ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΧΕΙΡΙΑΣ ΛΟΓΟΣ

ΠΕΡΙ  ΑΥΤΟΧΕΙΡΙΑΣ  ΛΟΓΟΣ

Ο Πολιτισμός με την ευρύτερη έννοια του όρου δεν θα ήταν αδόκιμο αν σημειώναμε ότι δεν είναι παρά μια λατρεία στο φαινόμενο του θανάτου. Η σύνδεση και η δοξαστική αναγνώριση του Έρωτα και της Ομορφιάς με τον Θάνατο έρχονται αργότερα, με την καλλιέργεια της αισθητικής.

Αυτοί οι ωραίοι νεκροί, αυτές οι πληγωμένες και σκελετωμένες σκιές, αυτά τα «είδωλα Καμόντων», αυτοί οι αρίφνητοι κεκοιμημένοι, οι δικοί μας  πρόγονοι, είναι οι φανερές, ή κρυφές μεταλλαγμένες ανθρωπογονικές εστίες θυσιαστικών και λατρευτικών συμβόλων ημών των ζωντανών.

Το γεγονός του θανάτου, είναι το αιώνιο και αμετάθετο ιερό σύμβολο των οργανωμένων και μη κοινωνιών. Ο άνθρωπος πάντοτε στεκόταν ενεός μπροστά στο ανεξερεύνητο και ανερμήνευτο μυστήριο του θανάτου. Το φοβόταν αλλά και το λάτρευε. Το απεικόνιζε με δέος αλλά και ενδόμυχα φιλοδοξούσε να το αποτρέψει. Το έψελνε σε τελετουργικά δρώμενα αλλά και το καταριόταν κατά μόνας. Δημιούργησε συστήματα θρησκευτικών δοξασιών και φιλοσοφικών αρχών για να το εικονογραφήσει και το ερμηνεύσει αλλά, και ανακάλυψε θεολογικούς λεκτικούς κώδικες θέλοντας με ανώφελο πείσμα να το ξορκίσει.

Ονειροδρόμησε σε κόσμους ειδυλλιακούς, ιδεατών προδιαγραφών, πιστεύοντας ότι η κατοίκηση σε αυτούς θα του προσφέρει την αναμενόμενη γαλήνη, την αναζητούσα ειρήνη, την προσδοκώμενη μακαριότητα, την φιλοδοξούσα ευδαιμονία. Και ακόμα, ότι η ζωή σε αυτούς τους κόσμους, θα καταλαγιάσει τα ζωοποιά πάθη του μετά το πέρας της πρόσκαιρης ζωής του. Οι κοσμογονικοί μύθοι των ανθρώπων και οι θεογονικές τους παραμυθίες, έχουν ως αφετηρία το άγνωστο μυστήριο του θανάτου. Ένα γεγονός που μαγευτικά έλκει και απωθεί ταυτόχρονα. Προϋπόθεση της ζωής είναι ο θάνατος. Και αποδοχή του θανάτου σημαίνει τυφλή κατάφαση της ζωής.

Ο άνθρωπος είναι βροτός, θνητός, «δείλαιος», αποκαλυπτικά πρόσκαιρος. Το τυχαίο, συγκλονιστικά τον καθηλώνει, και το πεπερασμένο, σαγηνευτικά τον προσδιορίζει απαγορευτικά. Στην ιστορική του διαδρομή δημιούργησε τους θεούς του. Τους φαντάστηκε μακάριους, αθάνατους, άμβροτους. Πέρα από τα στενάχωρα όρια του φυσικού χρόνου. Αλώβητους από τη φθορά του.

Ο ι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι το ζωτικό υγρό της ύπαρξής τους δεν είναι το αίμα, το κύριο συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά ο «ιχώρ». Η δυστυχία και ο πόνος της ανθρώπινης θνητότητας τους είναι άγνωστα συμβάντα, αδιάφορα γεγονότα, είναι απρουπόθετα της δικής τους αναλλοίωτης οντότητας. Στέκουν μεγαλόπρεπα μογιλάλοι (άφωνοι, βουβοί) μπροστά στην ανθρώπινη μοίρα. Αυτοί δεν δεσμεύονται από το «σώμα-μνήμα» της επώδυνης ανθρωπογονίας των ανθρώπων. Ο βίος τους δεν είναι μια επίμοχθη «μελέτη θανάτου», όπως είπε ο θείος Πλάτων για το ανθρώπινο σώμα. Η ζωή τους δεν εξαρτάται από την ενθάδε παρουσία των ατόμων. Αυτούς δεν τους δεσμεύει «μοίρα ολόη, την ου τις αλεύεται ός κε γένηται», όπως τραγούδησε ο παππούς μας ο Όμηρος.

Οι Θεοί, δεν υπόκεινται στο γεγονός του θανάτου, άρα ούτε μπορούν να αυτοκτονήσουν. Την επιλογή και το «προνόμιο» αυτό της ελεύθερης βούλησης το έχουν μόνο οι άνθρωποι. Τα θνητά όντα της στιγμής, όπως θα έλεγε και ο Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης.

Σύμφωνα με τον ορισμό που μας δίνει ο κοινωνιολόγος Εμίλ Ντυρκάιμ αυτοκτονία είναι: κάθε περίπτωση θανάτου που προκύπτει άμεσα ή έμμεσα από μια θετική ή αρνητική πράξη του ίδιου του θύματος που γνωρίζει ότι θα επιφέρει το αποτέλεσμα αυτό. Απόπειρα είναι μια πράξη που προσδιορίστηκε έτσι αλλά υστερεί από τον πραγματικό θάνατο».

Ανάλογα με τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις κάθε εποχής, το φαινόμενο αυτό εξετάζεται, αναλύεται, κρίνεται διαφορετικά. Η επιλογή του οποιουδήποτε ατόμου πέρα από ηλικία, φύλο, φυλή, μορφωτικό επίπεδο, να θέσει τέρμα στην ζωή του είναι μια πράξη ελεύθερης αποδοχής της ζωής, μια ενέργεια ελευθερίας και ίσως αυτοδικαίωσης για το ίδιο το άτομο, ανεξάρτητα από το άλγος και την θλίψη ή και άλλα προβλήματα που υφίστανται τα συγγενικά ή φιλικά του πρόσωπα. Η ζωή είναι μοναδική, γιατί ευτυχώς εμείς οι θνητοί έχουμε την δυνατότητα όταν συνειδητά το αποφασίσουμε να τη σταματήσουμε. Είτε για λόγους βιολογικούς είτε για λόγους συνειδησιακούς είτε για λόγους κοινωνικούς. Η αξιοπρέπεια της ζωής είναι προϋπόθεση της ίδιας της  ζωής, και αυτό, μόνο η όποια προσωπική επιλογή του θανάτου μας το επιτυγχάνει. Η ανθρώπινη ευτυχία, έχει κοινά χαρακτηριστικά σε όλους μας, και είναι ευδιάκριτη, η ανθρώπινη όμως δυστυχία έχει τα δικά της ιδιαίτερα και μοναδικά χαρακτηριστικά αυτά που ενδεχομένως να προσδιορίσουν και την επιλογή του θανάτου του καθενός μας.

Το φαινόμενο της αυτοκτονίας σαν ιστορικό γεγονός το συναντάμε σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές. Οι Γαλάτες, οι Τεύτονες, οι Κέλτες και άλλοι λαοί αποδέχονται την αυτοκτονία ως κοινωνικό καθήκον ή ως θρησκευτικό έθιμο. Οι λαοί της Άπω Ανατολής υιοθέτησαν μέχρι σήμερα το έθιμο αυτό, είτε σε ομαδικές περιπτώσεις, είτε κυρίως σε ατομικό επίπεδο. Κυριότερο παράδειγμα, οι Σαμουράι.

Διάφοροι συγγραφείς επίσης, όπως ο Σ. Μονζαγιέμο, ο Σαίξπηρ της Ιαπωνίας όπως αποκαλείται, χρησιμοποίησαν στο έργο τους την αυτοκτονία για να δώσουν θεατρικές λύσεις που θα άρεσαν στο κοινό. Το ίδιο έπραξε και ο Κ. Γιάν και άλλοι Γιαπωνέζοι συγγραφείς. Παρόμοια στάση, διακρίνει και τον Κινέζικο πολιτισμό καθώς και τον Ινδικό. Σε αυτού, τους Ινδούς, η επιλογή της αυτοκτονίας απορρέει κυρίως από μια θρησκευτική αντίληψη της ζωής και από διάφορα κοινωνικά πατροπαράδοτα έθιμα. Περιπτώσεις αυτοκτονίας διαβάζουμε και στα Εβραϊκά ιστορικά βιβλία των Μακκαβέων και των Βασιλείων, όπου συναντάμε ομαδικές αυτοκτονίες ιδιαίτερα στρατιωτών προς αποφυγή ατιμωτικής αιχμαλωσίας ή θανάτου. Κάτι που ανακαλεί στην μνήμη μας τις περιπτώσεις αιώνες αργότερα στον Ελλαδικό χώρο, των Σουλιωτισσών, ή του καλογέρου Σαμουήλ στο Κιούγκι. Η «Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών» δεν μας μιλά για το φαινόμενο αυτό, έχουμε όμως ενδείξεις για το τι πίστευαν οι Αιγύπτιοι από τις μαρτυρίες της «Ιστορίας» του Ηροδότου και τα γραπτά του Διόδωρου του Σικελιώτη. Ούτε το Σουμέριο Έπος του «Γιλγαμές» μας δίνει πληροφορίες.

Στην Αρχαία Ελλάδα, τα Ομηρικά Έπη μας κάνουν λόγο για τις περιπτώσεις της Ιοκάστης, του Αίαντα, κ.λ.π. που δεν είναι παρά οι μυθικές ιστορίες του πρωταρχικού πυρήνα των δραματικών θεατρικών δρώμενων που θα επεξεργαστούν αργότερα οι μεγάλοι τραγικοί.

Αποτελεί έκπληξη, αν και η Αθηναϊκή κοινωνία απαγόρευε την αυτοκτονία, το φαινόμενο αυτό ως θεατρικό μοτίβο να βλέπουμε ότι υιοθετείται από τους τραγικούς συγγραφείς αλλά και να το αντικρίζουμε και στους κωμικούς.

Ο θεόπνους Αισχύλος, χρησιμοποιεί το μορφικό αυτό στοιχείο, σε τέσσερα από τα έργα του. Στον «Αγαμέμνονα», τους «Πέρσες», τις «Ικέτιδες» και τον «Προμηθέα Δεσμώτη».

Ο ρεαλιστής και επαναστάτης Ευριπίδης, σε εννέα από τις σωζόμενες τραγωδίες του Στην «Μήδεια», στον «Ορέστη», στις «Ικέτιδες», στις «Φοίνισσες», στην «Ελένη», στην «Ανδρομάχη», στην «Άλκηστη», στον «Ηρακλή» και στον «Ιππόλυτο».

Και αν δεν κάνω λάθος, ο δικαιονόμος Σοφοκλής, χρησιμοποιεί το θέμα αυτό, είτε ως κεντρικό είτε ως δευτερεύον στοιχείο, σε όλες του τις τραγωδίες.

Το μοτίβο της αυτοκτονίας σαν πράξη ή σαν απόπειρα, ή σαν πρόθεση (όπως και στους άλλους τραγικούς συγγραφείς) άλλοτε άμεσα, άλλοτε έμμεσα βοηθά την δραματική εξέλιξη και είναι επικουρικό στοιχείο στη θεατρική τους τέχνη. Όπως επίσης έκπληξη προκαλεί η θέση του Σοφοκλή να τοποθετήσει έξι ήρωες των θεατρικών του προσώπων να αυτοκτονούν κατά την εξέλιξη της δράσης του έργου: Αντιγόνη, Αίας, Ιοκάστη, Αίμων, Ευρυδίκη, Δηιάνειρα.

Επίσης, έχουμε και στους τρεις τραγικούς περιπτώσεις με απόπειρα ή πρόθεση ή διάθεση αυτοκτονίας. Την ίδια εικόνα συναντάμε κατά κόρον και στην Ρωμαϊκή κοινωνία, που ήταν πιο δεκτικοί απέναντι στο φαινόμενο αυτό.

Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο ως θεατρικό μοτίβο το διακρίνουμε αργότερα κατά την Ελισαβετιανή εποχή και στο έργο του μάγου ποιητή και θεατράνθρωπου Σαίξπηρ. Του συγγραφέα που άλλαξε το κοσμοείδωλο όχι μόνο μιας κοινωνίας αλλά μιας ολόκληρης εποχής. Όπως επίσης και στην περίπτωση του άλλου σημαντικού ποιητή, του Ιταλού Δάντη.

Η πλειοψηφία των προσώπων που αυτοκτονούν ή απειλούν να το διαπράξουν, στα έργα των αρχαίων τραγικών είναι συνήθως γυναίκες, και λιγότερο άνδρες και ασφαλώς και τα κίνητρα είναι διαφορετικά και άλλης υφής.

Στον Ευριπίδη, πρέπει να τονιστεί, ότι έχουμε τις περισσότερες απόπειρες ή προθέσεις αυτοκτονίας και λιγότερο πραγματοποίηση της πράξης, π.χ. δες Φαίδρα, Μακαρία, Ιφιγένεια, Ιοκάστη, και Μενοικέας. Μια λεπτομερέστατη όμως ανάλυση θα χρειαζόταν περισσότερες σελίδες και άλλου είδους επεξεργασία.

Στην κωμωδία, στον ψυχολόγο της λαϊκής αρχαίας ψυχής και του πανοράματος των πάσης φύσεως δουλικών, τον Αριστοφάνη, συναντάμε την αυτοκτονία όχι ως κύριο συστατικό της κωμικής δράσης, αλλά ως δευτερεύον στοιχείο της εξέλιξης της πλοκής περισσότερο για να σατιρίσει το συγκεκριμένο πρόσωπο σε δύο έργα του: στις «Σφήκες» και στις «Νεφέλες».

Το μοτίβο αυτό το ανακαλύπτουμε και σε συγγραφείς της Μέσης Κωμωδίας, αλλά και στα έργα του κωμωδιογράφου Μένανδρου, του Πλαύτου και άλλων.

Επίσης και οι ιστορικοί, Ξενοφών στο έργο του «Κύρου Παιδεία», ο πατέρας της ιστορίας στο έργο του «Ιστορία», ο αρχαίος βιογράφος και ιστορικός Πλούταρχος στους «Βίους Παράλληλους» καταγράφουν το κοινωνικό αυτό φαινόμενο.

Από την άλλη οι φιλόσοφοι, όπως ο θείος και αιώνιος δάσκαλος Πλάτων, την δέχονται με εξαιρέσεις, όπως αναφέρει στο βιβλίο των «Νόμων» του, ο δε άλλος γίγας της φιλοσοφίας και της επιστήμης Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία» του και στα «Ηθικά Νικομάχεια» κρατά μια στάση επαμφοτερίζουσα.  Η φιλοσοφική Σχολή που δικαιώνει κατά κάποιον τρόπο την αυτοκτονία, είναι αυτή των Στωικών που επέδρασε, και στο έργο αργότερα του Ρωμαίου Σενέκα που έγραψε έργο με διάλογο πάνω στο θέμα αυτό, επίσης τον Λουκρήτιο και άλλους Ρωμαίους συγγραφείς. Η ρωμαϊκή κοινωνία ήταν αρκετά ανεκτική στο θέμα αυτό αν όχι προτρεπτική.

Η Ευρωπαϊκή λογοτεχνία επίσης αργότερα δεν έμεινε αδιάφορη από το φαινόμενο αυτό, αν και, οι χριστιανικές απόψεις και θέσεις της εκκλησίας ήταν ενάντιες.

Από τον μεγαλοφυή Σαίξπηρ  ως τους ρομαντικούς και τον Λόρδο Βύρωνα, τον κραταιό Γκαίτε, τον μεγάλο θεολόγο και ανατόμο της ρώσικης και σλάβικης ψυχής τον Ντοστογιέφσκυ και τον δεξιοτέχνη της μυθιστορηματικής γραφής Αλεξέϊ Τολστόι, τους δικούς μας, μύστη-ποιητή Άγγελο Σικελιανό και τον φωτοδότη Διονύσιο Σολωμό, αλλά και μια πλειάδα άλλων συγγραφέων και ποιητών ξένων και Ελλήνων η ελεύθερη επιλογή των ατόμων να θέσουν τέλος στην ζωή τους απασχόλησαν τόσο τους ίδιους όσο και το έργο τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε επίσης ότι αρκετοί συγγραφείς επέλεξαν οι ίδιοι να δώσουν τέρμα στην ζωή τους. Δες περιπτώσεις Καρασούτσου, Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, Αλέξη Τραϊανού, Πηνελόπης Δέλτα και αρκετών άλλων.

Το τραγικό κοινωνικό φαινόμενο της αυτοχειρίας, ως δραματικό μοτίβο χρησιμοποιήθηκε ευρέως με άκρα προσοχή και αρκετές φορές με διστακτικότητα. Υπήρχαν και εποχές ανόητου μιμητισμού ή ερωτικού αδιεξόδου, όπως στην περίπτωση του ήρωα του Γκαίτε «Βέρθερου», ή αλαζονικών ενεργειών όπως των ατόμων εκείνων που έπεφταν πάνω στους κάκτους που βρίσκονταν κάτω από την επιγραφή Χόλιγουντ, μόνο και μόνο για να γίνουν γνωστά τα άτομα αυτά με την πράξη τους , και να αποκτήσουν έστω και με τον θάνατό τους μια στιγμιαία διασημότητα. Σε παλαιότερες εποχές, είχαμε ομαδικές αυτοκτονίες για να κερδίσουν τον παράδεισο της πίστης τους.

Πέρα όμως από τις άσκοπες ή μη  προσωπικές μας επιλογές, πέρα από την στάση μας απέναντι στον φυσικό κόσμο, την κοινωνία, και τις όποιες αξίες πιστεύει ο καθένας μας και πέρα από την όποια ατομική μας αυτοσυνειδησία, σε κάθε περίπτωση , το γεγονός της αυτοκτονίας, για εμάς τους υπόλοιπους, εξακολουθεί να θέτει βασανιστικά στις συνειδήσεις μας το υπαρξιακό ερώτημα  του Άμλετ. Και να μας γεννά την επίσης υπαρξιακή απορία, για το τι είναι Ζωή, τι δεν είναι Ζωή και τι υπάρχει Ανάμεσά της.

Και μια ενδεχόμενη απάντηση που την δίνει ο καθένας μας ξεχωριστά, μοναδικά και αμετάκλητα.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση,

Περιοδικό, «Πειραϊκά Γράμματα», τεύχος 44/ 7,9, 2005, σελίδες 137-140

Πειραιάς, Πέμπτη, 3 Οκτωβρίου 2013, ημέρα του αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου.

Περί θείων ονομάτων, περί μυστικής θεολογίας.

Κρίμα… Δίκαιο….