ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ

ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ,
«Η Διακριτική γοητεία της Αποκάλυψης»,  Θεσσαλονίκη,1989

     Το Ισραήλ είναι ίσως το μόνο κράτος της Μεσογειακής λεκάνης που στη διάρκεια της ιστορικής του διαδρομής σύνδεσε τόσο ασφυκτικά την Πολιτική με την Θρησκεία. Κάθε πτυχή της πολιτικής διοίκησης των Ισραηλιτών και κοινωνικής τους εκδήλωσης ολοκληρώνονταν κάτω από το πρίσμα μιας εθνικής μεσσιανικής πίστης. Ο διαχωρισμός των εξουσιών δεν ήταν αρκετά σαφής. Πολιτική και Θρησκεία ήταν δύο έννοιες αλληλένδετες στη συνείδηση του λαού. Κάθε ατομική θέληση ή ομαδική ελευθερία έπρεπε να απορρέει από τη βούληση του αναφή Θεού. Οι Εβραίοι ήσαν ο περιούσιος λαός και μοναδικός γενάρχης και οδηγητής του ήταν ο χρονοφθόρος και αυτόταχος Ιαχβέ. Αλλά ο μεγαλώνυμος και ψυχοτερπής Ιαχβέ δεν ήταν παρά ο ίδιος ο λαός,-ή σωστότερα η συλλογική του συνείδηση στην ιστορική της προοπτική-σε μια μεταρσιωμένη μορφή όπως θα έλεγε και ο Λούντβιχ Φόιερμπαχ. Και ίσως για το λόγο αυτό να μην συναντάμε στα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, «καθόλου» την εικόνα της Πατροκτονίας που τόσο συχνά βλέπουμε στα Ιερά Λογοτεχνήματα της Αρχαίας Ελληνικής Θεολογίας.

     Αν το Ελληνικό Έθνος διδάχθηκε να ονειροπολεί και να αποπλένει τις ιστορικές του αστοχίες μελετώντας και ερμηνεύοντας τους μύθους των αρχαίων ποιητών και συγγραφέων, και τις ψηλές και αρμονικές αναλογίες της Τέχνης, το Εβραϊκό βίωσε τ’ όνειρο μέσα από μια εσχατολογική πίστη. Και θρησκευτική πίστη είναι ένας εσωτερικό τρόπος να ονειρεύεσαι πέρα από τους μηχανισμούς της ενύπνιας κατάστασης και τις παγίδες των αισθήσεων. Το αιώνιο πραγματώνεται στην ιστορική καθημερινότητα  και ο ατομικός πεπερασμένος χρόνος αποκτά μια οικουμενικότητα, υπονομεύοντας τον ομφηδότη θάνατο. Έτσι οι ανθρώπινες πράξεις νοερά μετατρέπονται σε «ηλιακές εκρήξεις» που φωτίζουν τον κόσμο-σύμπασα η κτίση καινουργείται-.Και, μέσω της πίστης η ανθρωπότητα καταξιώνεται στη συνείδηση του κάθε πιστού προσωπικά, αφού πλέον ο ίδιος έχει τη δυνατότητα να παρέμβει ενεργά μέσα στην Ιστορία και να την αλλάξει. Με την κάθοδο του Θεού (της υπέρχρονης μονάδας), ο Κόσμος αποκτά έναν σκοπό και ο Άνθρωπος την δυνατότητα σωτηρίας. Δηλαδή μιας ιστορικής θεοπιστία,. μιας συνένωσης του αγαθού στοιχείου που υπάρχει μέσα στους ανθρώπους. Η αιώνια Δικαιοσύνη πάλι είναι εφικτή όχι σαν μια άνωθεν επιβεβλημένη αρνητική ή μη παρέμβαση, αλλά σαν μια  ατομική αυτογνωσία, εμπειρική ελπίδα, και μια αγαπητική σχέση με τον άλλον, πέρα από τις ιδιαίτερες προσωπικές διαμαρτίες του καθενός μας. Δηλαδή μια εκκλησιαστικοποίηση του έμψυχου αλλά και του χημικού Σύμπαντος. Και η ευθύγραμμη αυτή ανοδική θεολογική κίνηση της Ιστορίας τερματίζεται με την επανέλευση του ακατάληπτου Λόγου στο έσχατο σημείο του χρόνου-στο μεταίχμιο του ονείρου και της πραγματικότητας-ή καλύτερα στην πραγμάτωση της αιωνιότητας στον παρόντα χρόνο της μικρής μας βιωτής δηλαδή στην πραγμάτωση των αποκεκαλυμμένων Θείων Οραμάτων και σκοπών. Με τον τρόπο αυτό το Αρχέγονο Φάος, το Ακρότατον Εφετόν, ενώνεται με το νοσοφθόρο και εσθλό ανθρώπινο Όν, και η ελαιουργός έρση του καλχαίνει τη συνείδηση του Ανθρώπου.

Κάθε λαός έχει τις δικές του εσχατολογίες και μεταφυσικές προσδοκίες. Τα Ομηρικά κείμενα, το Πλατωνικό έργο, ο κόσμος του Πλούταρχου, οι Σιβυλλικοί χρησμοί, το σύμπαν της Αινειάδας, ο προφητικός κόσμος της Βίβλου και αλλα ποιητικά κείμενα είναι διάσπαρτα από τέτοιες δοξασίες-παραμυθίες. Οι ωμές και φρικώδεις περιγραφές του Πλουτάρχου, συναγωνίζονται αυτές του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Η Αποκαλυπτική αυτή παράδοση που προέρχεται από την αρχαιότητα, συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Ας θυμηθούμε τις προφητείες του Αγαθάγγελου, τα Οράματα του Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς, του Ουίλλιαμ Μπλέηκ, τα ερημικά τοπία του Τόμας Στερν Έλιοτ, το όραμα του Διονυσίου Σολωμού, την Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη, το οραματικό σύμπαν του Άγγελου Σικελιανού, αλλά και του συνεχιστή του μακρινού Ιωάννη, του σύγχρονου ποιητή-προφήτη του ερωτόλουστου και φωτοσόφου Οδυσσέα Ελύτη.

     Στην Αποκαλυπτική γραμματεία, στα κείμενα με μια εσχατολογική προοπτική ανήκει και η Αποκάλυψη. «Αποκάλυψις εστί δήλωσις των απορρήτων του θεού μυστηρίων …», γράφει ο Ιεροσολύμων Άνθιμος. Και ο δικός μας, ο Νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης σημειώνει: «ότι είναι ένα οικουμενικό κείμενο όλων των καιρών και όλων των γενεών».

     Ο Ιταλός συγγραφέας Ουμπέρτο Έκο, δεν εξετάζει το εσχατολογικό αυτό κείμενο από την πλευρά του πιστού Καθολικού. Αλλά ανατρέχει στη Μεσαιωνική παράδοση και στέκεται σε έναν σχολιασμό της από έναν Ισπανό ηγούμενο του 8^ου αιώνα τον Beato, και ιδιαίτερα στις μοζαραβικές μινιατούρες-δηλαδή την μικτή τεχνοτροπία έργων τέχνης που παρήγαγαν οι καλλιτέχνες της Ισπανίας την περίοδο της Αραβικής κυριαρχίας-και συγκρίνει τα ζοφερά μηνύματά της με τη Δυτική Ιστορία.

     Η Τέχνη της μικρογραφίας, της υαλογραφίας, ήταν αρκετά διαδεδομένη στον Δυτικό κόσμο όπως αντίστοιχα στον Ανατολικό τα Ψηφιδωτά. Οι έγκλειστοι σε φλογόμορφους ναούς μοναχοί, με τη βοήθεια του φωτός που εισχωρούσε από τα λογχοειδή παράθυρα, απεικόνιζαν με ζωηρά χρώματα και αδρές πινελιές την ιερή τους αγωνία και τον μεταφυσικό τους φόβο, αλλά και την κρυφή ελπίδα που τους ενέπνεε η ανάγνωση τους σκοτεινού και παράξενου «σουρεαλιστικού» αυτού κειμένου. Στην καθ’ ημάς Ανατολή την ίδια περίπου περίοδο την ερμηνεύει ο Αρέθας. «Σπάνια» συναντάμε ζωγραφικές σκηνές από την Αποκάλυψη, εξαίρεση αποτελούν μερικές μονές του Αγίου Όρους. Όπως εκείνες του Βατοπεδίου, και του Διονυσίου, καθώς και εικονογραφίες του Κρητικού αγιογράφου Θεόδωρου Πουλάκη γύρω στα 1622 περίπου.

     Ο φράδμων και παγκοσμίου φήμης συγγραφέας, συνδυάζει εύστοχα το Οραματικό κείμενο του Ευαγγελιστή Ιωάννη-ένα έργο που ξεχειλίζει από εκστατικά φαινόμενα, αλλοιώσεις της λειτουργίας των νόμων της Φύσης, αλληγορικές εικόνες, ουράνιες αναβάσεις, μυστικιστικές αναφορές, σκληρές βασανιστηρίων περιγραφές, ακατανόητες εσχατολογίες, και μια έντονη επανάληψη του αριθμού που οι Έλληνες αποκαλούσαν αριθμό του Απόλλωνα, του 7,- με την Μεσαιωνική κοινωνική «ετεροκατηγορία», την πολιτική ιδιοτέλεια, τις ασχημάτιστες οικονομικές δομές, και τέλος με την σύγχρονη Οικολογική καταστροφή. Ο Ουμπέρτο Έκο συνυφαίνει τις αποκαλυπτικές αυτές διηγήσεις του βιβλίου με τις μεσαιωνικές γραπτές παραδόσεις, ατομικές μαρτυρίες, προσωπικές ιστορίες και τις εντάσσει στην νεότερη πολιτική παράδοση της Ευρωπαϊκής ηπείρου, σχολιάζοντας ταυτόχρονα τις ιδιάζουσες κοινωνικές ερμηνευτικές προοπτικές της Ιστορίας.

     Σε μια πρώτη ανάγνωση και παρατήρηση των μικρογραφιών, ασχολείται με την εσχατολογική ραχοκοκαλιά τη; Αποκάλυψης, τα μη ενθουσιαστικά της στοιχεία, και τη συμβολή της στη διαμόρφωση της μεταφυσικής σκέψης. Σε μια δεύτερη ανάγνωση επιχειρεί να διακριβώσει όχι μόνο τι αντικατοπτρίζει το σκοτεινό και «σουρεαλιστικό» αυτό κείμενο, αλλά και τι προεξαγγέλλει ενταγμένο στην Ευρωπαϊκή συνείδηση, παραλληλίζοντάς το, με πολιτικές θέσεις που κατά καιρούς εξέφρασαν διάφορες πολιτικές «αιρετικές» μικρές ομάδες.

     Μελετώντας την ερευνητική πορεία του Ουμπέρτο Έκο, έρχεται στο νου μας η ταινία «THE DAY AFTER» η «Επόμενη Μέρα» και οι συνέπειες μιας Πυρηνικής καταστροφής και Οικολογικής φθοράς. Ο Έκο με το εντυπωσιακά οξύ κριτήριό του δεν εξαντλεί το θέμα που τον απασχολεί. Η προσέγγισή του όμως συμβάλλει ώστε να πάψουν ορισμένα βιβλία που επηρέασαν την Δυτική κουλτούρα να αποτελούν απαγορευμένο έδαφος, και επαναπροσεγγίζοντάς τα κάτω από μια άλλη προοπτική να μας σταθούν σύντροφοι να κατανοήσουμε καλύτερα και να σώσουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο είμαστε καταδικασμένα ελεύθεροι να ζούμε και να δημιουργούμε, χωρίς τα βιβλία ή τα κείμενα αυτά να απολέσουν την ιερή ποιητική τους αυτοτέλεια. Και παρότι το κείμενο της Αποκάλυψης το διακρίνει μια πολυσημία και πολυμορφία ως προς την ορολογία του, και μας γεννά πάρα πολλά ερωτηματικά όσον αφορά την θεολογική του εσχατολογία αν συγκριθεί με το άλλο βιβλίο του Ευαγγελιστή Ιωάννη (το τέταρτο Ευαγγέλιο), το ασαφές, σκοτεινό, αλληγορικό και σουρεαλιστικό αυτό κείμενο μας προσφέρει τη δυνατότητα μάλλον να επεξεργαστούμε με έναν άλλον τρόπο τα πολιτικά, κοινωνικά αδιέξοδα, και ιδιαίτερα στις μέρες μας που μια Οικολογική καταστροφή δεν θα αφανίσει τον άνθρωπο και τον όποιο πολιτισμό οικοδόμησε, αλλά θα σημάνει και το τέλος της Ιστορίας. Μιας καταστροφής όχι όπως θα την περιγράφει ο εξόριστος ποιητής, αλλά το επέβαλε η ηδονίζουσα αφροσύνη του ανθρώπου και η θανατογόνα θέλησή του.

      Η πολυτελέστατη εκδοτική προσπάθεια και η άψογη μετάφραση που συνοδεύει την ομορφιά του κειμένου ανήκει στον Θόδωρο Ιωαννίδη.

 Γιώργος Χ. Μπαλούρδος,
 πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα, Εξόρμηση, Κυριακή 14 Ιανουαρίου 1990.

Σημείωση: ίσως, καθώς τα χρόνια πέρασαν και η μνήμη αρχίζει να αδυνατεί, ίσως λέω, να αξίζει να αναφερθεί η κάτωθι εμπειρία. Μια από τις πολλές φορές που είχα επισκεφθεί το Περιβόλι της Παναγίας, και φιλοξενηθεί στο Κελί του γέροντα Ιερόθεου, στο βιβλιοπωλείο που διατηρούσε στις Καρυές συνάντησα τον Ουμπέρτο Έκο. Ο Έκο είχε επισκεφθεί ορισμένες Μονές του Αγίου Όρους και πέρασε και από τις Καρυές και επισκέφτηκε το βιβλιοπωλείο «Πανσέληνος». Εκεί, τον συνάντησα και άνοιξα μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση μαζί του, και με ειλικρίνεια του είπα ότι το βιβλίο του «Το Όνομα του Ρόδου» μου άρεσε περισσότερο από την ταινία. Μου απάντησε, επίσης με ειλικρίνεια, ότι: «συμφωνεί μαζί μου, απλά η ταινία του έδωσε τη δυνατότητα να κερδίσει αρκετά χρήματα και να γίνει πιο γνωστός στο εξωτερικό». Θυμάμαι ότι αναζητούσε βιβλία ή κείμενα για την Αποκάλυψη που όπως μου είπε, ετοίμαζε ένα βιβλίο, και αφού του έδειξα ορισμένα θρησκευτικά βιβλία του χάρισα ένα με εικόνες για την «Αποκάλυψη». Ο Έκο με ευχαρίστησε μου ζήτησε την διεύθυνσή μου στον Πειραιά και με πήρε στο τηλέφωνο ο μεταφραστής του στέλνοντάς μου, ένα μικρό βιβλιαράκι όταν εκδόθηκε, για την Αποκάλυψη. Αργότερα πάλι, ο κύριος Ιωαννίδης όταν εκδόθηκε το μεγαλύτερο και πολυτελέστατο βιβλίο που εδώ σχολιάζω, μου το έστειλε και αυτό. Θυμίζοντάς μου μετά από χρόνια ότι ενώ είδα Έλληνες επισκέπτες του Αγίου Όρους μέσα στο βιβλιοπωλείο να του ζητούν τη γόπα του τσιγάρου του για ενθύμιο, ένας «κουλτουριάρης» από τον Πειραιά όχι μόνο δεν του ζήτησε τίποτα, αλλά του πρόσφερε και ένα βιβλίο δωρεάν. Και εκείνος φυσικά ευγενέστατος όπως και ο μεταφραστής του Θεόδωρος Ιωαννίδης μου το ανταπέδωσαν.