Μνήμη Γιάννη Ρίτσου

  Που πάνε οι ψυχές των ποιητών όταν πεθαίνουν;

     Σαν σήμερα στις 11 Νοεμβρίου του 1990, έφυγε από τον Κόσμο που τόσο αγάπησε και υπηρέτησε με αγωνιστική συνέπεια και επαναστατικό πάθος, ο δάσκαλος ποιητής της Ρωμιοσύνης Γιάννης Ρίτσος (1/5/1909-11/11/1990). Ο δικός μας Γιάννης Ρίτσος. Αυτός που αγαπήσαμε και αγαπάμε, αυτός που τραγουδήσαμε και εξακολουθούμε να τραγουδάμε, αυτός που διαβάσαμε και συνεχίζουμε να μελετάμε. Ο ποιητής χορογράφος του απλού, καθημερινού, οικείου σε όλους μας ποιητικού λόγου. Ο επαναστάτης τεχνίτης που μας έμαθε όσο κανένας άλλος ποιητής της γενιάς του, να στοχαζόμαστε και να σεβόμαστε, να αφουγκραζόμαστε και να αντλούμε δυνάμεις, να στεκόμαστε με προσοχή και δέος, να έχουμε στραμμένο διαρκώς το βλέμμα της ψυχής και τις αντένες των αισθήσεων μας, στα πιο απλά, τα πιο αθόρυβα, τα πιο διακριτικά, τα πιο απρόβλεπτα, τα πλέον καθημερινά, μικρά πράγματα, τοσοδούλικα πραγματάκια και γεγονότα που οικοδομούν τον τυχαίο και πρόσκαιρο βίο μας, και που φωτίζουν, με μόνη την καθαρή ύπαρξή τους, το μυστήριο της ζωής και την αιτία της ύπαρξής της-μας. Ο Γιάννης Ρίτσος, αυτός ο αριστοκράτης προλετάριος της ποίησης, μας ταξίδεψε ακούραστα και συστηματικά μέσα από τις κοινωνικές ρωγμές και πολιτικές στρωματώσεις του ογκώδους ποιητικού του έργου, μέσα από την απλή καθημερινή φιλοσοφία του ποιητικού του λόγου, σε ένα ανθρώπινο ελληνικό και οικουμενικό ταυτόχρονα σύμπαν. Ένα σύμπαν, που δεν απέχει έτη φωτός από τον πλανήτη μας, δεν βρίσκεται κάπου μέσα στα μυριάδες άλλα άστρα του γαλαξιακού μας νεφελώματος, αλλά βρίσκεται εδώ, δίπλα μας, κοντά μας, πλησίον μας, από πάντα, και αναμένει να το ανακαλύψουμε ή να το ξαναανακαλύψουμε και να το ερμηνεύσουμε. Ένας Κόσμος που δεν είναι ιδεατός ούτε ονειροφαντασία ρομαντικών ποιητών, αλλά υπαρκτός και απτός, διαλεκτικός και ταξικός, σαρκικός και πολύμορφος, γεμάτος διαψεύσεις και μυστήριο, ομορφιά και δυστυχία, πόνο και λεπτομερειακές αποκαλύψεις, προσδοκίες και συγκρούσεις. Μια διαρκή αμάχη και ένας αγώνας που μας φανερώνει συνεχώς την κρυμμένη του ενότητα. Τον Κόσμο αυτόν «τον μικρό τον μέγα» ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος τον είδε και τον ερμήνευσε μέσα από ένα πολιτικό καθαρά πρίσμα της εποχής του, αυτό της μαρξιστικής ιδεολογίας και επανάστασης. Για Εκείνον, σαν άτομο και σαν ποιητή, ήταν η Κομμουνιστική Ιδεολογία που πίστευε ότι θα έφερνε την αλλαγή της Κοινωνίας. Και αυτήν υπηρέτησε θυσιαστικά με προσωπικό και οικογενειακό κόστος. Στάθηκε υπέρμαχός της και σημαιοφόρος της στον επίγειο βίο του. Πίστευε ακράδαντα και αθώα, ότι η κόκκινη ιδεολογία και πολιτική πρακτική θα απελευθερώσει τους ανθρώπους από τα κοινωνικά τους δεσμά, θα τους κάνει να αντιληφθούν ορθότερα τον παραλογισμό της οικονομικής τους εξαθλίωσης και θα τους ενώσει σε έναν κοινό σκοπό, αυτόν του διαρκή αγώνα. Ο κοινωνικός αυτός μετασχηματισμός της Κοινωνίας για τους μεγάλους και κλασικούς ποιητές του κόσμου μας θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και μέσω της Τέχνης,  της Τέχνης του ποιητικού λόγου. Γιατί, «Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει…». Η Ποίηση θεωρούσε αυτός ο ακούραστος εργάτης της, μπορεί να προσδώσει στους ανθρώπους όχι μια ηθική επικράτεια άσπιλων συνειδήσεων, να προσφέρει όχι έναν θρησκευτικό παράδεισο αναμάρτητων και καθαρών πιστών, να εντάξει μέσα σε ένα γεωγραφικό όριο όχι μια εθνική υπηκοότητα μιας συγκεκριμένης φυλής, αλλά να οικοδομήσει μια ταξική αγωνιστική υπηκοότητα ανθρώπινων συνειδήσεων. Το πάλεψε με θάρρος και θυσία, απέτυχε όμως, όχι Εκείνος, όχι το ποιητικό του ανθρωπιστικό Όραμα, αλλά οι πολιτικοί και ιδεολογικοί εκπρόσωποι της θεωρίας αυτής. Και σαν μεγάλος ποιητής που υπήρξε, βρήκε το σθένος και την τόλμη να μας μιλήσει για την διάψευση των πολιτικών του οραμάτων, στην συλλογή του «Αργά πολύ αργά μέσα στη νύχτα». Σε αυτήν την σπαρακτική ανθρώπινη ποιητική εξομολόγησή του. Μια ποιητική εξομολόγηση που δεν εκφράζει μόνο το ατομικό του πιστεύω, αλλά το συλλογικό και συντροφικό της γενιάς του και των ιδεολόγων αγωνιστών της εποχής του.

     Ο Γιάννης Ρίτσος, μέσα από τους επάλληλους θεματικούς κύκλους της ποίησής του, μας έμαθε πως ιστορία δεν γράφουν μόνο οι μεγάλες προσωπικότητες της πολιτικής, οι ένδοξοι στρατηλάτες των μαχών, οι ανατροπείς ιδεολόγοι των πολιτικών χαρακωμάτων, αλλά πρωτίστως, τα χνάρια της ιστορίας τα χαράσσει ο απλός λαός. Ο φτωχός κόσμος και οι εξαθλιωμένοι οικονομικά σύντροφοι της διπλανής μας πόρτας. Οι απλοί ανώνυμοι αγωνιστές και αγωνίστριες που με αυτοθυσία και αυταπάρνηση αγωνίζονται να μην σβήσει ο ήλιος της Δικαιοσύνης ο μακρινός, τον Κόσμο, με την πολιτική τους πράξη και ενέργειες. Ο Γιάννης Ρίτσος, εμφυσά πνοή σε κάθε μικρή ανθρώπινη περιπέτεια και δράση και της προσφέρει ποιητικό μεγαλείο. Ντύνει τους χαρακτήρες του ποιητικού του κόσμου με ηθικά πολιτικά αναστήματα, με οντολογικές προεκτάσεις, τους κοσμεί είτε με αισιόδοξες είτε απαισιόδοξες διαθέσεις, αλλά ποτέ μηδενιστικές, όπως πράττει ο ποιητής Νίκος Καζαντζάκης, ή ιδεαλιστικές όπως ο Κωστής Παλαμάς, ή αρχαιοελληνικού μεγαλείου όπως ο Άγγελος Σικελιανός. Το ποιητικό στερέωμα του Ρίτσου, δεν στηρίζεται πάνω στην σκοτεινή άβυσσο, αλλά στο κόκκινο χαλί της επανάστασης. Ο Ρίτσος δίνει σάρκα και οστά στο μυστήριο της ζωής και του κόσμου μέσα από αυτήν την ιλιγγιώδη του απεικόνιση των μικρολεπτομερειών της ζωής των ανθρώπων και την καταγραφή των εκατοντάδων μικροπραγμάτων και δομικών υλικών του φυσικού χώρου. Ο Γιάννης Ρίτσος συνδύασε τον ποιητικό λόγο με την αφήγηση της ιστορίας της εποχής του. Τίποτα δεν πάει χαμένο μέσα στο έργο του, τίποτα δεν είναι άχρηστο παρά την κουραστική επαναληπτική καταγραφή του, όλα έχουν την σημασία τους στον χρόνο και την εποχή τους, σε μια επαναλαμβανόμενη αφήγηση ζωής, πολιτικής πάλης και θανάτου. Ο ποιητικός του προβληματισμός δεν γκρέμισε, αλλά στερέωσε ανθρωπιστικές αξίες της εποχής του, τις διεύρυνε μετατοπίζοντας το πολιτικό τους βάρος. Εστίασε το βλέμμα μας στην διαρκή αναζήτηση των απλών καθημερινών πραγμάτων και στοιχείων που σπονδυλώνουν την ζωή και όχι σε ότι την κατεδαφίζει. Η εφιαλτική ιδεολογική μοίρα της πολιτικής εξέλιξης της μαρξιστικής πολιτικής διακυβέρνησης στο ευρωπαϊκό έδαφος ιστορικά, δεν τον άγγιξε, δεν την σχολίασε, δεν της άσκησε κριτική, δεν την αμφισβήτησε. Την αποδέχτηκε στωικά και σταθερά, «εθελοτυφλώντας" ίσως μπροστά στα σκληρά και απάνθρωπα συμβάντα των υπευθύνων της εποχής του; την υπερασπίστηκε και την προπαγάνδισε, ποιος όμως πραγματικά γνωρίζει τι κρύβουν οι ψυχές και οι συνειδήσεις των ανθρώπων στην διάρκεια του βίου τους; Η ποιητική του δημιουργία, δεν είναι ασφαλώς ένα κόκκινο φουρτουνιασμένο ρεύμα μέσα στα τόσα άλλα ποιητικά συγγενικά της εποχής του, αλλά ένας ορμητικός ποταμός ανθρωπιστικών αξιών, αγάπης για την πατρίδα του, τους ανθρώπους της, τους αγώνες τους, τους κόπους και τις δυστυχίες τους, τα βάσανα και τους καημούς τους. Την γενέθλια γη του και τους τόπους των κατά καιρούς πολιτικών εξοριών του. Στην πεζογραφία, όχι μόνο αλλά κυρίως μάλλον, ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και άλλοι όπως ο Φώτης Κόντογλου, ο Στρατής Δούκας, ο Δημήτρης Χατζής, εισαγάγουν αν δεν κάνω λάθος μια φιλάνθρωπη ατμόσφαιρα μέσα στα ελληνικά γράμματα, μια ατμόσφαιρα φιλανθρωπίας μέσα στην ελληνική πεζογραφία όπως έπραξαν πολλοί ξενόγλωσσοι συγγραφείς. Δες τον Ρώσο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, τον Γάλλο Βίκτωρ Ουγκώ κ.ά. Αυτό το στοιχείο της έντονης φιλανθρωπίας νομίζω ότι είναι ο Γιάννης Ρίτσος που εδραίωσε μέσα στον σύγχρονό μας ποιητικό λόγο. Συγκέντρωσε την συνειδησιακή προσοχή μας στις πράξεις ελέους των ανθρώπων, στις αγωνιστικές τους θετικές ενέργειες για το κοινωνικό καλό, για την κατάργηση της αδικίας και της εκμετάλλευσης μέσα στην κοινωνία. Τα πρόσωπα του Γιάννη Ρίτσου, είτε στοχάζονται, είτε ονειρεύονται, είτε ερωτεύονται, είτε είναι μάχιμοι αγωνιστές, είτε φιλοσοφούν, είτε θαυμάζουν το μεγαλείο και τα μυστικά της φύσης και του κόσμου, δεν ενεργούν για λογαριασμό τους για το δικό τους και μόνο συμφέρον, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας. Φέρουν μέσα τους το βάρος μιας οικουμενικής αποστολής, της αποστολής της οικοδόμησης μιας δικαιότερης κοινωνίας όχι μόνο για αυτούς τους ίδιους αλλά και για τους μελλούμενους. Οι ανθρώπινες αγωνιστικές μάζες είναι αυτές που από τα κάτω θα φέρουν την αλλαγή και όχι οι πεφωτισμένοι ηγέτες. Ο Γιάννης Ρίτσος, μπορεί να μην υπήρξε αρκετά διορατικός όπως άλλοι συγγραφείς της γενιάς του, ώστε να δει καθαρά, να αφουγκραστεί που οδηγούσε το πολιτικό του όραμα που πίστευε και πως εφαρμόστηκε, όμως ας επαναλάβω, ο φιλάνθρωπος χαρακτήρας του ποιητικού του λόγου υπερίσχυσε των όποιων ιδεολογικών του μονομερειών, της όποιας επικαιρικής του ποιητικής φωνής, που σίγουρα μάλλον και ο ίδιος θα αποκήρυσσε. Ο λόγος του είναι σε πολλά του σημεία διαγνωστικός, πρωτοποριακός και περισσότερο αισιόδοξος από ότι φανταζόμαστε. Έχει προοδευτικό πρόσημο, όχι γιατί είναι φορτισμένος ιδεολογικά αλλά γιατί ενσωματώνει την ανθρώπινη αγωνία και ελπίδα, είναι συγκαταβατικός των ανθρωπίνων διλημμάτων. Ο άνθρωπος μέσω της ποιητικής του φωνής, γεύεται τα μικρά θαύματα της ζωής και της φύσης γύρω του, το βλέμμα του είναι το κοινό μας βλέμμα αποκάλυψης όσων δεν μπορούν να μας αποκαλύψουν οι διάφορες εξουσίες. Υφαίνει το ποιητικό υφαντό του αργαλειού της ποίησής του με μεγάλη μαεστρία χρησιμοποιώντας και τις πιο απλές πολύχρωμες κλωστές που του δίνει η ζωή γύρω του και οι άνθρωποι.

Ο ποιητικός του λόγος είναι πολλές φορές θλιμμένος, απαισιόδοξος αλλά ποτέ κυνικός, ποτέ αδιάφορος της καθημερινής ανθρώπινης αγωνίας και ελπίδας. Η απαισιόδοξη νότα της φέρει βαρίδια της Καρυωτακικής της επίδρασης, και ο ειρωνικός της τόνος της Καβαφικής μυθιστορίας. Η έμπνευσή του δεν υπερβαίνει τα όρια της ιδεολογίας του μόνο, αλλά και τα οράματα των ανθρώπων, τα συμπληρώνει και συγκεφαλαιώνει εποικοδομητικά και παραγωγικά. Οδηγεί τον άνθρωπο στην συνειδητοποίηση του ρόλου και του σκοπού του μέσα στο φυσικό περιβάλλον που τον μαγεύει και το κοινωνικό που τον δεσμεύει και στην κοινωνία. Το υπερβατικό στοιχείο υπάρχει σε αυτή κάθε αυτή την πολιτική πράξη των ανθρώπων, και η αναγνώρισή του επιτυγχάνεται μέσω της πολιτικής δραστηριότητας του καθενός ξεχωριστά και σαν συνόλου.

     Ο Γιάννης Ρίτσος, ο ποιητής της δικής μας Ρωμιοσύνης, υπήρξε αυθεντικός και ειλικρινής απέναντι στον οραματικό του σκοπό και αυτό οφείλουμε να του το αναγνωρίσουμε με σέβας. Ανέλαβε το βάρος της ποιητικής ευθύνης της προσαρμογής της ιδεολογίας μέσα στα ποιητικά καθέκαστα του καιρού του. Η ποίησή του, είναι ένα μεγάλο ίσως αχαρτογράφητο ακόμα, πεδίο θαυμάτων και εκπλήξεων. Μια ποιητική αγαθοεργία υπέρ των αδικημένων και των κοινωνικά κατατρεγμένων του κόσμου. Η πολυστρωματική της θεματική, μας δηλώνει τον σπουδαίο σχεδιασμό της έμπνευσής του.

Το ζην είναι επαναστατική πράξη και επαναστατική πράξη είναι ο ποιητικός λόγος.

Πού πάνε οι ψυχές των κόκκινων ποιητών όταν πεθαίνουν;

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 11/11/2017

ΥΓ. Την ίδια ημέρα που έφυγε για τον αστρόκοσμο της ποίησης ο Γιάννης Ρίτσος, έφυγε και ένας δάσκαλος της θεατρικής τέχνης ο Αλέξης Μινωτής. Ο καλύτερος της εποχής του όπως έχουν γράψει Σαιξπηρικός Άμλετ. Ο Αλέξης Μινωτής, υπήρξε δεύτερος σύζυγος της πειραιώτισσας τραγωδού Κατίνας Παξινού. Υπήρξε επίσης άσπονδος φίλος και κατόπιν «αντίπαλος», όπως ο ίδιος αναφέρει στα κείμενά του, του πειραιώτη σκηνοθέτη Δημήτρη Ροντήρη.