσπαρτες ειδήσεις για τον ίδιο και το έργο του, και για βιβλία που κυκλοφόρησαν για αυτόν, που έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και που θα χρειάζονταν άλλου είδους εργασία.

Το παρήγορο είναι, ότι αυτός ο αξιόλογος  διανοούμενος και επαναστάτης συγγραφέας δεν ξεχάστηκε, ούτε στην πατρίδα του ούτε διεθνώς.

         Ο Πιέρ Πάολο Παζολίνι, θα μείνει στην μνήμη μας, σαν ένας επαναστάτης και συνεχώς αμφισβητίας πολύπλευρος δημιουργός που παρά την έντονη πολλές φορές απαισιόδοξη ματιά του μας άφησε στιγμές κριτικής χαράς, και δημιουργικής αντίστασης, αισιόδοξης διάθεσης και ουμανιστικών οραμάτων, μιας άγριας και κυνικής πολλές φορές τρυφερότητας και ενός ερωτισμού παράξενου, όπως είναι ο ερωτισμός των ομοφυλόφιλων ατόμων ή ορθότερα όπως είναι ο ερωτισμός όλων μας σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς που ζούμε, και που τόσο ο Έρωτας, τόσο η Πίστη, όσο και ο Πολιτισμός, δεν είναι παρά ένα ακόμα καταναλωτικό προϊόν στην τεράστια χοάνη ενός θνήσκοντος Κόσμου.

       Οι Μοντέρνοι Καιροί που ανατέλλουν και που τόσο προφητικά προέβλεψε ο Παζολίνι στην εποχή του, κυοφορούν αξίες και ιδανικά, κοινωνικά πρότυπα και είδωλα εντελώς ξένα προς αυτά του αγαπημένου μας Πιέρ Πάολο, όχι τόσο γιατί οι αξίες που πρέσβευε ήταν λαθεμένες, αλλά γιατί ο Καινούργιος Κόσμος αναζητά νέα πολιτισμικά πρότυπα και αρχές που παράγουν άλλες ευαισθησίες, άλλους πολιτισμικού Μύθους, διαφορετικούς θεολογικούς ιδεοτύπους μέσα στο κοινωνικό σώμα.

     Η γενιά μας, του οφείλει αρκετά, όπως και σε άλλους σπουδαίους δημιουργούς, και ιδιαίτερα, στην ομάδα εκείνη των δημιουργών που στον Ελληνικό και στον εκτός Ελλάδας χώρο, μας έμαθαν τι σημαίνει ερωτική και όχι μόνο, ομοφυλόφιλη Επαναστατική πρακτική, συνέπεια επαναστατικού κοινωνικού ήθους, πέρα από τις επιμέρους ατομικές μας διαφορές στον τρόπο του διαρκούς αγώνα.

         «Η σημερινή Ιταλία, η Ιταλία του 1974, κατρακυλάει σιγά-σιγά σε μια άβυσσο που λέγεται νεοφασισμός. Αυτός είναι σκληρότερος από το φασισμό που γνώρισε η ανθρωπότητα μεταξύ των δύο μεγάλων πολέμων. Η πνευματική αλλαγή που πραγματοποιείται στη σημερινή Ιταλία την απομακρύνει από τον ιστορικό φασισμό του μεσοπολέμου αλλά και από το δημοκρατικό σοσιαλισμό. Οι εκπρόσωποι του νεοφασισμού είναι σήμερα στο κοινοβούλιο της Ιταλίας και χρησιμοποιούν διάφορες λεκτικές ιδιομορφίες για να γίνουν ένα με το λαό και να πετύχουν το σκοπό τους. Μέρα με την μέρα, οι παλαιοί θεσμοί, οι αξίες χάνονται, καταστρέφονται. Η λαϊκή κουλτούρα σήμερα έχει εξαφανιστεί. Οι αξίες που έχουν σχέση με την πατρίδα, την παράδοση, την εκκλησία, την αγροτική ζωή, τους προλετάριους(αν υπάρχουν ακόμη) έχουν αρχίσει να χάνονται. Έχει μείνει μόνο ένας μεταμορφωμένος νεοκαπιταλισμός που εξαρτάται από τις ψήφους που θα πάρει το κάθε κόμμα.

         Η Ελλάδα, που μόλις ελευθερώθηκε από τη χούντα της επταετίας, πρέπει να προσέξει να μην επαναλάβει τα ίδια λάθη με την Ιταλία…».

                                             Πιέρ Πάολο Παζολίνι

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση,

περιοδικό Οδός Πανός τεύχος 130/10,12,2005,σ. 188-205

Πειραιάς, δεύτερη γραφή συμπληρωμένη,

Σάββατο, 28 Ιουνίου 2014.