Ιωάννης Π. Πανέρης

ΙΩΑΝΝΗΣ Ρ. ΠΑΝΕΡΗΣ,

Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Αθήνα 1988.

     Ένας ομφάλιος λώρος έδενε πάντοτε την Ελληνική φυλή με το φυσικό περιβάλλον. Η φύση αποτελούσε το πεδίο μέσα στο οποίο οι Έλληνες δρούσαν όχι ως μεμονωμένα άτομα, αλλά ως κοινωνία, ως ομάδα, ως φυλή, ή φατρία. (Μια εκκλησία του Δήμου που αργότερα μετετράπηκε σε εκκλησία των πιστών, και πάλι σε εκκλησία του έθνους των Ελλήνων, μέχρι των τελευταίων εκατονταετιών μετά την απελευθέρωση που έχουμε την τελευταία θυσιαστική εκκλησία των ιδεών-ιδεολογιών.

        Μια κοινότητα που, για να ανακαλύψει το πραγματικό της πρόσωπο, έπρεπε να

εφευρίσκει «Μύθους»  τους οποίους ενέτασσε αρμονικά μέσα στο ιστορικό της γίγνεσθαι. Μύθους τόσο για την οντολογική ερμηνεία του εξωτερικού χώρου, όσο και για τις σχέσεις που διέπουν τον χώρο με τα άτομα που ζουν και δημιουργούν μέσα σε αυτόν. Ο Μύθος είναι ο αντικατοπτρισμός της λογικής χωρίς την μεθοδολογία και την αυστηρότητα της επιστήμης. Μέσω των ανιμιστικών παραστάσεων τα άτομα δεν ερμηνεύουν μόνο τα φαινόμενα του Κόσμου αλλά εκλογικεύουν και εκλαϊκεύουν τους Νόμους και τις αρχές που τον κυβερνούν. Με τον τρόπο αυτόν η φυσική τάξη συμβάλλει στην κοινωνική ευταξία.

     Η ανθρώπινη όμως σκέψη δεν μπορούσε να παραπαίει για πολύ ανάμεσα σε μαγικές αποκαλύψεις, αντιφατικές δοξασίες, σκοτεινές ερμηνείες. Χρειαζόταν να εφευρεθεί μια νέα ερμηνεία της Φύσης και του Κόσμου γενικότερα. Μια και ο Μύθος δεν κάλυπτε σαν αποκωδικοποιητικός μηχανισμός της βούλησης των ανθρώπων τις καινούργιες ιστορικές και κοινωνικές ανάγκες, και δεν πληρούσε τις απαραίτητες απαιτήσεις της πολιτικής ευνομίας. Και οι Έλληνες, μάλιστα οι Έλληνες πριν από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, εφηύραν τον Λόγον. Τον Λόγον που ενώνει τα πανάρχαια φυσικά διεστώτα με την απλή καθημερινότητα του ιστορικού ανθρώπου. Αυτόν που συγκροτεί και διατηρεί την παγκόσμια ισορροπία και τουλάχιστον για τους αρχαίους ημών προγόνους δεν είχε ακόμα σαρκωθεί. Στην εξέλιξη της ιστορίας άλλα μυθολογικά κοσμοείδωλα (το Εβραϊκό), έδωσαν την διέξοδο στην Ελληνική σκέψη. Έτσι σαρκωθέντος του Λόγου επήλθε η νέα εκκλησιαστική κοινότητα, αυτή των εν μυστηριακό τω τρόπω ένωση των προσώπων πέρα από φυλή, έθνος, χρώμα ή άλλου είδους ανθρώπινη ιδιαιτερότητα. Κάτι που ήταν αδιανόητο για την σκέψη και το κοσμοείδωλο των αρχαίων Ελλήνων.

Η ιστορία όμως δεν γυρίζει πίσω (και ευτυχώς), με την ιεροποίηση του Κόσμου και του κάθε Ανθρώπου ξεχωριστά, ο Δυτικός πολιτισμός βρήκε τον οραματικό και κοινωνικό του στόχο.

      Και αυτήν την άλλη ερμηνεία την πέρα του Μύθου και την αρχή της επιστήμης μέσω του γενεσιουργού και γονιμοποιού Λόγου την πρόσφεραν στην ανθρωπότητα οι Ίωνες Φιλόσοφοι. Αυτοί οι μάγοι της επιστήμης πριν την έλευση του Σωκράτη.

     Οι Ίωνες διανοητές έθεσαν τις βάσεις της επιστημονικής έρευνας μέσω της παρατήρησης των φυσικών φαινόμενων και των φυσικών ανεξερεύνητων-τότε- καιρικών εναλλαγών. Τον 6^ον προ Χριστού αιώνα οι αξιοσημείωτοι και τρανοί αυτοί άντρες με το βλέμμα τους εστραμμένο μόνο προς την Φύση, το εξωτερικό τους περιβάλλον αργά και σταθερά, επίμονα και κοπιαστικά, χωρίς να διαθέτουν τα όργανα της τεχνολογίας που είχαν στην κατοχή τους οι μετέπειτα επιστήμονες, αφαίρεσαν από το φυσικό περιβάλλον-δηλαδή από την ερμηνεία που του έδινε ο τότε άνθρωπος-το μυθικό και εξωλογικό περίβλημα με το οποίο το είχε επενδύσει η ανθρώπινη άγνοια, ο φόβος, και η μη λογική ερμηνεία. Ο ποιητικός, μυστικός και ενορατικός λόγος παραχώρησε την θέση του στη ρωμαλέα, σαφή, και αντιλυρική ερμηνεία και απορία της φιλοσοφίας.

Οι Ίωνες Φιλόσοφοι-Επιστήμονες,-οι θρυλικοί αυτοί κάτοικοι της Μικράς Ασίας, δεν απομακρύνθηκαν μόνο από τις μέχρι τότε παραδόσεις και μεταφυσικές δοξασίες των συγχρόνων τους, (δηλαδή προσπάθησαν να απαγκιστρωθούν από το Ομηρικό κοσμοείδωλο και τις αξιακές του αναφορές) αλλά διεύρυναν και τα όρια της γλώσσας. Ο ερμηνευτικός τους λόγος διαφοροποιείται αισθητά από τον ερμηνευτικό βιωματικό λόγο των ποιητών και αποκτά μια αυτονομία και μια αυτοτέλεια αναγκαία στα νέα οντολογικά ερωτήματα και φιλοσοφικές απορίες και ενστάσεις που έθεταν για πρώτη φορά τα άτομα αυτά. Μια γλωσσική οντότητα που στηρίζεται σε κανόνες, αξιώματα, και μεθοδολογικές αρχές. Η αυτονόμηση αυτή του λόγου άπλωσε τους ορίζοντες της σκέψης σε σημείο καθοριστικό στην μετέπειτα ανθρώπινη επιστημονική εξέλιξη. Σίγουρα στην χάραξη των νέων ανθρώπινων αντιλήψεων και στην οικοδόμηση ενός άλλου τρόπου να αντιλαμβάνονται τα φυσικά φαινόμενα και να τα ερμηνεύουν συνέβαλε και η οικονομική ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου πολλών Πόλεων των παραλίων της Μικράς Ασίας, και η ανεξαρτησία τους τόσο από την Περσική κηδεμονία όσο και των αποικιών αυτών από το κυρίως κέντρο που ήταν ο Ελλαδικός χώρος.

      Στο βιβλίο «Προσωκρατικοί φιλόσοφοι», ο συγγραφέας έχοντας ένα γερό υπόβαθρο φιλοσοφικών γνώσεων που τον καθιστά βαθύ γνώστη του θέματος, εξετάζει, ερμηνεύει, σκιαγραφεί με απλό, εύληπτο και σαφή τρόπο τις φιλοσοφικές αρχές των Ιώνων διδασκάλων και αναφέρεται επίσης και στην δημιουργική και ανατρεπτική επίδραση που άσκησαν στους επόμενους αιώνες στους διάφορους φιλοσόφους.

Μετά από μια κατατοπιστική και σημαντική σφαιρική εικόνα της προσωκρατικής φιλοσοφίας αναφέρεται διεξοδικά σε κάθε έναν ξεχωριστά Ίωνα διανοητή-αρχίζοντας από τον Θαλή και τελειώνοντας στον Δημόκριτο-δίνοντας έμφαση στους φιλόσοφους του «παράδοξου» στοχασμού. Αναλύει με ακρίβεια τα οντολογικά, τα κοσμολογικά και αρχολογικά(της πρώτης αρχής) προβλήματα που τους απασχόλησαν καθώς και το ποιόν και τον φιλοσοφικό χρωματισμό του λόγου τους. Χωρίς να καταφεύγει σε απλουστεύσεις, ώστε να χάνεται το ειδικό βάρος και η βαθύτητα της σκέψης των Ιώνων, με λιτή γραφή ανατέμνει τις σκέψεις και τον φιλοσοφικό τους προβληματισμό. Με την ευρεία πείρα που διαθέτει εμβαθύνει στη σκέψη τους εντοπίζοντας τον πυρήνα των θεωριών τους με εύστοχες ερμηνευτικές επισημάνσεις.

Το ύφος του είναι γλαφυρό όχι απλουστευτικό, και η γραφή του κατανοητά δοσμένη.

      Οι Ίωνες Φιλόσοφοι αυτοί οι περήφανοι και θαρραλέοι άνδρες του Ελληνικού πολιτισμικού πανθέου, ήσαν εκείνοι που πρώτοι απομάγευσαν τον Κόσμο, εισάγοντας θα γράφαμε αν ευσταθεί ο όρος τον Μοντερνισμό στον χώρο της Φιλοσοφίας. Οι ψυχολογικές, φιλοσοφικές και παιδαγωγικές δοξασίες του Σωκράτη και του μαθητή του Πλάτωνα μετέπειτα παραγκώνισαν τα πνεύματα αυτά. Έστρεψαν το ενδιαφέρον του κόσμου προς το ένδον σκάπτε του όπως θα έλεγε και ο Μάρκος Αυρήλιος, και σε άλλου είδους φιλοσοφικά ερωτήματα. Ο Πυθαγόρας αλλά και αργότερα ο Πλωτίνος με την οντολογική «μοναδολογία» του καθιέρωσαν και έστρωσαν το δρόμο προς τον Χριστιανισμό. Ο Πλάτωνας έπραξε ότι πολύ αργότερα ο Μάρξ στον Χέγκελ, δηλαδή αντέστρεψε την φιλοσοφία του. Και ακόμα στο θρησκευτικό χώρο ότι έπραξε ο Παύλος στον οραματικό κόσμο του Ιησού.

Ο Κόσμος μας με την έλευση και καθιέρωση του Χριστιανισμού έγινε αμετάκλητα Πλατωνικός. Όλοι οι μετέπειτα στοχαστές και φιλόσοφοι δεν είναι παρά σχολιαστές της Πλατωνικής φιλοσοφίας και θεολογίας. Μετά την Αναγέννηση αρχίζει ξανά ο Ευρωπαίος άνθρωπος-στοχαστής, αργά και επιτακτικά να ανακαλύπτει τις αρχές των Ιώνων φιλοσόφων, να αναζητά τα έργα τους, να τα ερευνά και να τα εκδίδει.

Αυτό μας δηλώνει, ότι ο Ελληνικός πνευματικός χώρος υπήρξε τόσο ευρύς και πολύμορφος τόσο ανοιχτός και ευμετάβλητος που ίσως κάποτε θα πρέπει να αναζητήσουμε τα αίτια της κατοπινής μας αποτυχίας σαν Έθνος και σαν τρόπο σκέψης και στάση ζωής σε εμάς τους ίδιους, εννοώ διανοητές και στοχαστές. Ο Χριστιανικός μύθος μετέπειτα, εφάρμοσε ότι είχε ξεχαρβαλώσει η Πλατωνική φιλοσοφική πολιτική και θεωρία στην πριν από αυτήν φιλοσοφία και  οντολογική σκέψη. Αυτό που αποκαλούμε Ορθοδοξία πέρα από μεταφυσικές δοξασίες και θεολογικά αξιώματα είναι αυτή που συνένωσε ξανά και συνέχισε την πρώτη σκέψη των Ελλήνων.

Ο αρχαίος Δήμος έγινε και πάλι η εκκλησία των απανταχού πιστών, έτσι η κυκλική ροή της ιστορίας συνεχίζεται στο μέλλον και μαζί της και ο Ελληνικός τρόπος του Υπάρχειν.

      Αξίζει ακόμα να τονιστεί και η αισθητική αρτιότητα της έκδοσης.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, περιοδικό, «Δαυλός», τεύχος 80-81/ 1988

Ξαναδιαβάστηκε και ξαναγράφτηκε εκ νέου στον Πειραιά την 2 Ιουνίου του 2013.