ΠΕΤΣΑΛΗΣ-ΔΙΟΜΗΔΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΕΤΣΑΛΗΣ-ΔΙΟΜΗΔΗΣ 
(1904-1995)

     Ένας-ένας σαν τα αποδημητικά πουλιά φεύγουν από κοντά μας οι πνευματικοί άνθρωποι που με την συγγραφική και καλλιτεχνική τους παρουσία καλλιέργησαν ή οριοθέτησαν τον Ελληνικό πολιτισμό του αιώνα μας.

      Ανοιξιάτικο χελιδόνι ο θάνατος, έρχεται αθόρυβα και κτίζει την φωλιά του στις ρωμαλέες μνήμες του πολιτισμού. Εκεί που ο χώρος μπουμπουκιάζει από την μυριόπνοη ευωδία των ευαίσθητων δημιουργών, και καθώς η λιτανεία των σκιών επεκτείνεται προς την αινιγματική δόξα από ονόματα δημιουργών που, για μας τους νεότερους αναγνώστες, υπήρξαν σταθμοί στην πορεία μας για την ανεύρεση της πολιτιστικής εαυτότητάς μας, νομίζει κανείς ότι οι πνευματικές προσωπικότητες ανεβοκατεβαίνουν στον ελληνικό χώρο όπως οι αρχάγγελοι τις κλίμακες της Αποκάλυψης.

        Και ένας τέτοιος αρχάγγελος του γένους, υπήρξε και ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης που κοιμήθηκε σε ηλικία 91 ετών.

     Είχα την τύχη να τον γνωρίσω από κοντά και να με τιμήσει με τα καλά του λόγια και τα βιβλία του. Μου τον είχε γνωρίσει ο Πειραιώτης καθηγητής Πανεπιστημίου και συγγραφέας Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Τον είχα επισκεφτεί αρκετές φορές στο σπίτι του στην οδό Ξενοκράτους 25 στον τρίτο όροφο, εκεί κοντά στο σπίτι ενός άλλου παλαιού γνωστού, του δημοσιογράφου και κριτικού κινηματογράφου Τόνι Τσιρμπίνου, μια γλυκύτατη μορφή με μεγάλη βιβλιοθήκη και καλός στιχουργό, στίχους του αν θυμάμαι καλά, έχει τραγουδήσει ο Κώστας Χατζής.

     Ακόμα θυμάμαι την σεβάσμια μορφή του Πετσάλη-Διομήδη στην ζεστή του οικία, ορισμένες φορές μάλιστα ήταν και ο γιος του, (νομίζω συγκέντρωνε τότε στοιχεία για να γράψει μια βιογραφία για την Μαρία Κάλλας), παρά την προχωρημένη του ηλικία διατηρούσε ακόμα την διαύγεια της σκέψης του, την αξιοπρέπεια και αρχοντιά της καταγωγής του, τον ευγενικό του λόγο, για όσους τον επισκέπτονταν ή του τηλεφωνούσαν. Θυμάμαι όταν μου τηλεφωνούσε στο σπίτι και με ρωτούσε πότε θα τον επισκεφτώ, δεν παρέλειπε να με ρωτήσει τι ιστορικά βιβλία διαβάζω, και ποιους συγγραφείς αγαπούσα. Μελετούσε πολλά ιστορικά βιβλία και αυτό για μένα που αγαπώ την ιστορία, με έκανε να τον επισκέπτομαι συχνά και να ακούω τις σκέψεις του, όχι τόσο για τα δικά του έργα, όσο για βιβλία που αφορούν την ελληνική ιδιαίτερα, μεσαιωνική ιστορία.

   Είχα ετοιμάσει θυμάμαι μια σειρά από ερωτήσεις πάνω στο ιστορικό μυθιστόρημα, ήταν πολύ έμπειρος συγγραφέας πάνω στο θέμα αυτό, και τον ρόλο που έπαιξε η Ιστορία στο έργο του, το πως διαχειρίστηκε τα ιστορικά συμβάντα, αλλά διάφορα γεγονότα δεν με βοήθησαν ώστε να επιτευχθεί αυτή η συνεργασία μας που τόσο επιθυμούσα.

     Η επαφή μου όμως, κι η ζεστή σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσά μας,-παρά την πολύ μεγάλη διαφορά ηλικίας που μας χώριζε-με έναν εκπρόσωπο της γενιάς του, με τιμούσε και με έκανε να μελετώ κατά καιρούς το σημαντικό πεζογραφικό, δοκιμιακό και θεατρικό του έργο.

     Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, γεννήθηκε στην Αθήνα του 1904, από οικογένεια λογίων, ακαδημαϊκών και πολιτικών. Σπούδασε νομικά στο Μονπελλιέ της Γαλλίας και εργάστηκε στην Τράπεζα Ελλάδος από όπου και συνταξιοδοτήθηκε, για ένα διάστημα ασχολήθηκε και με την ενεργό πολιτική.

 «Η ύπαρξη διακεκριμένων προγόνων έχει μεγάλη σημασία για το μέλλον του μετέπειτα συγγραφέα, ο οποίος μεγάλωσε μέσα σε ένα χώρο, όπου τα αντικείμενα που υπενθύμιζαν τα έργα και τη δράση των παλαιοτέρων του συγγενών κατείχαν εξέχουσα θέση» γράφει στο εμπεριστατωμένο και ενδιαφέρον μελέτημά της για τον συγγραφέα, «Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης-Η Πνευματική οδοιπορία του και οι Μαυρόλυκοι» εκδόσεις Ε.Λ.Ι.Α. 1986, Δήμητρα Πικραμένου-Βάρφη.

Το 1977 αναγορεύτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Το πρώτο του βιβλίο, δημοσιεύτηκε όταν ακόμα ήταν έφηβος.

Οι κριτικοί της λογοτεχνίας χωρίζουν το έργο του σε τρεις μεγάλες περιόδους:

Την αστική περίοδο 1925-1939, την ιστορική περίοδο 1939-1972, και την στοχαστική και αυτοαναλυτική περίοδο. Όπως εύκολα διακρίνει ο αναγνώστης του έργου του η συγγραφική του διαδρομή δεν ήταν ευθύγραμμη και ομοιόμορφη.  

Ο κριτικός και δοκιμιογράφος Απόστολος Σαχίνης στο βιβλίο του για τον συγγραφέα, «Το αφηγηματικό έργο του Πετσάλη-Διομήδη», εκδόσεις Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη 1992, κάνει λόγο για τρεις φάσεις στην εξέλιξη της πεζογραφικής του διαδρομής. Το αστικό μυθιστόρημα, το ιστορικό μυθιστόρημα και το φανταστικό αφήγημα.

Κυριότερα έργα του είναι:

Τα διηγήματα, «Μερικές εικόνες σε μια κορνίζα»(1925),

«Παράλληλα και παράταιρα»(1935), «Της Πάργας»(1947) και άλλα.

Από τα πολύτομα μυθιστορήματά του γνωστότερα είναι:

«Ο προορισμός της Μαρίας Πάρνης»(1933), «Το σταυροδρόμι»(1934), «Οι Μαυρόλυκοι»(1948), «Η καμπάνα της Αγίας Τριάδας»(1949), «Ελληνικός Όρθρος»(1962), «Κατακαημένος τόπος»(1972), «Το τέλος του μύθου»(1976) και άλλα.

Έγραψε επίσης θεατρικά έργα: «Η σφαγή των μνηστήρων»(1935), «Προμηθέας»(1949), «Χέρια πάνω στον τοίχο»(1979) και άλλα. Καθώς και τις συλλογές δοκιμίων: «Αποστάξεις»(1967) και «Διάλογοι με τον εαυτό μου»(1976).

Επιστημονικές μελέτες; «Συμβολή εις την Φιλοσοφία του Δικαίου»(1930).

Ο πολυγραφότατος πεζογράφος έχει τιμηθεί δύο φορές για την μεγάλη του συγγραφική παρουσία. Το 1957 τιμάται με το πρώτο βραβείο διηγήματος για την «Έξαρση της γλυκιάς χώρας Κύπρου»(1956), το δεύτερο βραβείο το μοιράζονται η συγγραφέας Τατιάνα Γκρίτσι-Μιλλιέξ «Αλλάζουμε», και ο Γιάννης Μαγκλής «Δεν υπάρχουν αμαρτωλοί». Και το 1963 με το βραβείο μυθιστορηματικής βιογραφίας για το έργο του «Ελληνικός Όρθρος»(1962). Το πρώτο βραβείο μυθιστορήματος λαμβάνει ο Πάνος Καραβίας για το έργο του «ίσκιος στον Ορίζοντα».

Πέθανε στην Αθήνα το 1995 Παρασκευή μεσημέρι.

      Πρωτοπαρουσιάστηκε στα γράμματα το 1923 με ένα περίεργο μικρό διήγημα υπαρξιακής δυσαρμονίας με τίτλο «Ένας τρελλός, ένας μουρλός, ένας λωλός και μια παλαβή» που γράφτηκε στο Παρίσι και δημοσιεύτηκε σε ένα μικρό φυλλάδιο με τον γενικό τίτλο «Μερικές εικόνες σε μια κορνίζα»(1925), σημειώνει στο βιβλίο του «Θανάσης Πετσάλης-Η ασίγαστη Αναζήτηση των Συνόλων», εκδόσεις Τάσος Πιτσιλός 1987, ο Δημήτρης Σ, Αθανασόπουλος.

     Ξεκίνησε σαν ένας ποιητής της πεζογραφίας παρατηρώντας μέσα στην Αθηναϊκή αστική τάξη την ανθρώπινη αδυναμία και νοσηρότητα, για να περάσει στην αναζήτηση του υγιούς και γερού ανθρώπινου στοιχείου μέσα στην νεότερη ιστορία μας. Γράφει στο

ενδιαφέρον του μελέτημα για τον συγγραφέα, «Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, ο λογοτέχνης ως πρότυπο δημιουργικής δράσης», εκδόσεις Καρδαμίτσα 1990, ο Πειραιώτης δοκιμιογράφος Βαγγέλης Αθανασόπουλος.

      Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, είναι ίσως ο κυριότερος εκπρόσωπος του «Μεσοπολεμικού κοσμοπολιτισμού» τουλάχιστον ο πιο επιφανής. Ενός κοσμοπολιτισμού, που αφετηρία του είχε τον κόσμο και τα ιδανικά της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, και πέρας του, την περίοδο μεταξύ Πρώτου και Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου.

Ο κριτικός και ποιητής Τέλλος Άγρας σημειώνει ανάμεσα στα άλλα για τον συγγραφέα:

«Σαν αληθινός καλλιτέχνης ο συγγραφέας έμεινε παντού έξω από το έργο του. Αν συχνά φιλοτεχνή γοργές εμπρεσιονιστικές, αμεταχείριστες και ποιητικώτατες περιγραφές προσώπων, «εσωτερικών» και τοπίων, τους στοχασμούς τους όμως τους βάζει πάντα στο στόμα των προσώπων του, κι ο ίδιος δεν τους εκφράζει ποτέ», δες περιοδικό «Τα Νέα Γράμματα» τεύχος 2/1936.

     Ο Πετσάλης, γεννήθηκε σε μια εποχή που ο αέρας ακόμα ανήκε στα πουλιά, η γη στην Περσεφόνη και τα νερά στις Νεραΐδες. Η ατομική του πορεία αβίαστα θα γράφαμε ακολούθησε την μαρτυρική διαδρομή της Νεοελληνικής Ιστορίας. Οι κοσμογονικοί σπασμοί των Δύο Παγκόσμιων Πολέμων αφάνισαν σχεδόν όλο το νεανικό άνθος των Ελλήνων. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, η Μικρασιατική εκστρατεία και η μετέπειτα καταστροφή και ο ξεριζωμός, ενώ από την μία μεγάλωσαν γεωγραφικά την Ελλάδα, χάρις στην ιδιοφυή πολιτική ενός αστού μεγαλοιδεάτη πολιτικού του Ελευθέριου Βενιζέλου, από την άλλη έπνιξαν τα Οράματα της και τις ενδόμυχες πολιτικές της επιθυμίες στις δαντελωτές παραλίες των ακτών της Ιωνίας. Για ένα περίπου αιώνα, το Ελληνικό χώμα ποτίστηκε από το αγωνιστικό φρόνημα και θυσιαστικό αίμα, και ζυμώθηκε από τις γερασμένες ψυχές των νεοελλήνων. Και σαν να μην έφταναν τα βάσανα που προξένησαν στο ελληνικό σώμα οι αλλόφυλοι γείτονες, ο ταλαιπωρημένος και πονεμένος Ελληνισμός της Ρωμιοσύνης είχε να αντιμετωπίσει και τις εσωτερικές πληγές που άνοιγαν με απερισκεψία στο σώμα του μικρόνοοι και αριβίστες δικτατορίσκοι, (δες Πάγκαλος, Κονδύλης) και η μετέπειτα εμφύλια διαμάχη και σύρραξη που τσάκισε στην κυριολεξία το ήδη πληγωμένο δέντρο της ελπίδας του.

Λίγες γενιές ζήσανε τόσα πολλά σε τόσα λίγα χρόνια με τόση ένταση ψυχική και σωματική  γράφει στις «Αποστάξεις» του ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης. Δες «Αποστάξεις-επτά δοκίμια» Αθήνα 1967.

      Και την βασανισμένη και προδομένη αυτή πορεία του Ελληνισμού, καταγράφει με ύφος καθαρό και ανεπιτήδευτο, γλώσσα εύληπτη και επιμελημένη δημοτική, γραφή γλαφυρή και εμπλουτισμένη με πάμπολλα ακριβή ιστορικά στοιχεία και γεγονότα, και ένα ηρωικό τόνο, μέσα στο έργο του ο Πετσάλης-Διομήδης. Περιγράφει θα λέγαμε την συνείδηση και την ψυχή του νέου Ελληνισμού

(δες το έργο του «Μαυρόλυκοι»).

    Ο Πετσάλης-Διομήδης, δεν ασχολείται με τα ένδοξα κλέη της αρχαίας Ελλάδας, δεν αυγατίζει τις μνήμες των αρχαίων προγόνων με την έπαρση που ταιριάζει σε γνήσιο απόγονό τους, δεν κομπορρημονεί ιχνογραφώντας τα έργα και τις ημέρες του ένδοξού μας Βυζαντινισμού. Μιας παράξενης και σκοτεινής μεσαιωνικής περιόδου της ελληνικής ιστορίας, πέρα από τις αναμμένες λαμπάδες της πίστης, τα λιωμένα κεριά της εξιλέωσης, και τους κρυφούς απόηχους των λόγων των εθνικών φιλοσόφων και προφητών. Ο Ελληνισμός του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, είναι ο ελληνισμός της επανάστασης του 1821, ο αγωνιζόμενος ελληνισμός του 1910 με 1922, και ο ηρωικός ελληνισμός του 1940. Είναι ο αλγοφόρος ελληνισμός που ανδρώθηκε μέσα από τις θηριωδίες και σκληρότητα των πολεμικών γεγονότων. Ανακάλυψε την πίστη του μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες. Απόκτησε συνείδηση της συγγραφικής του ταυτότητας μέσα από τα θαρραλέα κινήματα και επαναστάσεις έστω και αν ελάχιστα απόλαυσε τα επινίκια της χαράς της. Ένας ελληνισμός που γιγαντώθηκε και θέριεψε θηλάζοντας το άφθονο αίμα που έρεε από τους αδιάκοπους πολέμους. Ένας ελληνισμός με πάντα το νεανικό του δυναμικό παραπόδας και ετοιμοπόλεμο.

    Ο ελληνισμός του Πετσάλη-Διομήδη, δεν είναι μεταφυσικά άστεγος, ή έχει Ευρωπαϊκές ρίζες όπως ορισμένων εκπροσώπων της γενιάς του. Συγγραφείς οι οποίοι ανασκάλευαν τις ρίζες της παράδοσης για να ενδύσουν τα έργα τους με τις απαραίτητες φολκλορικές ενδυμασίες που αναζητούσε η τάξη τους για να νιώσει υπερήφανη. Ο Πετσάλης αρνήθηκε να υιοθετήσει τα φανταχτερά συνθήματα της τότε «διανοητικής πρωτοπορίας», δεν κατέστησε εαυτόν επιδεκτικό πλαστικής απεικονίσεως. Δεν ενστερνίστηκε τις επιτηδευμένες απογοητεύσεις για την μοίρα της Ελλάδος, μεγαλοαστών συγγραφέων της γενιάς του.

Ο ελληνισμός του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη είναι ο αγωνιζόμενος ελληνισμός του Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη, του Καραϊσκάκη και του Ανδρούτσου. Ο υπερήφανος και ακμαίος ελληνισμός των πολεμιστών των Βαλκανικών πολέμων και των μετέπειτα αγωνιστών της εθνικής αντίστασης ενάντια στον φασισμό.

Είναι ο ιστορικός ελληνισμός που βάδισε πάνω στο τεντωμένο νήμα της καταστροφής και κατάφερε διασχίζοντας το, να αποκτήσει την αυτοσυνειδησία του.

Και ακόμα, όπως γράφει ο ίδιος στο κεφάλαιο «Το Μέγιστον Χρέος», από το βιβλίο του «Διάλογοι με τον Εαυτό μου-κείμενα –στοχασμοί», εκδόσεις Αρσενίδης 1976:

 «Στον βαρυσήμαντο, τον μεγάλο και φοβερόν αιώνα όπου ζούμε, τον αιώνα που αποθέωσε την Επιστήμη και την Τεχνολογική, ένα το χρέος του ανθρώπου, το χρέος όλων: να σώσουμε την ψυχή μας…..

Τούτο λοιπόν το Μέγιστον Χρέος. Για μας και για τους νέους. Για τους νέους προπάντων. Να σώσουν πρώτα την δική τους ψυχή. Να σώσουν μαζί την εθνική ψυχή. Και να παραδεχθούν τέλος και να κάνουν δική τους την καινούργια υπερεθνική ψυχή που πλάθεται σήμερα.

        Για να το κατορθώσουν αυτό, ένας είναι ο δρόμος ο άσφαλτος. Να ψάξουν να βρουν τις ρίζες τους και πάνω σε αυτές να μπολιάσουν τα καινούργια φύτρα».

Γιώργος  Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα,

«Η Φωνή του Πειραιώς» αριθ. 14.721/20-4-1995.

Πειραιάς, Κυριακή, 22 Δεκεμβρίου 2013