ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

«Το λιμάνι του Πειραιά στη διαδρομή των αιώνων», ιδιωτική έκδοση-Πειραιάς, 1990.

     Ο δε Πειραιεύς δήμος μεν ην εκ παλαιού, πρότερον δε πριν ή Θεμιστοκλής Αθηναίος ήρξεν επίνειον ουκ, ην…, Θεμιστοκλής δε ως τούτο σφισίν επίνειον είναι κατεσκευάσατο…, γράφει ο αρχαίος ιστορικός και περιηγητής Παυσανίας.

     Και οφείλει πολλά η Ελληνική Ιστορία στον διορατικό αλλά κλασικό αριβίστα πολιτικό που «η προσωπικότητά του συγκεντρώνει στο έπακρο όλα τα εξαίρετα προσόντα και τα σιχαμερά ελαττώματα της Ελληνικής ιδιοσυγκρασίας», όπως τον χαρακτηρίζει ο συγγραφέας Μ. Καραγάτσης.

     Όταν την 71^η  Ολυμπιάδα, εκλέχτηκε επώνυμος άρχοντας έθεσε τα θεμέλια των Μακρών Τειχών, που αποπεράτωσαν οι Αθηναίοι μετά την εκστρατεία του Αρταφέρνη

Αλλά και ο μεγάλος Περικλής, που φασί δε ότι μέλλουσα τον Περικλέα τίκτειν η μήτηρ όναρ είδεν ως λέοντα τέκοι, όπως σημειώνει το λεξικό του Σουίδα, δεν παραμέλησε το πρώτο λιμάνι των Αθηναίων. Και όπως λέει ο πατέρας της Ιστορίας, Θουκυδίδης, Τον Πειραιά ωφελιμότερον της άνω πόλεως ενόμιζε. Γιαυτό αναθέτει στον Μιλήσιο αρχιτέκτονα Ιππόδαμο, να σχεδιάσει την οικοδομική ανάπτυξη της πόλεως.

Οι δήμοι της Αθήνας ήσαν οι: Κοίλη, Κειριάδες-Κορυδαλλός, Θυμαιτάδες, και ο Πειραιάς.

Το ενδιαφέρον των Αθηναίων για τον Πειραιά φαίνεται εκτός των άλλων και από το γεγονός ότι από τους δέκα στρατηγούς που εξέλεγαν κάθε χρόνο για να τους κυβερνήσουν, οι δύο από αυτούς προορίζονταν για τον Πειραιά, ως επιμελητές φρουρών. Ο ένας στην Μουνηχία και ο άλλος στην Ακτή. Όσο για το φρόνημα των κατοίκων του, ο άγιος Αριστοτέλης, μας μιλά καθαρά,-μάλλον δημοτικοί οι του Πειραιά οικούντες των του άστεως-. Ήσαν δηλαδή Δημοκρατικοί.

      Όμως ο Πειραιάς που κατέβαινε ο άλλος άγιος της Ελληνικής αρχαίας εθνικής μας παράδοσης, ο Σωκράτης μαζί με τους αγγελόμορφους νεαρούς μαθητές του για να προσευχηθεί και να παρακολουθήσει την πανήγυρι, ο Πειραιάς με την Εύπλοια Αφροδίτη, την Φωσφόρο Άρτεμη, την Θρακική Θεά Βενδίδα και τα Διονύσια τα εν Πειραιεί, δεν κατάφερνε να επιζήσει της φιλοσολάμπουσας Αθήνας. Το άστρο του έμελλε να σβήσει την περίοδο των Μιθριδατικών πολέμων. Για να εκδικηθεί τον Αρχέλαο, στρατηγό του Μιθριδάτη, ο Ρωμαίος δικτάτορας Κορνήλιος Λεύκιος Σύλλας σαν άλλος «Ηρόστρατος», πυρπόλησε όλα τα δημόσια οικοδομήματα του Πειραιά μη φειδόμενος όπως αναφέρει ο αρχαίος ιστορικός και ιερέας Πλούταρχος, ούτε την οπλοθήκη του Φίλωνα, ούτε των νεώσοικων, ούτε τινός άλλου των αοιδίμων. Έτσι, όταν τον επισκέπτεται ο γεωγράφος Στράβων-συνεσταλμένην εις ολίγην κατοικίαν, την περί του λιμένος και το ιερόν του Διός του Σωτήρος…-θα τον βρει σχεδόν ερειπωμένο. Το τελειωτικό χτύπημα του το πρόσφερε ο φονουργός φύλαρχος των Βησιγότθων Αλάριχος.

Δεν ξέρω αν θα ήταν σωστό ιστορικά αν λέγαμε ότι το τελευταίο αυτό πλήγμα του Πειραιά, μοιάζει με το παρόμοιο που δέχθηκε η Ιερουσαλήμ, από τον Τίτο το 70.

Έκτοτε ο Πειραιάς θα παραμείνει στην ατμόσφαιρα ενός ομιχλώδους ζόφου, για πάρα πολλούς αιώνες. Μια υδατογραφία του τοπίου από τον Άγγλο ζωγράφο 1789-1829 Τζόζεφ Καρτοράιτ, μας πείθει για την λήθη στην οποία είχε περιπέσει. Αν και κατά διαστήματα, όπως αυτό φαίνεται από τον λιμενισμό του αλάστορα Φραγκίσκου Μοροζίνη Ναυάρχου των Ουενετών του 17^ου αιώνα, και του Αλεξίου Ορλόφ τον 18^ον αιώνα, το πόρτο Δράκο όπως το αποκαλεί ένας λόγιος του 18^ου αιώνα στην Ιστορία των Αθηνών του, ο Ιωάννης Μπενιζέλος, θα παραμείνει ακατοίκητο αλλά ημιξεχασμένο λιμάνι της Αθήνας.

     Μετά την Εθνικο-Κοινωνική Επανάσταση του 1821, εναντίον των ξένων αλλά και ντόπιων δυναστών, ο Πειραιάς και τα λιμάνια του θα έχουν μια αργή αλλά σταδιακή ανάπτυξη, η οποία διαρκεί μέχρι των ημερών μας.

      Και αυτήν την φθίνουσα και αύξουσα πορεία του λιμανιού, διάλεξε να ιστορήσει ο έμπειρος και ακριβολόγος μελετητής της νεότερης Πειραίκής ιστορικής συνείδησης Γιάννης Χατζημανωλάκης.

     Ο μελετητής χωρίζει το βιβλίο του σε τρις ενότητες.

     Στην πρώτη ενότητα, κάνει μια ιστορική ανασκόπηση του Πειραιά και του λιμανιού.

      Στην δεύτερη, συντάσσει έναν εκτεταμένο ιστορικό χρονολογικό πίνακα από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των ημερών μας.

   Και τέλος, συναντάμε μια λεπτομερέστατη ανάλυση του Εισαγωγικού και Εξαγωγικού Εμπορίου, της πληθυσμιακής εξέλιξης, της Οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και έναν πληρέστατο κατάλογο νομοθετημάτων και ονομάτων που η ιστορική τους πορεία συνδέθηκε με εκείνη του λιμανιού και του ΟΛΠ.

     Ο Πειραιώτης συγγραφέας, με «συμπαθούσα διαίσθηση», ακολουθώντας μια στατιστική συγκριτική, στρέφει το ερευνητικό του πεδίο προς την οικονομικοτεχνική ανάπτυξη ορισμένων χρονικών περιόδων του Πειραιά, και ορίζει τις κοινωνικές του συντεταγμένες σε σχέση πάντα με την αύξηση ή μη του Εμπορικού ή του ανθρώπινου δυναμικού του Λιμένος. Οι διάφοροι οικονομικοί πίνακες που καταρτίζει, οι πτωτικές και ανοδικές πορείες του Λιμένος, η καλπάζουσα πληθυσμιακή ανομοιογενείς αύξηση της Πόλης, η σταδιακή ταξική διαστρωμάτωση, η διαμετακομιστική κλίμακα που συνθέτει, μορφώνουν τον εσωτερικό ιστό που ενώνει την οικονομία, την τεχνολογία με την Κοινωνία έτσι ώστε να προσδίδει ένα χαρακτήρα γενικό, σε κάθε τοπικό συμβάν. Με τον τρόπο αυτόν η οικονομική δραστηριότητα, δεν αυτονομείται από την πολιτιστική-αλλά έχουμε, μια αλληλοσυσχέτιση και αλληλοεπίδραση των δύο κύριων μοχλών που μετασχηματίζουν τη δομή ενός τόπου.

Ασφαλώς εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι ο συγγραφέας παρότι διαθέτει την σχετική πείρα σε παρόμοια θέματα, αποφεύγει να κοινωνιολογήσει ώστε να αποκτήσει μια συγκεκριμένη ευωδία το κείμενό του ακόμα και στις πρόσφατες γιαυτό και πιο πρόσφορες σε ερευνητικό υλικό, περιόδους του Λιμένος. Ίσως να μην θέλησε να πάρει μια πολιτική θέση. Κριτικά στέκεται μόνο, με την δημοσιογραφική γραφή του, σε ότι αφορά άτομα και καταστάσεις του ΟΛΠ (που υπήρξε για χρόνια υπάλληλος του) και ορισμένων υπαλλήλων της Δημαρχίας.

     Όμως πιστεύω, ότι θα άξιζε κάποτε να ερευνήσουμε σε βάθος όχι μόνο ποιοι και πόσοι έποικοι από τα άλλα μέρη της Ελληνικής επικράτειας εγκαταστάθηκαν διαχρονικά στον Πειραιά, και ιδιαίτερα, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και την επίδραση που είχε πάνω στους κατοίκους, η συνεχώς αυξανόμενη πορεία του ΟΛΠ.

Ακόμα, την πολιτική ανομοιομορφία των κατοίκων του Πειραιά σε σχέση με το βιοτικό τους επίπεδο. Επίσης, την πνευματική τους προσφορά (αν υπάρχει) σε σχέση με την πλούσια Αθηναϊκή αυλή. Την σύνολη ακόμα προσφορά του Λιμένος σε κρατικό επίπεδο στον τομέα του Εμπορίου, και του Τουρισμού. Και πόσο και σε πιο βαθμό επέδρασε ή όχι στην Τοπική συνείδηση, το λιμάνι με όλες του τις λειτουργίες. Το λιμάνι ως Ευρωπαϊκός κόμβος κ.λ.π.

      Ο λόγος του μελετητή είναι στρωτός και εύληπτος. Τα δε στοιχεία που παραθέτει είναι χρήσιμα και προάγουν την Πειραϊκή έρευνα.

     Ο συγγραφέας Στρατής Μυριβήλης, σε κάποιο κείμενό του αποκαλεί την Ελλάδα Γοργόνα. Και πράγματι, ο Ελληνικός πολιτισμός, υπήρξε ανέκαθεν ένας πολιτισμός της υπαίθρου και του άπειρου της θαλάσσης. Ένας πολιτισμός των ανοιχτών οριζόντων σε όλα τα επίπεδα.

Και αν παρομοιάζαμε τον Πειραϊκό χώρο σαν μια Γοργόνα, τότε θα συμφωνούσαμε ότι το ένα της στήθος είναι το Λιμάνι του Πειραιά.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα «Η Φωνή του Πειραιώς», αριθμός 13. 377/29-6-1990.

Πειραιάς Σάββατο, 19 Οκτωβρίου 2013.

Υ. Γ. έχω γράψει αρκετές φορές για την ουσιαστική προσφορά του ιστορικού των νεότερων χρόνων του Πειραιά Γιάννη Χατζημανωλάκη, όπως επίσης γραπτώς και προφορικά κατ’ ιδίαν του έχω αναφέρει πόσο τραγικά ανασταλτικός στάθηκε ο ρόλος του, στην ανάπτυξη νέων συγγραφικών δυνάμεων του Πειραιά, και το ότι μάζεψε γύρω του άτομα που το μόνο που ήξεραν να κάνουν είναι να τον κολακεύουν και να τον λιβανίζουν πολλές φορές άκομψα. Δυστυχώς δεν συνειδητοποίησε, ότι έπρεπε την κατάλληλη ιστορική στιγμή να αποχωρήσει από την θέση του προέδρου που κατείχε για πολλές δεκαετίες, (αυτό φαίνεται και από τις πολλές αποχωρήσεις παλαιότερων Πειραιωτών δημιουργών, οι οποίοι δεν μπορούσαν να ανεχθούν την μακρόχρονη «δεσποτική» παρουσία του, και ίδρυσαν νέους καλλιτεχνικούς φορείς στους οποίους συμμετείχαν), και ακόμα να προετοιμάσει την δημιουργική διαδοχή του. Επίσης πάρα πολλές πνευματικές δυνάμεις έμειναν απέξω του κύκλου αυτού και δημιούργησαν εκτός Πειραϊκού χώρου. Ο υποφαινόμενος, είχε την τύχη να ξεκινήσει την πνευματική του πορεία, εκτός Πειραϊκού χώρου και έτσι, πάντοτε έβλεπε τα πράγματα από μια απόσταση. Και το κυριότερο, δεν κυκλοφορούσε όπως πλείστοι Πειραιείς των διαφόρων Σωματείων ή μη σαν παραγνωρισμένες μεγαλοφυΐες-επειδή τύπωσαν μια ποιητική συλλογή ή έγραψαν ένα κείμενο, ατόμων που στον πνευματικό πάντα τομέα αναφέρω, δεν διάβασαν ένα βιβλίο, δεν αγόρασαν μια μελέτη, δεν επισκέφτηκαν μια έκθεση ζωγραφικής, δεν παρακολούθησαν εκτός Πειραϊκού χώρου μια διάλεξη.- Εργάστηκε σκληρά για την συγκέντρωση στοιχείων και πληροφοριών για την διατήρηση της Πειραϊκής μνήμης και αυτοσυνειδησίας. Την συγκέντρωση υλικού και την αποδελτίωσή του. Και ίσως, αυτός ο τεράστιος προσωπικός κόπος και τα ανυπέρβλητα προσωπικά του έξοδα, του δίνουν την δυνατότητα να σέβεται το έργο, αλλά να είναι και ειλικρινής απέναντι στον συγγραφέα του Λιμανιού που εδώ κρίνει. Ίσως είναι ακόμα χρονικά και ιστορικά νωρίς, να γίνει αποτίμηση εν ζωή συγγραφέων με την τεράστια επίδραση που είχαν πάνω στα πράγματα της Πόλης μας, θετικά ή αρνητικά. Όμως το κακό επήλθε από συγκεκριμένες πρακτικές και επιλογές και του Γιάννη Χατζημανωλάκη. Δυστυχώς κανείς ευθαρσώς δεν του είπε το τι όφειλε να κάνει νωρίτερα για την πόλη. Το έλεγαν πίσω από την πλάτη του.

Χρέος των ηγητόρων ενός πνευματικού Σωματείου, δεν είναι η ισοβιότητα και η συνεχής συγγραφική έπαρση και αναφορά, αλλά η καλλιέργεια του κλίματος εκείνου που θα γεννήσει τα νέα φυτώρια της πνευματικής ανάπτυξης και με τον τρόπο αυτό την συνέχιση της παράδοσης και των παλαιοτέρων.

Ο Πειραιάς άξιζε μια καλύτερη τύχη σε αρκετούς τομείς. Δυστυχώς όμως το αιώνιο σαράκι της Ελληνικής φυλής ο εγωτισμός και η φιλαρχία σε όλους τους τομείς, φέρνει πάντοτε τα ίδια αποτελέσματα, δημιουργεί τις ίδιες παθογένειες. Το ίδιο συνέβη και με τα πράγματα του Πειραιά, Ο ιστορικός του μέλλοντος που δεν θα έχει ανάγκη ούτε την δική μας παρουσία αλλά και ούτε την δική μας επιδοκιμασία για να συνθέσει την νέα ιστορία του Πειραιά, θα σταθεί στα θετικά αλλά και στα αρνητικά χαρίσματα του Γιάννη Χατζημανωλάκη, γιατί αποφεύγοντας τον πνευματικό ευνουχισμό θα μπορέσει να δει καθαρότερα αν η γενιά αυτή που διοίκησε και δέσποσε με την δυναστική παρουσία της στα πράγματα του Πειραιά έπραξε καλώς ή ποδηγέτησε αρνητικά τα πράγματα και δημιούργησε καινούργια αδιέξοδα.

  Πρόσφατα με πληροφόρησαν ότι σε λίγες ημέρες θα γίνουν τα εγκαίνια του Δημοτικού Θεάτρου του Πειραιά, και ότι οι προσκλήσεις έχουν εξαντληθεί. Άραγε, πόσοι από αυτούς που πραγματικά και ουσιαστικά εργάστηκαν ή εργάζονται για την συγκέντρωση και τη συγγραφή της Πειραίκής ιστορίας και του πολιτισμού έχουν προσκληθεί;