ΕΥΡΙΠΙΔΗ-ΕΛΕΝΗ

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, «Ελένη»

μετάφραση: Σοφία Νικολαϊδου, 
εκδόσεις Κέδρος 2000, σελ. 138.

     Ένα από τα πιο παρεξηγημένα πρόσωπα και κατασυκοφαντημένα γυναικεία πρόσωπα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και της αρχαίας κοινωνίας είναι η Ελένη. Η περιβόητη για την ομορφιά της θυγατέρα των πατέρων των Θεών και των ανθρώπων Δία και της Λήδας, κόρης του Θέστιου και συζύγου του Τυνδάρεω. Την οποία ερωτεύτηκε ο Ζευς και μεταμορφώθηκε σε κύκνο για να την κατακτήσει.  Από την ένωσή τους μέσα από ένα μεγάλο αυγό, ξεπρόβαλε η Ελένη. Το φάος της Ομορφιάς. Σαν ένας θηλυκός Φάνης.  Η παρουσία της συμβολίζει την αιώνια θηλυκή αρχή του Κάλλους και της μαγευτικής σαγήνης που αυτό εκπέμπει. Και σίγουρα, συνοψίζει σε πνευματικό, αισθητικό, κοινωνικό και συνειδησιακό επίπεδο, την αντίληψη του αρχαίου ατόμου περί γυναικείου κάλλους ειδικότερα, και γενικότερα περί του συμβολικού ιδεότυπου της Ομορφιάς. Όπως αντίστοιχα η Θεά Αφροδίτη είναι ο ιδεότυπος της Σεξουαλικότητας, η Θεά Αθηνά της Σοφίας, η Θεά Ήρα της συζυγικής αφοσίωσης και εγκράτειας.

      Οι αρχαίοι Έλληνες, απέναντι στο Φυσικό και Ιστορικό γίγνεσθαι, αντέταξαν την Τέχνη και το Κάλλος.

Τον ιερό Παρθενώνα και την μυστηριακή αλλά απτή και χθόνια ομορφιά της Ελένης. Το Θέατρο του Διονύσου και την σκηνική τέχνη από την μία, και τον Ηνίοχο των Δελφών και τον Ερμή του Πραξιτέλους από την άλλη.

     Η Ελένη, παρότι της αξίζει, δεν ευτύχησε να σταθεί ισάξια δίπλα στις μεγάλες τραγικές μορφές και τα άλλα ηρωικά πρότυπα της αρχαίας τραγωδίας. Σιμά σε δραματικές ηρωίδες όπως η Μήδεια, όπως η Εκάβη, η Ανδρομάχη, η Ιφιγένεια, η Ηλέκτρα, η Κλυταιμνήστρα, και άλλα αξιομνημόνευτα γυναικεία πορτρέτα του θεατρικού πανθέου.

    Η Ελένη, που το όνομά της έγινε αρνητικό σημείο αναφοράς, τόσο για τους αρχαίους συγγραφείς, όσο και μέσα στο κοινωνικό σώμα της Αθηναϊκής δημοκρατίας, θεωρώ ότι είναι ένα από τα τραγικότερα πρόσωπα της αρχαίας δραματουργίας.

Το όνομά της σπιλώθηκε με τόση αφροσύνη: «πολυάνορος» και «ανδρολέτειρα» την αποκαλεί ο Αισχύλος. Η φήμη της αμαυρώθηκε καταλυτικά και βιαστικά: «κυνώπις» και «πάντες δε με πεφρίκασιν» αποδοκιμάζοντας την θα διαλαλήσει ο Όμηρος. Με ασύστολους χαρακτηρισμούς την κοσμεί ο λυρικός ποιητής Αλκαίος. Αντίθετα, ο ερωτικός ποιητικός λόγος της Σαπφούς θα δικαιολογήσει, εν μέρει, την μνήμη της στο όνομα του Έρωτα. Μέχρι να ακουστεί η ποιητική φωνή του Ιμέραιου ποιητή Στησίχορου που θα προσπαθήσει να λειάνει την παγειωμένη και πάγκοινη αρνητική παράδοση στο πρόσωπό της. Ο ποιητής θα παρατρέψει την παράδοση και θα καλλιεργήσει την εκδοχή του Ειδώλου της Ελένης. Και στο έργο του, θα αναφέρει ότι στην Τροία, δεν πήγε η Ελένη, αλλά το είδωλό της. Ένα άδειο πουκάμισο.

      Η Ελένη υπήρξε θύμα και αποδιοπομπαίος τράγος όχι μόνο των Θεών-του Δία και της Ήρας-αλλά και των ανθρώπων. Ιδιαίτερα μιας συγκεκριμένης αντρικής υπερφίαλης αντίληψης περί πολέμου και της εκστρατείας των Ελλήνων στην Τροία.

Το δυσώνυμο όνομά της, συνδέθηκε άθελά της και παρά την γυναικεία της φύση με έναν πόλεμο που ούτε επεδίωξε ούτε προκάλεσε και ούτε συμμετείχε. Η πολεμοχαρής στάση των Ελλήνων έπρεπε να εφεύρει ένα αρνητικό πρότυπο για να του φορτώσει τις δικές του λανθασμένες πολιτικές άφρονες επιλογές και ιδεολογικά αδιέξοδα. Και αυτό το πλασματικό, αναγκαίο συλλογικό κακό, που θα εξιλέωνε τις δικές του αστοχίες και θα ερμήνευε τις αποφάσεις των Θεών, στάθηκε το όνομα και η μνήμη της ωραίας Ελένης.

     Στηριζόμενος στην Ομηρική παράδοση και στον Ηρόδοτο, καθώς και στις αρχαίες θρησκευτικές και μυθολογικές δοξασίες, θα ερανιστεί τον μύθο της ο πιο καινοτόμος από τους αρχαίους τρεις τραγικούς, ο Ευριπίδης. Ο οποίος στις τραγωδίες του ξεδιπλώνει το κουβάρι της δικής του εκδοχής για την Ελένη, και κατ΄ επέκταση μας αναφέρει και τις δικές του κρίσεις για την ταυτότητα και τον χαρακτήρα του γυναικείου φύλλου. Η Ελένη, παρουσιάζεται σε δυο ακόμα έργα του τραγικού συγγραφέα. Στο έργο του «Τρωάδες» και στον «Ορέστη». Σε αυτές το πρόσωπό της κοσμείται αρνητικά. Ως «Ελλάδος μιαστωρ, ως «μέγα κακόν», ως «κάκιστη δάμαρ», και με άλλες αρνητικές εκφράσεις στολίζεται από τους πρωταγωνιστές των έργων, που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για αποδοχή και συμπάθεια του προσώπου της. Από την άλλη, ο ρεαλιστής αυτός τραγικός, που προσπαθούσε να λύσει τα προβλήματα στηριζόμενος περισσότερο στην ανθρώπινη λογική παρά σε εθιμικές και θρησκευτικές δοξασίες και δεισιδαιμονίες, με την τραγωδία του Ελένη, με τους 1692 στίχους της, που διδάχθηκε το 413/412 προ Χριστού, μας αποκαλύπτει μια άλλη εκδοχή για την περιπέτεια της καταραμένης αυτής από την ομορφιά της γυναικείας ύπαρξης. Στο έργο αυτό, που θα πρέπει να τονιστεί ότι έχει αρκετές τεχνικές θεατρικές ομοιότητες με την άλλη του τραγωδία «Ιφιγένεια εν Ταύροις», ο Ευριπίδης εικονογραφεί το πρόσωπο και τον γυναικείο χαρακτήρα μιας διαφορετικής Ελένης. Ο τραγικός δεν ασπάζεται την εκδοχή της παράδοσης, που την θέλει υπαίτια της Τροικής εκστρατείας. Ο ίδιος δε, θεωρεί ότι ο παραλογισμός, η αρχομανία, η στενοκεφαλιά των αντρών, είναι η αιτία και η αφορμή του πολύχρονου πολέμου. Ο συγγραφέας αναιρεί την κηλιδωτική ταυτότητα της φήμης της Ελένης. Και εδώ, διακρίνουμε την ατομική του ευστροφία και τα ευρύτερα πιστεύω του, όσον αφορά την γυναικεία φύση, παρότι πολλοί του προσέδωσαν τον όρο του μισογύνη.

Το θεϊκό μεγαλείο της κοκέτας και φιλάρεσκης γυναικείας παρουσίας, εκδηλώνεται αβίαστα, χωρίς να αφήνει κοινωνικές ρυτίδες. Η Ελένη πάσχει και τυραννιέται από τις επιθυμίες των Θεών. Γίνεται το κοινωνικό ανάχωμα για να μην κατηγορηθούν οι επιθυμίες των Θεών αλλά και των Ελλήνων αρχηγών της εκστρατείας. Είναι το συλλογικό άλλοθι της φυλής των Ελλήνων.

      Από αυτήν την ερμηνευτική σκοπιά, το έργο είναι μια αξιοπρόσεχτη, κάπως ελαφριών χρωματισμών τραγωδία. Με αρκετά σημεία κωμικών τονισμών. Και ιδιαίτερα στα σημεία αναγνώρισης των δύο συζύγων, θυμίζει με τα σημερινά δεδομένα της σκηνικής περιπέτειας, ένα αστικό οικογενειακό δράμα.

      Ο μύθος της Ελένης με την περιλάλητη ομορφιά της, σε όλες του τις εκδοχές, δεν άφησε αδιάφορους τους κατά καιρούς δημιουργούς.

     Στον 20 αιώνα, στον ελληνικό χώρο, τα δύο ποιητικά μας Νόμπελ λογοτεχνίας, την μνημόνευσαν μέσα στο έργο τους ή μετέφρασαν το έργο.

Ο Γιάννης Ρίτσος συνέθεσε την δική του εκδοχή, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Γιώργος Σαραντάρης, καθώς και άλλοι σύγχρονοι ποιητές ιχνογράφησαν μέσα στο έργο τους το πρόσωπό της.

     Στο θέατρο, η τραγωδία αυτή του Ευριπίδη ευτύχησε να έχει μια άξια διαδρομή.

Τα τελευταία χρόνια επικρατεί μια άλλοτε πετυχημένη και άλλοτε όχι συνήθεια, πεζογράφοι ή ποιητές να μεταφράζουν τον αρχαίο θεατρικό λόγο γενικότερα, ενίοτε μετά από ζήτηση του ίδιου του σκηνοθέτη για να παρασταθεί. Αν δεν κάνω λάθος, οι παλαιές καταξιωμένες μεταφράσεις του Θρασύβουλου Σταύρου και του Παναγή Λεκατσά δεν χρησιμοποιούνται τόσο συχνά στο θεατρικό ανέβασμα.

Οι νέοι μεταφραστές αναζητούν νέους λεκτικούς κώδικες επικοινωνίας και πρόσληψης του αρχαίου θεατρικού λόγου από το σημερινό ευρύ κοινό.

 Κάτω από αυτή την προοπτική ο Δημήτρης Δημητριάδης, μεταφράζει το έργο για τον σκηνοθέτη Γιάννη Χουβαρδά.

Ο Κ. Χ. Μύρης, μεταφράζει το έργο για το ανέβασμα του Σπύρου Ευαγγελάτου. Θεατρικές μεταφράσεις, σύγχρονες και μοντέρνες, άλλου καλλιτεχνικού ύφους και υφής, δίπλα στις μεταφράσεις της τραγωδίας που κυκλοφορούν όπως εκείνης του Τάσου Ρούσου, του Κώστα Τοπούζη, του Ερρ. Χατζηανέστη και άλλων.

      Μέσα σε αυτό του ευρύτερου φάσματος καλλιτεχνικό πλαίσιο, εντάσσεται και η μεταφραστική πρόταση της γνωστής πεζογράφου Σοφίας Νικολαϊδου για το Κ. Θ. Β. Ε. μετά από παραγγελία του σκηνοθέτη Γιάννη Παρασκευόπουλου.

Ο μεταφραστικός λόγος της Σοφίας Νικολαϊδου είναι θεατρικά λειτουργικός, πράγμα απαραίτητο για ένα τέτοιου είδους κείμενο. Χρησιμοποιεί έναν βατό καθημερινό λόγο όσον αφορά τα αφηγηματικά μέρη, με έναν εσωτερικό ρυθμό που δεν διατυμπανίζει τον δραματικό τόνο του έργου. Υπάρχει μια υποδόρια συγκίνηση που διαχέεται ακόμα και στα κωμικής υφής στιγμιότυπα του έργου.

Τα μετρικά σχήματα του Ευριπίδειου λόγου συναντούν την αντιστοιχία τους στην μουσική ρυθμολογία των λυρικών μερών της μετάφρασης. Η συγκρότηση της δραματικής πλοκής της τραγωδίας, η σκιαγράφηση των πρωταγωνιστικών χαρακτήρων, η προσωπικότητα των ηρώων, η ερωτική έλξη της Ελένης προς τον Μενέλαο και η ζηλότυπος ερωτική συμπεριφορά εκείνου, η ορθή και σοφή κρίση της Θεονόης να διαφυλάξει την αξιοπρέπεια του οικογενειακού τους δέντρου, αλλά και ο ελαφρόμυαλος ερωτικός λόγος του Θεοκλύμενου, αποδίδονται με γλαφυρότητα, χαμηλούς τόνους, χωρίς λεκτικούς προσδιορισμούς αμετάκλητων μη σκηνικών παρεμβάσεων.

Οι προτάσεις είναι μικρές, ορισμένες φορές ο λόγος κόβεται κάπως κοφτά, απότομα, δεν υπάρχει συνήθως εσωτερική στίξη. Υπάρχουν φράσεις που μάλλον ξενίζουν όπως: «Δινείται χλόη», «ίπτασθε φτερωτές», «άστικτο χιόνι», «περουζένιο πέλαγος», κ.λ.π., που είναι μάλλον περισσότερο ποιητικές παρά θεατρικές.

Η Σοφία Νικολαϊδου, παρακολουθώντας τις εσωτερικές ρυθμικές ρωγμές του αρχαίου κειμένου, οικοδομεί μια μετάφραση που δεν στηρίζεται σε συμβατικές αντιστοιχίες λέξεων, ή απόμακρους νοηματικούς ρυθμούς παρωχημένων προσεγγίσεων. Αλλά χρησιμοποιεί μια καθημερινή ανυπόκριτη γλώσσα, απαλλαγμένη από περιττά βάρη ιδεολογικών αναφορών, χωρίς μηνυματικές κορώνες και σκοτεινούς νοηματικούς συσχετισμούς. Ίσως, μόνο με περισσότερη έμφαση στην ρομαντική ερωτική διάθεση. Ιδιαίτερα στους αναγνωριστικούς μονολόγους των δύο συζύγων. Και σίγουρα φαίνεται η αξιολογική υπεροχή του θηλυκού λόγου, έναντι του αντρικού.

    Η μεταφράστρια αναδύει το λυρικό ιζηματικό υπόστρωμα του αρχαίου λόγου και την σαφήνεια της Ευριπίδειας θεατρικής τεχνικής.

Γιώργος  Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα,

«Η Αυγή», Κυριακή 25/10/2009, σελίδα 35.

      Υ. Γ. Και για όσους ενδιαφέρονται για την τραγωδία αυτή τα κάτωθι:

Πρωτοείδα την τραγωδία το 1977, από το Εθνικό Θέατρο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, με την Άννα Συνοδινού.

Οι μεταφράσεις που αναφέρω είναι οι εξής:

Ερρίκος Χατζηανέστης, Ελένη, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος 1989

Τάσος Ρούσσος, Ελένη, εκδόσεις Κάκτος 53/1992

Παναγής Λεκατσάς, Ελένη, εκδόσεις Καστανιώτης 1994

Δημήτρης Δημητριάδης, Ελένη, εκδόσεις Ολκός 1996

Κώστας Τοπούζης, Ελένη, εκδόσεις Επικαιρότητα 27/1993

Θρασύβουλος Σταύρου, Τραγωδίες του Ευριπίδη, εκδόσεις Εστίας χ.χ. Είχε μεταφραστεί το 1962

Και ακόμα:

Γερ. Σταυραϊτης, Ο μύθος της ωραίας Ελένης, εκδόσεις Βιβλιοθήκη της Ρόδου 1990

Jean Louis Backes, Ο μύθος της ωραίας Ελένης, εκδόσεις Μέγαρο Μουσικής 1993.

Και ακόμα, για την «βοστρύχους ξανθής κόμης», της «δυσελένας», «το κάλλος» την Λάκαινα τα:

Γιόχαν Βόλφγκαντ Γκαίτε, Ελένη-κλασικορομαντική φαντασμαγορία-μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου, εκδόσεις Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραίτη 1979

Γιάννης Ρίτσος, Η Ελένη, εκδόσεις Κέδρος 1983

Και

ΣΑΠΦΩ, ανασύνθεση και απόδοση Οδυσσέας Ελύτης, εκδόσεις Ίκαρος 1984, σελίδα 87-88.

ΟΤΤΩ ΤΙΣ ΕΡΑΤΑΙ

«παράδειγμα η Ελένη που ασύγκριτη

στην ομορφιά μες σ’ όλους τους ανθρώπους

ξάφνου παράτησε τον άντρα της τον ακριβό

κι έβαλε πλώρη για την Τροία δίχως

ποτέ της να γνοιαστεί μήτε για κόρη μήτε

για γονιούς, μα ερωτοχτυπημένη σύγκορμα

τη συνεπήρε η Κύπρις αχ πόσο μ΄ ένα

τίποτα λυγά πάντα η γυναίκα! Πως πιάνε

ται απ’ αυτό που τρώει το νου της η άμυα

λη και πιο μακριά δε βλέπει!».

Και πάλι για αυτή την τόσα αντιπολεμικά στοιχεία έχουσα τραγωδία «το δ’ εμόν δέμας ώλεσεν ώλεσε πέργαμα Δαρδανίας ολομένους τ’ Αχαιούς».

Πειραιάς, 22 Δεκεμβρίου 2013