ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΣΑΜΟΥΗΛ-ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

Ποίηση και «πολύτροπη αρμονία»

Αλεξάνδρα Σαμουήλ,

«Ο Παλαμάς και η κρίση του στίχου», εκδόσεις Νεφέλη-Αθήνα 2007, σελίδες 246.

          Το ποιητικό ήθος και η ποιότητα του έργου ενός δημιουργού-στη συγκεκριμένη περίπτωση ενός ποιητή- εξαρτάται από την ικανότητά της αφομοίωσης του πνευματικού παρελθόντος, το οποίο όχι μόνο μεταφέρει ως παρακαταθήκη μέσα του αλλά και μεταδίδει στους νεότερους. Αναφύεται, επίσης, από τη μεθοδολογική μελέτη και πρόσληψη των ουσιωδών νεωτερικών στοιχείων της καλλιτεχνικής ζωής του γενέθλιου χώρου του, από την αναζήτηση νέων εκφραστικών τρόπων αποτύπωσης της παράδοσής του, καινούργιων μορφολογικών αναζητήσεων και οραματικών συμπεριφορών, ανασύνθεση λησμονημένων γλωσσικών τύπων, αλλότροπων μετρικών μονάδων, έτσι ώστε μέσα από την επαναδημιουργία να αναδειχθεί ένα αξιόπιστο σύνολο από συλλογικά μνημονικά χνάρια, να αναδειχθεί μια όσο το δυνατόν αξιόπιστη πανοραμική τοιχογραφία από ατομικές φωνές, τονικές συγκινήσεις, ρυθμικές πολυτονίες, μορφικό πλούτο εικόνων, που αβίαστα να μας οδηγούν ως τις ιστορικές αρχές της αυτοσυνειδησίας του Έθνους του.

Συγκεντρώνοντας με ιερή ευλάβεια, τα συγγραφικά αυτά σπαράγματα και τα γλωσσικά θρύψαλα του παρελθόντος, ο εθνικός ποιητής με την ανιχνευτική του αρμονία που οφείλει να τον διακρίνει, ανασυνθέτει τον χαρακτήρα της παράδοσης της χώρας του, υπογραμμίζοντας τις διάφορες φάσεις της και προβάλλοντας τους κυρίαρχους σταθμούς της ταυτότητάς της. Χωρίς εξαργυρωτικές προθέσεις ατομικής προβολής, ή παραμορφωτικές αγκιστρώσεις ιδεολογικής, πνευματικής πρωτοκαθεδρίας.

     Και ένας τέτοιας υφής δημιουργός είναι ο Κωστής Παλαμάς. Ο οποίος με κατανυκτική προσήλωση διακόνησε σε όλη τη διάρκεια του βίου του τα Ελληνικά γράμματα από όλους σχεδόν τους τομείς. Στο έργο του καθρεπτίζεται δημιουργικά και συνθετικά ολόκληρη η πνευματική παράδοση του τόπου μας τουλάχιστον, μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο απαράμιλλος αυτός τεχνοπλάστης μελετώντας τα διεθνή ρεύματα της εποχής του, ανοικοδόμησε αφομοιωτικά την Ελληνική ποίηση, ανασχηματίζοντας και εξελίσσοντας το παλαιό υλικό της παράδοσής του και ολοκληρώνοντας το μισοτελειωμένο όραμα του Διονυσίου Σολωμού. Οι ποιητικές και δοκιμιακές του παρεμβάσεις αποτελούν ουσιαστική συνεισφορά στο ποιητικό σύμπαν που εξακολουθητικά μας υπενθυμίζουν τόσο αυτό που γράφεται από τον κάθε αληθινό δημιουργό όσο και τον λόγο για τον οποίον γράφεται.

     Αυτό το ποιητικό θησαυροφυλάκιο του Παλαμά κατόρθωσε να το τοιχογραφήσει με τη σοβαρή φιλολογική και θεωρητική υποδομή της και τη λεπτή κριτική γυναικεία ευαισθησία της, η Αλεξάνδρα Σαμουήλ με το βιβλίο της «Ο Παλαμάς και η κρίση του στίχου». Χρήσιμο και διαφωτιστικό μελέτημα για τις Παλαμικές σπουδές.

      Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα, ισόμοιρα ως προς την κριτική επάρκεια, εκτενή συνθετικά κεφάλαια. Τα τρία από αυτά είχαν δημοσιευθεί παλαιότερα σε περιοδικά:

Α. «Ο Παλαμάς και η κρίση του στίχου».

Β. «Πάνω σε ένα καλβικό ποίημα του Παλαμά».

Γ. «Μεταμορφώσεις του Φωτόδενδρου», και

Δ. «Ο Παλαμάς σονετογράφος», που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά. Επίσης, συμπληρώνονται οι μελέτες αυτές πάνω στην παλαμική ρυθμολογία και την τεχνική της, με ένα Παράρτημα που συμπεριλαμβάνει 19 σονέτα, τα οποία δεν εμπεριέχονται στα «Άπαντα» (16 τόμοι) του ποιητή των εκδόσεων Μπίρη, αλλά δεν τα βρίσκουμε ούτε και στη φιλολογική έκδοση των παλαμικών σονέτων του καθηγητή Κάρολου Μητσάκη (εκδόσεις Γκοβόστης-Αθήνα 1994). Τα σονέτα που για πρώτη φορά παραθέτει η ερευνήτρια ερανίστηκε από δυσεύρετα έντυπα της εποχής και εφημερίδες.

     Οφείλουμε να επισημάνουμε ενδεικτικά ότι με την στιχουργία και την μετρική του Κωστή Παλαμά (σαν ιδιαίτερο κεφάλαιο έρευνας του έργου του) ασχολήθηκε

ο κυρός Λίνος Πολίτης στο βιβλίο του «Μετρικά-Παλαμάς, Σεφέρης, το σονέτο» εκδόσεις Κωνσταντινίδης-Θεσσαλονίκη χ. χ. σελίδες 9-126, το οποίο, πέρα ασφαλώς από την ωφελιμότητά του, κάπως μάλλον ξενίζει όχι τόσο με την ελλειπτικότητά του, όσο για τις πολλές «περιπτωσιολογίες» του, παρότι δεν παύει να είναι η θεμέλιος βάση που στηρίζει τους επόμενους μελετητές.

Ο καθηγητής Ευριπίδης Γαραντούδης, δεινός μετρικολόγος, με το μελέτημά του «Η μετρική της ποίησης του Κωστή Παλαμά- Παρατηρήσεις και διαπιστώσεις» σελίδες 303-340 που περιλαμβάνεται στον Α’ τόμο των «Πρακτικών» Κωστή Παλαμά-60 χρόνια από τον θάνατό του (1943-2003), δες και το σημαντικό βιβλίο του «Ο Παλαμάς από τη σημερινή σκοπιά» εκδόσεις Καστανιώτης-Αθήνα 2005.συστηματικότερα και λεπτομερώς μας καθοδηγεί πληρέστερα στην παλαμική μετρική και «αυτοαναφορική» ρυθμολογία της Παλαμικής τεχνικής. Άτακτα επίσης, έχω υπόψη μου και άλλους μελετητές  του παλαμικού έργου που ασχολήθηκαν, ή νεότερους ποιητές που επηρεάσθηκαν από αυτόν.

 Το βιβλίο του καθηγητή Κάρολου Μητσάκη που αναφέραμε, λειτουργεί σίγουρα ως αυτόνομη ανθολογία της παλαμικής σονετογραφίας, όμως δεν περιλαμβάνει τα αθησαύριστα σονέτα που καταγράφει η Αλεξάνδρα Σαμουήλ, παρά προσθετικά στις πρωτογενείς ερευνητικές μελέτες της ρυθμολογικής τεχνικής του.

      Το σπονδυλωτό και ορθά οργανωμένο βιβλίο της μελετήτριας, με περισσότερα σίγουρα εφόδια, διεισδυτικότερη κριτική ανατομία, αρτιότερη μεθοδολογική προσέγγιση έρχεται να κανοναρχίσει τις άλλες ερευνητικές μελέτες και να ρίξει νέο φως στην παλαμική προσωδία.

     Η μελετήτρια ανιχνεύει το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις εξωελλαδικές καλλιτεχνικές προσλαμβάνουσες της παλαμικής τεχνοτροπίας και χαρτογραφεί τους εσωτερικούς ενδοιασμούς και τις γνωστικές προϋποθέσεις των μετρικών αναζητήσεων του ποιητή καθώς και τις έντονες αμφιβολίες του όσον αφορά το ξεπέρασμα των διαφόρων ενδοποιητικών προβλημάτων. Δεν αρκείται να μας επισημάνει τις παράτολμες ορισμένες φορές, στιχουργικές πρωτοβουλίες του Κωστή Παλαμά, τις διάφορες ποιητικές προσκρούσεις και αποδοχές του, αλλά με εύληπτο ύφος και γλωσσική σαφήνεια, μας εξηγεί και αναλύει το πώς πραγματευόταν  ο ποιητής και το πώς ξεπερνούσε τα προβλήματα των μετρικών αδιεξόδων, πως υπερέβαινε τις δεσμεύσεις και τους κανόνες του παραδοσιακού δεκαπεντασύλλαβου, πως αποφάσισε να αφήσει πίσω του, όχι χωρίς περίσκεψη, τα δεδομένα της καθιερωμένης μετρικής που ακολουθούσαν οι ποιητές της γενιάς του, πως αφομοίωσε ξένους μετρικούς τρόπους, ιδιαίτερα γαλλικούς, πως χρησιμοποίησε τις δάνειες αναφορές στον αγώνα του να ανανεώσει και να ξεκλειδώσει νέους προσωδιακούς ρυθμούς του ελληνικού στίχου. Πως τροποποιούσε μετρικά, πειραματιζόμενος πολλές φορές εν αμφιβόλω, το ρυθμικό κατασκεύασμα για να το οδηγήσει στην ποθητή μορφή που θεωρούσε ορθότερη για καλύτερη αναγνωστική αποδεκτικότητα στην εποχή του. Τους διάφορους σχεδιαστικούς μηχανισμούς του για να καλύψει τα κενά της ποιητικής του αρρυθμίας με λέξεις που εκφραστικά νοηματοδοτούσαν εκ των έσω το ποίημα, σπάζοντας πολλαπλά τον στίχο. Πως χαλιναγωγούσε τις γλωσσικές του υπερβολές ή που αφήνονταν σε αυτές.

      Η Αλεξάνδρα Σαμουήλ με προσοχή μικροβιολόγου αποκαλύπτει τις μετρικές ζυμώσεις της παλαμικής ποίησης. Μας δείχνει, με σταθερή ερμηνευτική ματιά και εξελικτικό τρόπο ανάγνωσης του παλαμικού έργου, πώς να αναγνωρίσουμε τόσο την εσωτερική ρυθμολογία και την σημασία της στην σύνολη τεχνική του, τόσο τις απαραίτητες τομές του στίχου που υιοθετούσε, τις εσωτερικές παύσεις που ενστερνιζόταν όσο και τα κατά καιρούς κενά της περίτεχνης μετρικής του. Περιγράφει, πως αυτό το παλαμικό πειραματικό μοτίβο έμπνευσης και αναδημιουργίας δεν εγκιβωτίζεται στο κουκούλι της τεχνικής του αυτάρκειας, αλλά εμπλουτίζει νοηματικά το ποιητικό σώμα προσφέροντάς του νέες μορφές ολοκλήρωσης. Μας φανερώνει με πρωτοτυπία και σαφήνεια πως ο Παλαμάς κατόρθωνε να αποφεύγει τις θρομβώσεις του ποιητικού σώματος που του δημιουργούσαν οι εκκρίσεις της παραδοσιακής τεχνικής του δεκαπεντασύλλαβου και όχι μόνο. Μας

υπενθυμίζει ότι ο ποιητής έβλεπε ότι η τροποποίηση της φόρμας, η εγκατάλειψη της παραδοσιακής τεχνογνωσίας δεν σημαίνει και απεμπόληση των αξιών της. Η τροφοδότηση με αλλότρια μέτρα δεν σημαίνει απαραίτητα και επισχετική πρόθεση, αναίρεση του τοπίου πάνω στο οποίο πατάς και δημιουργείς. Εν κατακλείδι η Σαμουήλ μας αναλύει άγνωστες πτυχές της «πολυτρόπου αρμονίας» στην οποία στόχευε ο Παλαμάς, και τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητής την εφάρμοσε, στην προσπάθειά του να ανανεώσει τον δεκαπεντασύλλαβο, τον τρόπο που προσέλαβε και χρησιμοποίησε τον γαλλικό Αλεξανδρινό στίχο και την άμεση συγγένειά του με τον ιαμβικό ελληνικό δεκαπεντασύλλαβο, καταγράφει τις Κάλβιες αναφορές του, τους σονετικούς του διασκελισμούς τους ποικιλόμορφους ενδοιασμούς του, τους ρηξικέλευθους αυτοσχολιασμούς του-καινοτόμους για την εποχή του- καθώς και   τις ανανεωτικές καινοτομίες που επέφερε στον γαλλικό αλεξανδρινό στίχο ο Βίκτωρ Ουγκώ.

Ο Παλαμάς είχε σίγουρα συνείδηση της αλλαγής που έφερνε με αυτούς τους πειραματισμούς και παραδοσιακές αποκαθηλώσεις μέσα στους στίχους του. Και, είναι παρήγορο και θαυμαστό που η ποιητική του έφεση συνοδοιπορεί με την μεθοδολογία της στιχουργίας του και την τεράστια θεωρητική του κατάρτιση.

      Η Σαμουήλ στο κεφάλαιό «Μεταμορφώσεις του Φωτόδενδρου», με σαγηνευτική ερμηνευτική ανάλυση του ποιήματος «Η Φοινικιά» του Κωστή Παλαμά, συνδέει την ποιητική αυτή σύνθεση όχι μόνο με το ομώνυμο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά και με ποιητικές συνθέσεις και άλλων ποιητών. Μας μιλά για τα ξένα δάνεια οφειλών και για τους εννοιολογικούς διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα σε όμορες ευαισθησίες-αναζητήσεις. Το ιδιαίτερο αυτό κεφάλαιο είναι αρκετά ενδιαφέρον στην αναγνωστική μας πρόθεση για ιχνομύθηση του ιερού δέντρου της ποίησης και του συμβολισμού του. Είναι το Θεοσοφικό σύγχρονο πρόσωπό της, αν όχι το πιο μυστικιστικό και ιερό της.

Η Μπλαβάτσκι στις αρχές του αιώνα, ο μεγάλος Καρλ Γιουνγκ, ο εθνολόγος Φρέηζερ, ο μυστικιστής Κάμπελ, και διάφοροι άλλοι που ανήκουν ιδιαίτερα στην μυστικιστική παράδοση της Δύσης, ασχολήθηκαν με την διαισθητική αυτή σύλληψη της ποιητικής δημιουργίας. Αυτής της αιώνιας πανανθρώπινης αναζήτησης της οραματικής ένωσης του Ορατού με το Αόρατο.

Και την συμβολοποιημένη αυτή σύνθεση τόσο στο εξωτερικό όσο και στον ελλαδικό χώρο στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, του Διονυσίου Σολωμού, και του Ανδρέα Εμπειρίκου κυρίως, εξετάζει η Αλεξάνδρα Σαμουήλ.

Τέλος, στο κεφάλαιό της «Ο Παλαμάς σονετογράφος», διαφωτίζει τα εδάφη της παλαμικής σονετογραφίας. Εντοπίζει νέες πηγές της, απομακρύνει ερευνητικές σκιές άλλων μελετητών που συσκοτίζουν το τοπίο, και μας αναλύει την πολύμορφη τεχνική του σονέτου και τις τροποποιήσεις της φόρμας του.

      Με λίγα λόγια, το βιβλίο της Αλεξάνδρας Σαμουήλ. Χαρτογραφεί την διαλεκτική πορεία του Παλαμά στην προσπάθειά του να απεμπλακεί από την παραδοσιακή στιχουργική συμβατικότητα.

Νηφάλιο και καλογραμμένο επαναφέρει στην επιφάνεια την ουσιαστική ρήση του Λίνου Πολίτη:

«Γιατί η ιστορία του στίχου του Παλαμά είναι η ιστορία του νεοελληνικού στίχου στα τελευταία πενήντα χρόνια».

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος,

Πρώτη δημοσίευση, 
περιοδικό «Αντί» τεύχος 910/ 21-Δεκεμβρίου 2007, σελίδες 63-64.

Πειραιάς 15/Ιουνίου 2013.

Ξαναδιαβάζοντας τα σονέτα του Κωστή Παλαμά.