ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΟΥ ΧΘΕΣ Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

 

Ο  ΠΕΙΡΑΙΑΣ  ΤΟΥ  ΧΘΕΣ  Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ  ΤΟΥ  ΣΗΜΕΡΑ

     Βιώνουμε σαν ανθρώπινο είδος δραματικές και επώδυνες καταστάσεις στην σύγχρονη ιστορία, την πρώτη εικοσαετία της τρίτης του ανθρώπου χιλιετίας. Ταραγμένες εποχές, δύσκολες περίοδοι όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο αλλά σε συλλογικό, διεθνές. Σε έθνη και ηπείρους. Ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον σε διαρκή αναταραχή, μια ρευστή διεθνή πολιτική και στρατιωτική σκηνή, παγκόσμια οικονομική κρίση. Η κοινή μας εστία, η ευρώπη, αντιμετωπίζει και αυτή σαν μία από τις πέντε ηπείρους της γης σύγχρονα προβλήματα και αδιέξοδα. Τοπικοί και περιφερειακοί πόλεμοι, εχθροπραξίες και διενέξεις εθνών, λαών, θρησκειών. Επαναχάραξη συνόρων και σφαίρες επιρροής από τις μεγάλες και ισχυρές δυνάμεις. Τραμπαλιζόμενο παγκόσμιο οικονομικό σκηνικό με εκατοντάδες πολυποίκιλες συνέπειες για τους λαούς, πέρα από φυλή, χρώμα, θρησκεία, εθνική συνείδηση και παράδοση. Ενώ παράλληλα, εδώ και δύο χρόνια, ζούμε μια «πρωτόγνωρη» πανδημία που άλλαξε κυριολεκτικώς τις ζωές, τις συνήθειες, τις συμπεριφορές του ανθρώπινου είδους, τροποποίησε ανεπίστρεπτα καθημερινές πρακτικές και αποφάσεις μας, ιδιωτικές και δημόσιες σχέσεις μας. Μια πανδημία που μας ταλανίζει αφήνοντας στο πέρασμά της εκατομμύρια νεκρούς και άλλες αρρώστιες. Ευτυχώς, όπως φαίνεται, η επιστήμη της ιατρικής έκανε για άλλη μία φορά το επίγειο «θαύμα» της-και όπως μας λένε οι θεράποντές της, «υποχωρεί» και τιθασεύεται.

Μέσα σ’ αυτόν τον κουρνιαχτό των χρόνων μας, τι ρόλο παίζει ή μπορεί να διαδραματίσει η Τέχνη στην ευρύτερη έννοιά της και οραματισμούς της. Σαν μια πανάρχαιη εκδήλωση των ιχνών του ανθρώπου που ανάγεται στα πρώτα σπήλαια της γραπτής ιστορίας του. Είναι ελπιδοφόρα παρηγοριά ότι μέσα σε αυτό το ομιχλώδες σύγχρονό μας περιβάλλον, υπάρχουν άτομα που διαβάζουν, γράφουν και ασχολούνται συστηματικά με τον ποιητικό λόγο, στην ελλάδα και στο εξωτερικό. Η ζωή μας δεν σταμάτησε, έστω και κουτσαίνοντας βαδίζουμε. Στην πατρίδα μας, τα τελευταία χρόνια, εκδόθηκαν και εξακολουθούν να εκδίδονται εκατοντάδες ποιητικές συλλογές νέων σε ηλικία κυρίως ελλήνων και ελληνίδων ποιητών και ποιητριών. Κυκλοφόρησαν στο εμπόριο και εκτός εμπορίου σημαντικές μελέτες για ποιητές και ποιήτριες. Μικροί και μεγάλοι παραδοσιακοί εκδοτικοί οίκοι τύπωσαν δοκίμια και εργασίες, διδακτορικές διατριβές για έλληνες και ξένους ποιητές των περασμένων αιώνων. Μεταφράστηκαν και εξακολουθούν να μεταφράζονται ξένοι ποιητές και ποιήτριες στην γλώσσα μας, παλαιότερα ρεύματα της ευρωπαϊκής και δυτικοευρωπαϊκής ποιητικής παρουσίας. Να αναφέρω ενδεικτικά τρείς από τους δεκάδες τίτλους. «Ανθολογία Ρομαντικών Ποιητών» επιστημονική επιμέλεια-εισαγωγή-βιογραφικά ποιητών Μαρία Σχοινά, μετάφραση Λένα Καλλέργη και Ευτυχία Παναγιώτου, εκδόσεις Κέδρος 2021. «ΕΜΙΛΥ ΝΤΙΚΙΝΣΟΝ» Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη. 160 ποιήματα, εισαγωγή-μετάφραση, σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός, εκδόσεις Πατάκη 2021. Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, «ΣΟΝΕΤΑ», μετάφραση Ερρίκος Σοφράς, γ΄ έκδοση, εκδόσεις Αντίποδες 2021. Και μια σειρά άλλων καλαίσθητων εκδόσεων οι οποίες αφορούν την Ποίηση και «θερμαίνουν», «γλυκαίνουν» τις ψυχρές και παγωμένες μέρες μας. Μιλώ πάντα για τους έλληνες και ελληνίδες εκείνους και εκείνες που εξακολουθούν να διαβάζουν ποίηση και όχι για άλλες μορφές της τέχνης. (θέατρο, κινηματογράφο, εικαστικά κλπ.). Πέρα από τις εκδόσεις του εμπορίου, υπάρχουν και εκείνες, μελέτες και βιβλία, που εκδίδονται εκτός εμπορίου. Βγαίνουν για να τιμήσουν ένα διακεκριμένο πρόσωπο ή συγγραφέα και διανέμονται δωρεάν από χέρι σε χέρι. Χαρίζονται σε μέλη, σε συνεργάτες, σε φίλους των Ιδρυμάτων, των Σωματείων, των διαφόρων Ομίλων. Οι εκδόσεις αυτές, όπως και οι ιδιωτικές που πραγματοποιούνται από τους ίδιους τους συγγραφείς, ανεξαρτήτως μεγέθους, θεματολογίας, ποιότητας και σκοπού έκδοσής τους,- σε μικρό ή μεγάλο τιράζ κυκλοφορίας, εάν δεν σου προσφερθούν, είναι δύσκολο αν όχι αδύνατον να διαβαστούν από το ευρύ αναγνωστικό κοινό, τους ερευνητές και μελετητές της τοπικής ή μη ιστορίας, πολιτιστικής και καλλιτεχνικής παράδοσης, με δυό λόγια, κάθε ενδιαφερόμενο. Τα πράγματα αυτά είναι γνωστά σε όσους και όσες διαβάζουν και ασχολούνται συστηματικά με βιβλία και συγγραφείς. Την ποίηση, το μυθιστόρημα, το διήγημα, το δοκίμιο κλπ. Ενδέχεται, αν επιμείνεις, ορισμένες από αυτές τις ιδιωτικές εκτός εμπορίου εκδόσεις, να βρεθούν στα χέρια σου και να τις απολαύσεις, να χαρείς αναγνωστικά το περιεχόμενό τους και την αισθητική τους πρόταση. Και ίσως, να καλύψεις κενά στις δικές σου ερευνητικές εργασίες.

      Αναφερόμενος πάντα στις ιδιωτικές κυρίως εκδόσεις,-αυτές που διανέμονται δωρεάν-ας μου επιτραπεί να εκφράσω ορισμένα ερωτήματα ή και διλήμματα. Τι θέλω να πω. Όταν ένας συγγραφέας ή μέλος ενός σωματείου ή εκπρόσωπος ενός ιδρύματος έχει την καλοσύνη έπειτα από δική σου παράκληση να σου δωρίσει ένα βιβλίο ή και με δική του/ τους πρόθεση, τότε εγείρονται ορισμένα κριτικά διλήμματα. Δηλαδή, ποια θα πρέπει να είναι η στάση του κριτικού απέναντι στο συγγραφικό «προϊόν» το οποίο κρατά στα χέρια του και του δωρίθηκε; Όταν μάλιστα, το περιεχόμενο του βιβλίου αναφέρεται ή προέρχεται από συγγραφέα που έτυχε να γνωρίσεις από κοντά, να συναναστραφείς, να συνάψεις φιλικές σχέσεις. Να δημοσιεύσεις σε παλαιότερα έντυπα τις θέσεις και τις κρίσεις σου για το έργο του. Όσα έχουν να κάνουν με την τοπική πολιτιστική και πνευματική παράδοση και ιστορία ενός τόπου, μιάς πόλης, δεν μπορούν να «ξεφύγουν» από τις στενές ή χαλαρές φιλικές σχέσεις που καλλιεργούνται μεταξύ της μικρής ομάδας ατόμων τα οποία γράφουν και εκδίδουν βιβλία, δραστηριοποιούνται στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών και διαμένουν στον ίδιο χώρο. Ο τοπικός πληθυσμός μιας γεωγραφικής περιφέρειας με τον έναν ή άλλον τρόπο γνωρίζεται μεταξύ τους. Σε αυτό βοηθά η ίδια η τοποθεσία. Κοινά τα βαδίσματα, κοινές οι εικόνες και παραστάσεις, τα βιώματα της καθημερινότητας, οι οσμές και τα χρώματα, οι αναμνήσεις και οι μνήμες. «Το σεργιάνισμα στον κόσμο….» που μας λέει ο στίχος, αρχινά από τα παιδικά και εφηβικά μας χρόνια και ίσως τελειώνει στα γενέθλια χώματα. Τω αυτώ, όπως οι παλαιότεροι έζησαν, συνέβει και με την πόλη μας. Την κοινή μας Κιβωτό, τον Πειραιά. Αυτό το ένδοξο ιστορικά πρώτο λιμάνι της Ελλάδος. Στο παραπάνω ερώτημα θα προσθέταμε και το εξής. Είναι ή δεν είναι «ηθικά» δίκαιο να γράψεις μια αρνητική κριτική ή να διατυπώσεις τις όποιες τεκμηριωμένες αντιρρήσεις σου, πάνω σε ένα βιβλίο που σου πρόσφερε με χαρά ένας συγγραφέας-επειδή σε εκτιμά-ή σου χαρίστηκε από ένα Ίδρυμα ή Σωματείο; Ή οφείλεις να παραβλέψεις τις όποιες αντιδράσεις και πικρίες και να πεις την γνώμη σου; Όταν μάλιστα, και από την άλλη συγγραφική πλευρά σε αγνοούν επιδεικτικά, σε θάβουν συγγραφικά, δεν σε αναφέρουν στις πηγές τους παρά του ότι και εσύ, όπως και άλλοι συγγραφείς, έχεις προηγηθεί συγγραφικά και ερευνητικά και έχεις προσθέσει το λιθαράκι σου στην πνευματική παράδοση της πόλης σου. Αναδεικνύοντας, χρονικά, νωρίτερα από τους σημερινούς, πρόσωπα και έργα, προσφέροντας δωρεάν και αφιλοκερδώς πληροφορίες και στοιχεία για την καθόλου διαδρομή των πειραιωτών ομοτέχνων σου. Φυσικά, τα ερωτήματα μπορούν να τεθούν σίγουρα, μόνο στις εκδόσεις εκείνες και τα βιβλία εκείνα που δεν τα αγόρασες ή δεν τα προμηθεύτηκες από τις εμπορικές βιτρίνες των βιβλιοπωλείων.

      Στην πόλη μας, τον Πειραιά, τουλάχιστον τις δεκαετίες μετά την μεταπολίτευση, ίσχυε κάτι που έλεγε συχνά ο πρώην πρόεδρος της Φ.Σ.Π. «Μπορεί να τσακωνόμασταν μεταξύ μας για διάφορα εμείς οι παλαιότεροι, αλλά πάντα τα βρίσκαμε. Γινόμασταν κατόπιν μια παρέα, συζητούσαμε και πίναμε το κρασάκι μας όλοι μαζί». Η Θέση αυτή του κυρού Γιάννη Χατζημανωλάκη, εμπεριέχει την αλήθεια μιας μαρτυρίας ζωής των ανθρώπων του παλαιού Πειραιά, η οποία συγκεφαλαιώνεται σαν στάση ζωής στα λόγια του. Ανεξάρτητα εάν τηρούνταν και σε ποιο βαθμό από τους πνευματικούς ανθρώπους της πόλης. Πάντως η μνήμη μιας παλαιάς παράδοσης, υπήρχε ακόμα ζωντανή. Και αυτό η δική μου γενιά, των ερευνητών και συγγραφέων το έζησε. Οι πειραιώτικες γενιές μετά την δικτατορία που ασχολήθηκαν με τα κοινά της πόλης, πέρα από τα συγγραφικά-φιλικά πρόσκαιρα «πισώπλατα χτυπήματα», πέρα από μαραθώνιους διαξιφισμούς και αντεγκλήσεις, απορρίψεις και αποκλεισμούς, υπήρχε εάν δούμε ευθύγραμμα τον πειραϊκό χρόνο των δικών μας νιάτων, εφηβείας και συγγραφικών δραστηριοτήτων των κατοπινών χρόνων, ένα modus Vivendi μεταξύ μας. Τουλάχιστον ο γράφων οφείλει να το ομολογήσει μια και παρά την «εχθρότητα» ορισμένων προσώπων του Πειραιά στο πρόσωπό του, παρά την γκρίνια του για τα καλλιτεχνικά πράγματα, τις φορές που χρειάστηκε να δώσει μια ομιλία ή διάλεξη εντός της Πόλης, οι αίθουσες ήταν γεμάτες, τίγκα. Κάτι που ταυτόχρονα εξέπληττε τον ίδιο και τον ευχαριστούσε. Και ίσως, να ήταν η αιτία που συνέχισε-παρά τις μεγάλες οικογενειακές δυσκολίες-να ασχολείται και να ενδιαφέρεται για τα κοινά. Αυτό τον έκανε τόσο ο ίδιος να προσφέρει πληροφορίες και στοιχεία όταν του τα ζητούσαν όσο και να δέχεται στοιχεία στην προσπάθειά του να συγγράψει μια ιστορία των πειραϊκών γραμμάτων. Στην επιθυμία του να εδραιώσει την Πειραϊκή Σχολή και όχι παρέα στα ελληνικά γράμματα. Για άλλη μία φορά να σημειώσω ότι, ο προηγούμενος πρόεδρος της Φ.Σ.Π. παρά τις αντιρρήσεις μας και παρά στο τι έχω δημοσιεύσει αρνητικά σχόλια για ορισμένες του εργασίες και δημόσιες τακτικές του και με σέβονταν και εξακολουθώ από την δική μου πλευρά να τον σέβομαι, ακόμα και για αυτά που ποτέ εν ζωή δεν του μίλησα. Γιατί καταλάβαινε, ότι οι αντιρρήσεις μου δεν γίνονταν επί προσωπικού αλλά, για πολλές λανθασμένες του επιλογές και κινήσεις, που αφορούσαν τον πνευματικό χώρο του Πειραιά. Και το οξύμωρο είναι, ότι αν ανατρέξουμε σε παλαιότερα πειραιώτικα περιοδικά και εφημερίδες θα διαπιστώσουμε ότι η κριτική ορισμένες φορές που ασκούσε (σαν νεότερος ηλικιακά δημιουργός και συγγραφέας) σε επώνυμα πρόσωπα και πράγματα της Πόλης, ο Γ. Χς, είναι περισσότερο αιχμηρή και ο λόγος του ακόμα οξύτερος από ότι ο δικός μου. Που είναι συνήθως ακατέργαστος. Θα είχε ενδιαφέρον για την ιστορία των πειραϊκών γραμμάτων να ανατρέξουμε σε έντυπα των δεκαετιών του 1950, του 1960 του 1970 και να δούμε την εικόνα του πνευματικού Πειραιά και πώς αυτή καθρεφτίζεται στα μικρά δημοσιογραφικά, κριτικά κείμενα, σχόλια, παρατηρήσεις κλπ. των τότε νέων πειραιωτών συγγραφέων και δημιουργών οι οποίοι όρθωσαν το ανάστημά τους  ως εκκολαπτόμενοι μελλοντικοί ταγοί, ενώ κατόπιν έγιναν «το νέο κατεστημένο» για αρκετές δεκαετίες, αποκλείοντας νεότερες πειραϊκές φωνές. Ίσως μέσα σε αυτό το σχεδιάγραμμα να κατανοήσουμε την συνέχεια της δικής μας πνευματικής παράδοσης στην ροή του χρόνου στην μικρή μας πόλης μετά την μεταπολίτευση.

Στις μέρες μας, οι νεότεροι που «κληρονόμησαν» την παράδοση των παλαιότερων, όπως φαίνεται παραγνωρίζουν πρόσωπα και συγγραφικές καταθέσεις, αγνοούν τους πάντες προ αυτών. Κατά την γνώμη μου, αυτή η πρακτική είναι λάθος. Η όποια γκρίνια μου, δεν στρέφεται στο έργο ορισμένων ατόμων αλλά στην μονοπώληση της παρουσίας τους σε κάθε δημόσια εκδήλωση για την ιστορία της πόλης με την «διαφήμιση» μιάς και μόνο άποψης. Και για να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Πώς γίνεται το Κανάλι-1 του Πειραιά, το οποίο είναι Δημοτικό Ραδιόφωνο, ανήκει θεωρητικά σε όλους τους δημότες που πληρώνουν τα δημοτικά τέλη, να αναθέτει μόνο στον νυν πρόεδρο της Φ.Σ.Π. την συγγραφή βιβλίου, και διανεμήθηκε σε ποιους; Να διαθέτει το ίδιο πρόσωπο εκπομπή και να μονοπωλεί την εικόνα της ιστορίας της πόλης, δίχως άλλη άποψη από παλαιότερους πειραιώτες; Και το ίδιο θα υποστήριζα ή θα απαντούσα εάν κάποιος αρμόδιος μου πρότεινε να μιλώ για τα πάντα, να εκδίδω βιβλία να γράφω αγνοώντας τους προγενέστερους κυρίως αλλά και τους σύγχρονους. Αυτή η τακτική κατά την γνώμη μου είναι λανθασμένη. Δεν πάμε από το «εγώ στο εμείς» όπως πιπιλίζουμε όλοι μας αλλά το αντίθετο. Ο Πειραιάς ανήκει στους προγόνους μας που μας οικοδόμησαν την πόλη με τα κληροδοτήματά της, στους σημερινούς Πειραιώτες που θέλω να πιστεύω ότι οφείλουν να συνεχίσουν και θα διαμορφωθεί το νέο του μέλλον όταν βιολογικά φύγουμε και εμείς οι παλαιότεροι και οι τωρινές γενιές. Η δική μας γενιά του 1980, ευτύχησε να ζήσει από κοντά πρόσωπα και καταστάσεις και αυτό το κατάκτησε με μόχθο και ξοδεύοντας πολύτιμο από της βιοπάλης του χρόνο. Όταν λοιπόν ένας συγγραφέας-ένα μόνο πρόσωπο μονοπωλεί τα πάντα, επειδή τυγχάνει να έχει την προεδρία ενός σωματείου, τότε τι εμπιστοσύνη να έχεις στην πόλη σου, στους εκπροσώπους που επέλεξες, στις επιλογές τους. Αναφέρομαι πάντα στα καλλιτεχνικά  πράγματα. Να επαναλάβω για μία ακόμη φορά, μιλώ για πρακτικές ανθρώπων και όχι για τα ίδια τα πρόσωπα και την ζωή τους που ενδέχεται να σέβομαι και να εκτιμώ σε άλλες τους δραστηριότητες και επιλογές. Αλλά η εκ νέου μίμηση του Γιάννη Χατζημανωλάκη είναι μάλλον άκαιρη. Η Πόλη είμαστε όλοι. Ένα ακόμα παράδειγμα που ίσως επικουρικά στηρίζει τα ερωτήματα και τις ενστάσεις μου. Άκουσα από το Δημοτικό Ραδιοφωνικό Σταθμό της Πόλης ότι θα γίνει πολιτιστική ανάπτυξη του 5^ου Διαμερίσματος Πειραιά και αναφέρθηκαν αν δεν κάνω λάθος μόνο στα Ρεμπέτικα και την παράδοσή τους. Λοιπόν, να προσθέσω το εξής, έχει ψάξει να βρει κανείς δημοσιογράφος ή αρμόδιος, ποιοι συγγραφείς, ποιητές, καθηγητές πανεπιστημίου, καλλιτέχνες, μεταφραστές, κ.ά. γεννήθηκαν ή κατοίκησαν στο 5^ο Διαμέρισμα. Ορισμένα ονόματα από μνήμης. Ο ποιητής και εκδότης Δημήτρης Γιατράκος, ο διηγηματογράφος Βελισάριος Μουστάκας, ο πανεπιστημιακός και συγγραφέας Βαγγέλης Αθανασόπουλος, ο επίσης πανεπιστημιακός και διανοούμενος Βρασίδας Καραλής και η καθηγήτρια αδερφή του Αιμιλία Καραλή, ο μεταφραστής και πανεπιστημιακός Ηλίας Κυζηράκος, ο συγγραφέας Γιώργος Χ. Μπαλούρδος, ο συγγραφέας, βιβλιοπώλης, θεολόγος Δημήτρης Γκαλιμανάς, η ποιήτρια Γιώτα Γουρδομιχάλη, ονόματα που έρχονται στην σκέψη άτακτα και τυχαία, όπως και άλλα που συμπληρώνουν την μουσική ρεμπέτικη παράδοση του Μιχάλη Γεννίτσαρη με την κάβα ποτών που διατηρούσε στην οδό Λακωνίας. Ο συγγραφέας Κώστας Μουρσελάς στην περιοχή του 5^ου Διαμερίσματος στήνει το σκηνικό του στο γνωστό μυθιστόρημά του «Βαμμένα Κόκκινα Μαλλιά». Δύο εξαιρετικές περιγραφές του χώρου και της ατμόσφαιράς του, των δεκαετιών 1960-1970 μας δίνει ο γνωστός πεζογράφος Διονύσης Χαριτόπουλος στα δύο τελευταία βιβλία του. Αντιπροσωπευτικά μιάς άλλης ατμόσφαιρας και εικόνας της πόλης μας. Όταν λοιπόν, αγνοούνται φωνές όπως οι παραπάνω, του ποιητή Δημήτρη Φερούση, του ποιητή και ανθολόγου Κώστα Λουκάκη, της ποιήτριας Όλγας Βότση, της θεατρολόγου Κατερίνας Μπρεντάνου, του συγγραφέα Νίκου Αξαρλή, της Σταματίνας Μαλικούτη, του Δημήτρη Κρασονικολάκη, του «Δραπετσωνίτη» δημοσιογράφου και συγγραφέα πλην Πειραιώτη Νίκου Λαγκαδινού, του πεζογράφου Σταύρου Λαγκαδιανού, του Χρήστου Αδαμόπουλου, του Κώστα Θεοφάνους, του Αντώνη Ζαρίφη του ομότιμου καθηγητή πανεπιστημίου Μανόλη Βλάχου, του επίσης πανεπιστημιακού Μάνου Στεφανίδη, της Λίτσας Μπαφούνη και του Βάσια Τσιοκόπουλου, παλαιών βιβλιοπωλών που υπήρξαν εστίες πολιτισμού της πόλης μας τα μαγαζιά τους, δημοσιογράφων και εφημερίδων, εκδοτών που συνεισέφεραν στο καθόλου μωσαϊκό της πόλης και διατήρησαν την παράδοσή της ακμαία και ζωντανή. Ποιος έψαξε να βρει και να μιλήσει για τον εκδότη του περιοδικού «Πολιτιστική Πράξη»,  της ποιήτριας και εκδότριας του περιοδικού «Αντιπαραθέσεις», του περιοδικού «Τρίτη Χιλιετία». Ποιος μίλησε για τον βραβευμένο πεζογράφο Φάνη Μούλιο. Ίσως καταχρηστικά διασώζεται η μνήμη της Κωστούλας Μητροπούλου και της αδερφή της Κάτιας. Ποιος από τους σύγχρονους μνημονεύει τους συγγραφείς και εκδότες των Πειραϊκών Λευκωμάτων; Πατραγάς, Λώζος κ.ά. Αν στέκουν τα παραπάνω και δεν είναι κρίσεις προσωπικές και μόνο, τότε γιατί να ακούς το Δημοτικό Ραδιοφωνικό Σταθμό του Πειραιά, να ακούσεις τι! την μονωδία των απόψεων του νυν προέδρου της Φ.Σ.Π.; Ας τα λένε μεταξύ τους και ας περνάνε καλά.

     Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αφού ευχαριστήσω τους αρμόδιους που μου πρόσφεραν το βιβλίο αφιέρωμα για τον μεγάλο ευεργέτη του Πειραϊκού Συνδέσμου, έπειτα από δική μου αναζήτηση, να σημειώσω τα εξής. Είναι ευχάριστο που ο Πειραϊκός Σύνδεσμος τίμησε έναν μεγάλο ευεργέτη του, και μάλιστα, έναν πειραιώτη που οι περισσότεροι από εμάς γνώρισαν από κοντά, συναναστράφηκαν, διάβασαν τα βιβλία του, έγραψαν για αυτά αρκετές φορές. Ο γράφων έχει συντάξει 3 σημειώματα για την συγγραφική του παρουσία και έχει αναφερθεί στην εργογραφία του εντός και εκτός Πειραιά. Καθώς έχει δημοσιεύσει βιβλιογραφία για τον Άγγελο Βογάσαρη, όχι μόνο από ανέκδοτες επιστολικές ακαδημαϊκές φωνές. Βλέπε Λογοτεχνικά Πάρεργα 18/5/2014, 18/11/2013, 13/10/2013 (από την εφημερίδα «Φωνή του Πειραιώς»). Εργογραφία για τον συγγραφέα έχει συντάξει και ο ερευνητής και δημοσιογράφος Δημήτρης Κρασονικολάκης, Βλέπε την ιστοσελίδα του 24/6/2003, και αρκετοί άλλοι πειραιώτες συγγραφείς μίλησαν για τον Άγγελο Βογάσαρη. Πράγμα που αγνοεί θέλω να πιστεύω όχι «εσκεμμένα» ο συγγραφέας και επιμελητής του τόμου, που ξεσκόνισε το αρχείο του θεατρικού συγγραφέα και ποιητή. Και ακόμα, δύο μάλλον προβληματάκια που θα μπορούσαν να έλλειπαν. Πρώτον δεν μπορεί να κυκλοφορεί ένας τόμος για να τιμηθεί ένα πρόσωπο-και δικαίως-72 σελίδων και να αφιερώνονται 3 σελίδες με βιογραφικές πληροφορίες του κυρίου Μίλεση; Ποιόν βοηθούν και ποιόν ενημερώνουν. Στους διαμένοντες στην πόλη μας, όλοι μας γνωρίζουμε τα βιβλία που έχει γράψει ο κύριος Μίλεσης, ορισμένα τα έχουμε αγοράσει ή τα έχουμε διαβάσει, έχοντας διαμορφώσει γνώμη για την ποιότητα και το βάθος της συγγραφής του αλλά και τις «παραλήψεις του». Σίγουρα ο συγγραφέας είναι και αξιόλογος και έχει την άνεση και τον χρόνο για να μας μιλήσει για αυτά που διαπραγματεύεται. Σίγουρα δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την αγάπη που τρέφει για τον Πειραιά και αυτή η αγάπη και το ενδιαφέρον, φαίνεται τόσο στα γραπτά του όσο και στις διάφορες ομιλίες του-ραδιοφωνικές, τηλεοπτικές που έχουμε παρακολουθήσει. Όμως θα μπορούσαν οι τρείς σελίδες να προστεθούν στο γενικών πληροφοριών και στοιχείων αφιέρωμα ή αν θεωρούσαν σκόπιμο, να αναφερθούν στα πρόσωπα εκείνα που ήταν δίπλα στον Άγγελο Βογάσαρη και του συμπαραστάθηκαν στο «Ιασώ» (αν δεν με απατά η μνήμη μου) κατά την διάρκεια της νοσηλείας του. Και εννοώ τον επιστήθιο φίλο του Μανώλη. Όπως και νάχει πάντως, ο κύριος Μίλεσης όπως ο ίδιος αναφέρει μπήκε στο σπίτι του Άγγελου Βογάσαρη πράγματι με σεβασμό. Ξεφύλλισε το διασωθέν υλικό που είχε συγκεντρώσει ο συγγραφέας, το εμπλούτισε πολύ εύστοχα με φωτογραφίες εξώφυλλων των βιβλίων του, το συμπλήρωσε με φωτογραφικό υλικό από άλλες εκδηλώσεις και μας το πρόσφερε. Και, αν εξαιρέσουμε τις κρίσεις του περί δύο κατηγοριών διανοουμένων, βλέπε σελίδα 56 για «εκείνους που δρουν και εκείνους που αντιδρούν» έχει δίκιο στα συμπεράσματά του, τα οποία ακολουθούν προγενέστερες κριτικές για τον Άγγελο Βογάσαρη. Το βιβλίο αφιέρωμα στον Άγγελο Βογάσαρη είναι μια προσφορά του Πειραϊκού Συνδέσμου στην μνήμη του πέρα από τις ατομικές «γκρίνιες» και ενστάσεις μου σε σημεία του. Πραγματικά από την στιγμή που το πήρα στα χέρια μου το διάβασα τρείς φορές και ξύπνησαν μνήμες και συγκινήσεις και ίσως και «ενοχές» από την γνωριμία μου με τον Άγγελο Βογάσαρη, που ορισμένες θέσεις μου για το έργο του, ήταν λίγο σκληρές και τον πίκραναν. Ο Άγγελος Βογάσαρης υπήρξε πράγματι ένας καλός και δημοκράτης άνθρωπος, συγγραφέας, Πειραιώτης. Ένας εξίσου υπέροχος δάσκαλος-σε συζητήσεις που είχα παλαιότερα με άτομα που υπήρξαν μαθητές του συμπλήρωσα θετικά το πορτραίτο του-ένας διανοούμενος αντισυμβατικός και ελεύθερος σαν χαρακτήρας, πέρα και πάνω από τα κοινωνικά στεγανά και τις δημόσιες συμβάσεις μέσα στις οποίες είμασταν δεσμευμένοι οι υπόλοιποι. Ίσως, η οικονομική του άνεση να του πρόσφερε την δυνατότητα μεγαλύτερης ελευθερίας και κινήσεων. Τα ονόματα και τα πρόσωπα για τα οποία επέλεξε να γράψει, να επισκεφτεί τους χώρους που αυτά έζησαν και έδρασαν, δεν είναι τυχαία. Σηματοδότησαν την συγγραφική του πορεία και εξέλιξη. Ήταν ανεξίκακος και το χαμόγελό του και η ευγένειά του έκρυβαν την προσωπική του πίκρα και θλίψη. Το βιβλίο του κυρίου Μίλεση, κείμενο και ασπρόμαυρο και έγχρωμο φωτογραφικό υλικό με το οποίο συνοδεύεται, ξύπνησε μνήμες και ατμόσφαιρα μιας άλλης όχι και τόσο μακρινής της Πόλης μας και των Ανθρώπων της εποχή. Έφερε στην επιφάνεια παραστάσεις και αναμνήσεις θυμίζοντάς μας, πόσο γρήγορα περνά ο καιρός αφήνοντας πίσω του κάθε παλαιά βεβαιότητά μας. Απορρίψεις, γκρίνιες, ενστάσεις, πίκρες, εφήμερες συγγραφικές δόξες, φιλικές συντροφιές.

Θα ήταν παράλειψη αν κλείναμε αυτό το μικρό αναγνωστικό και κριτικό σεργιάνι στον άνθρωπο και λογοτέχνη Άγγελο Βογάσαρη, που έγινε με την ευκαιρία της έκδοσης από τον Πειραϊκό Σύνδεσμο, αν δεν αναφέραμε το καλογραμμένο, ευαίσθητο και συγκινητικό Χαιρετιστήριο κείμενο του προέδρου του Πειραϊκού Συνδέσμου κύριου Ευάγγελου Καρλάφτη. Πράγματι με τον τόμο αυτόν το αρχαιότερο ίδρυμα της Πόλης μας, ο Πειραϊκός Σύνδεσμος, επιτέλεσε μια άξια προσφορά αντάξια της ιστορίας και παράδοσής του. Το βιβλίο και από αισθητικής-καλλιτεχνικής άποψης είναι εξαιρετικό. Είθε ο Π.Σ. και τα άτομα που τον στελεχώνουν να συνεχίσουν να προσφέρουν στην πνευματική παράδοση της Πόλης. Για άλλη μία φορά τους ευχαριστώ για την προσφορά του βιβλίου.

ΥΓ. Να ευχαριστήσω ακόμα τον ποιητή Αντώνη Α. Ζαρίφη για την αποστολή της τελευταίας του ποιητικής συλλογής. Και ακόμα, τον κύριο Γεώργιο Κρητικό του Ιδρύματος Ελισάβετ Σιαφλά Μπαλόγλου, ο οποίος μου πρόσφερε τα τρία βιβλία που κυκλοφόρησε το Ίδρυμα προσφάτως και αναφέρω παρακάτω. Για τα βιβλία αυτά-όλα εκτός εμπορίου- θα μιλήσουμε σε επόμενο σημείωμα.

-ΑΝΤΩΝΗΣ Α. ΖΑΡΙΦΗΣ, Θεραπευτήριον εγκαυμάτων, Πειραιάς 2021, σελ. 56. Ποίηση. Εκδόσεις-ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ. Εκτός εμπορίου

Περιλαμβάνει :

Το νερό (Μνήμη Γ. Χατζημανωλάκη).-Τα ρήματα.-Είμαι εδώ.-Είμαι εδώ (1).-Άυλος.-Αρμπαρόριζα.-Αγιογραφία.-Όπλα.-Κούρος.-Τα μονοπάτια του ουρανού.-Πορφύριε.- Τα σύμβολα.-Πόλη.-Τάξη.-Χρονολόγιο.-Οι αρμοί των γραφών.-Ήττα.-Φορέματα.-Ο άλλος *-Φωτογραφία.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΠΟΥΣΙΑΣ: -Οσονούπω δηλαδή.-Καΐκι-Κόκκινο φόρεμα.-Η πομπή.-Εξώφυλλα.-Το πηλίκιο.-Άγονη γραμμή.-Επίλογος απουσίας.-Στέρνες.-

ΣΤΡΟΦΕΣ ΜΕ ΜΕΤΡΟ:-Το αλφαβητάρι.-Δελφίνια.-Άγγελέ μου.-Άγονη γραμμή.-Ελπίδα (τεθλασμένη γραμμή).-Δείπνο με κεράσι.-Μεταφυσικό.-Ανάδρομος.-Συνεργείο.-Απογείωση. –Αιτήματα.

Του ιδίου

1., «Ξεκίνημα» ποιήματα (με τον Αλεξ. Αντζακλή), Πειραιάς 1971. 2., «Μετάγγιση χαράς» ποιήματα, Πειραιάς 1972 Φιλολογική Στέγη Πειραιώς. 3., «Ο Πειραιάς και η Θάλασσα στο έργο του Βασίλη Λαμπρολέσβιου» (Μελέτημα), Φ.Σ. Πειραιάς 1973. 4., «Εφήμερες εμπνεύσεις για πνευστά» ποιήματα, Πειραιάς 1982 Φ.Σ.Π. 5., «Ρήξεις Συνδέσμων» ποιήματα, Πειραιάς 1999. 6., «Το παιδί και ο ουρανός» (με τον αείμνηστο Χρίστο Αδαμόπουλο), Κιβωτός 2006. 7., «Μικρό Αφιέρωμα στον Νίκο Βελιώτη 1905-1976» ανάτυπο από το περιοδικό «ΖΗΝΩΝ» τεύχος 196, επιμέλεια Γιάννη και Εριέττας Οικονομίδη. 8., «Γεγονότα Ερήμην μας» ποιήματα.  Πειραιάς 2008 Φ.Σ.Π.9., «Χάλκινο Θολό» ποιήματα, Πειραιάς 2016.

*Α βραβείο ποίησης από το ίδρυμα Μπαλόγλου 2020

-Επιμέλεια- Συγγραφή: Στέφανος Μίλεσης.  Άγγελος Βογάσαρης Ο άνθρωπος, ο λογοτέχνης, ο ευεργέτης, έκδοση ΠΕΙΡΑΪΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ, Πειραιάς 2021, σελ. 72. Υπεύθυνος έκδοσης: Ευάγγελος Καρλάφτης. Γραφικές Τέχνες: ART HELLAS. Διανέμεται δωρεάν.

Περιλαμβάνει:

-Χαιρετισμός Ευάγγελου Καρλάφτη. Προέδρου Πειραϊκού Συνδέσμου, 5-6

-[Παρουσίαση του έργου του],7-20. 

-Εργογραφία και επιλεγμένες κριτικές στο έργο του Άγγελου Βογάσαρη, 21-52.

-Ο άνθρωπος Άγγελος Βογάσαρης, 53-67.

-Βιογραφικό- Εργογραφία του προέδρου της Φ.Σ.Π., 68-70

-Γεώργιος Β. Κρητικός, Φαντασίας (Ποίηση), Πειραιάς 2022. ΙΔΡΥΜΑ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΙΑΦΛΑ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ. ΤΑΔΕ ΕΦΗ, Πειραιάς σελ. 72 εκτός εμπορίου

ΤΑ ΠΕΝΤΕ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:

ΠΡΟΛΟΓΟΣ, 9-10.

- ΚΑΠΟΤΕ ΚΑΠΟΙΟΙ ΦΙΛΟΙ,11-33.

- ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΕΡΨΙΘΕΑ,35-55.

- ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ «Χ»,57-65.

-ΕΠΙΛΟΓΟΣ,67

-Παύλος Ρ. Μπαλόγλου, Το φώς μένει η ομίχλη φεύγει, ΙΔΡΥΜΑ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΙΑΦΛΑ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ. ΤΑΔΕ ΕΦΗ, Πειραιάς 2021, σελ. 238 εκτός εμπορίου

Περιλαμβάνει:

-Γ.Β. Σιαφλάς: ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ, 7-8

-Δημήτρης Κρασονικολάκης: (Δημοσιογράφος Συλλέκτης και ανεξάρτητος ερευνητής της πειραϊκής ιστορίας και λογοτεχνίας), ΠΑΥΛΟΣ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ ΕΝΑΣ ΠΕΙΡΑΙΩΤΗΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ,9-11

-Κώστας Παναγιωτάκης:(Δημοσιογράφος), ΠΑΥΛΟΣ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΑΓΑΠΗΣ, 12

-Γεώργος Β. Κρητικός: ΠΑΥΛΟΣ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ, 13-15

Ι. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ, «Την γλώσσα μου, έδωσαν ελληνική» 15-49

ΙΙ. ΠΕΙΡΑΙΑΣ. «Μια πόλη με τα δικά μου μάτια», 51-123

ΙΙΙ. ΚΑΠΟΤΕ ΣΤΟ ΝΕΟ ΦΑΛΗΡΟ «Ιστορικά Ν. Φαλήρου», 125-186

ΙV. ΒΙΒΛΙΑ- ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ «Παρουσιάσεις-Σχόλια-Κριτική-Μελέτες», 187-229

Την επιμέλεια και την επιλογή των δημοσιευμάτων είχε ο Γ. Κρητικός.

-ΓΙΩΡΓΙΟΣ Β. ΣΙΑΦΛΑΣ, Προς το τέλος του δρόμου. (ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ), ΙΔΡΥΜΑ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΣΙΑΦΛΑ ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ, ΤΑΔΕ ΕΦΗ, Αθήνα 2022, σελ. 360. Εκτός εμπορίου

Περιλαμβάνει πέντε ενότητες.

Να συμπληρώσουμε ακόμα και τους εξής τίτλους που εκδόθηκαν από εκδοτικούς οίκους

-Μαρία Χουσάκου, Ήλιος στο μπαλκόνι, (Ποίηση), εκδ. Φίλντισι, Αθήνα 2020

(η ποιήτρια γεννήθηκε στον Πειραιά)

-Πέτρος Κυρίμης, Κάποτε στον Πειραιά,( Μυθιστόρημα). εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα 2019, σελ. 278, τιμή 14,40.

-Δημήτρης Κόκορης, Ο Καζαντζάκης ως ποιητής. Φιλοσοφική διάσταση, ρυθμική έκφραση, κριτική πρόσληψη, (Μελέτη) εκδ. πεδίο, Αθήνα 2020, σελ. 286, τιμή 15 ευρώ

(η τελευταία δοκιμιακή εργασία του Πειραιώτη πανεπιστημιακού κυρίου Δημήτρη Κόκορη)

Τέλος, από την όμορη πόλη της Νίκαιας μας έρχεται η γυναικεία ποιητική φωνή της  θεολόγου Ελένης Λιντζαροπούλου, «Άδηλον Τραύμα», εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2019, σελίδες 109.

 Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Δευτέρα 28 Φεβρουαρίου 2022

-

 

 

Λίγα ακόμα για τον Τάκη Κ. Παπατσώνη

 

Λίγα ακόμα για τον Τάκη Κ. Παπατσώνη

           «πολλοί γάρ εισί κλητοί, ολίγοι δε εκλεκτοί» (Λουκάς ιδ΄16-24)

 

      Ευχάριστη έκπληξη αποτελεί ότι τις τελευταίες δεκαετίες, υπάρχει ένα «όψιμο» και ειλικρινές ενδιαφέρον για την συγγραφική και πνευματική περιπέτεια του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη. Μιλώ για τα χρόνια μετά την εκδημία του. Ο Τάκης Κ. Παπατσώνης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 18/30 Ιανουαρίου 1895 και απεβίωσε στις 26 Ιουλίου 1976. Από την ημερομηνία της κοίμησής του έως τις πανδημικές μέρες μας, 2022, ο ερευνητής και η ερευνήτρια, ο σταθερός θιασώτης και θιασώτρια της Ελληνικής Ποίησης και ιδιαίτερα του Τ.Κ. Π., θα διαπιστώσουν την κυκλοφορία βιβλίων για το έργο του, την δημοσίευση μιας σειράς άρθρων και εκτενέστερων μελετών οι οποίες αναλύουν, εξετάζουν, διερευνούν, σχολιάζουν, συσχετίζουν, συμπεραίνουν με αγάπη και «αφοσίωση», σεβασμό το ποιητικό, το πεζό, το δοκιμιακό και μεταφραστικό έργο του, (ιδιαίτερα εξετάζεται η μεταφραστική συμβολή του στην «Έρημη Χώρα» του μοντερνιστή άγγλου ποιητή Τόμας Στέρν Έλιοτ, αλλά και του γάλλου καθολικού ποιητή Πωλ Κλωντέλ) την διαδρομή και τα φτερουγίσματα της σκέψης του, των ιδεών του, της ποιότητας και το βάθος της θρησκευτικότητάς του. Την αρχή έκαναν οι παλαιές εκδόσεις «Ευθύνη» του ποιητή και μεταφραστή, εκδότη κυρού Κώστα Ε. Τσιρόπουλου, με την κυκλοφορία του πρώτου «Τετραδίου Ευθύνης» Μάϊος 1976 με την συνεργασία εκλεκτών συνεργατών και ομότεχνων φίλων του ποιητή οι οποίοι συμμετείχαν στο αφιέρωμα τιμής. Ο πρώτος της σειράς τόμος Αφιέρωμα στον ποιητή, «Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη» επανεκδόθηκε συμπληρωμένος τον Μάϊο του 1999, σελίδες 240, τιμή 15,68 ευρώ. Η επανέκδοση πραγματοποιήθηκε με την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών. Τρία χρόνια πριν τον θάνατό του, το Κυπριακό περιοδικό «Πνευματική Κύπρος» τχ.150/3, 1973, αφιερώνει σελίδες του στον ποιητή.  Το 1976 τα «Κριτικά Φύλλα» περιοδική έκδοση λογοτεχνίας και γενικής παιδείας, τόμος πέμπτος τχ.3 (33) Φθινόπωρο 1976, δρχ. 120. Διευθυντής Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης την γραμματεία συντάξεως είχε η αρχαιολόγος Λίτσα Ι. Χατζηφώτη, του αφιερώνουν σελίδες τους. Το τριμηνιαίο αυτό περιοδικό την ίδια χρονιά, πραγματοποίησε αφιερώματα στον ποιητή της Θεσσαλονίκης Γιώργο Θέμελη, τον θεατρικό συγγραφέα και εκδότη Γρηγόριο Ξενόπουλο. Την χρονιά της απώλειάς του 1976, το παραδοσιακό και «αιωνόβιο» περιοδικό «Νέα Εστία», διευθυντής Πέτρος Χάρης, (σταθερός και παλαιός συνεργάτης του περιοδικού ο ποιητής), του αφιερώνει το τεύχος έτος Ν΄, τόμος 100^ος, τχ. 1185 /15-11-1976, σελ. 1461-1532, τιμή 50 δραχμές. Ενώ σε προηγούμενο τεύχος της ίδιας χρονιάς 1179/15-8-1976 για την απώλειά του γράφει ο Δ(ημήτρης).Κ. Π(απακωνσταντίνου), σ.1088 στα «Γεγονότα και τα Ζητήματα» του «Δεκαπενθήμερου», ενώ στην σελίδα 1047 δημοσιεύεται ποίημα-Νεκρώσιμος Λόγος του ακαδημαϊκού Γεωργίου Αθάνα, «ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ». Στο τεύχος της προηγούμενης χρονιάς 1143/15-2-1975, ο Τ.Κ. Παπατσώνης γράφει για τον «ΒΑΣΙΛΗ ΦΩΤΙΑΔΗ» (Ο ΜΑΓΟΣ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ 1900-1975), σ.220-224, και στις σελίδες του «Δεκαπενθημέρου» «ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ» 261-262, γράφει το βιβλίο «Η Μεγάλη Νύχτα» του Πέτρου Χάρη σε ισπανική μετάφραση στη Χιλή. Την ίδια χρονιά δημοσιεύει στο περιοδικό και τα τελευταία εν ζωή ποιήματά του. Είναι τα έσχατα κληροδοτήματα του ποιητή. Τον Σεπτέμβρη του 1984, στο τεύχος 37, δρχ.130, του λογοτεχνικού περιοδικού «Η Λέξη», έχουμε σελίδες με επιστολές και κείμενο του και για τον Τ.Κ. Παπατσώνη. Βλέπε: τ.κ. παπατσώνης- γιώργος σεφέρης, «ΕΝΝΙΑ ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ», 587-597. Οι επιστολές είναι του 11,1947, 21/3/1948, 27/5/1948,10/5/149 κλπ. – Αλέξανδρος Αργυρίου, «ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΓΗΙΝΟΥ ΕΡΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ»,598-607. (Η μελέτη είναι απόσπασμα από δίωρες ομιλίες του Α.Α.)- Ενώ οι σελίδες του περιοδικού στον ποιητή ολοκληρώνονται με το κείμενό του «Η ΘΕΙΑ ΔΩΡΕΑ» που είναι οι εντυπώσεις του ποιητή από την παρακολούθηση θεατρικής παράστασης του 1970 στην Σχολή Μωραϊτη με έργα του Πήτερ Σάφερ και Άντον Τσέχωφ. Της παρουσίασης των Εντυπώσεών του προηγείται Εισαγωγή του ποιητή και θεολόγου Ματθαίου Μουντέ, 608-611. Στις αρχές της αλλαγής του αιώνα της τρίτης χιλιετίας, κυκλοφορεί το Αφιέρωμα στον ποιητή του περιοδικού «Κ» τετραμηνιαίο περιοδικό κριτικής λογοτεχνίας και τεχνών. Τεύχος 6/Νοέμβριος 2004, σελ.160, τιμή 10 ευρώ. Το περιοδικό εκδίδεται από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, την διεύθυνσή του έχουν ο Αλέξης Ζήρας και ο Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, ενώ την συντακτική ομάδα αποτελούν οι: Αλέξανδρος Αργυρίου, Γιάννης Βαρβέρης, Ελισάβετ Κοτζιά, Αικατερίνη Κουμαριανού, Χριστόφορος Μηλιώνης, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου. Τις διορθώσεις κειμένων έχει η Αγγέλα Ζαχαριάδου και την καλλιτεχνική επιμέλεια η Εύη Κώτσου. Εννέα χρόνια μετά στην Αθηναϊκή Επιθεώρηση του Βιβλίου “The Athens Review of books” έτος 4^ο, τχ. 41/Ιούνιος 2013, σελ.64, τιμή 5 ευρώ, το έντυπο είναι ιδιοκτησία της Μαρίας Βασιλάκη ΜΟΝ ΕΠΕ την διεύθυνση έχει ο Μανώλης Βασιλάκης, αφιερώνονται σελίδες της στην αμερικανίδα ποιήτρια Έμιλυ Ντίκινσον και στον Τ. Κ. Παπατσώνη. Για τον ποιητή γράφουν ο Δημήτρης Ελευθεράκης, «Ποιος ήταν ο Τ. Κ. Παπατσώνης;» σ.20-21, η Βαρβάρα Ρούσσου, «Ουράνια σώματα στο κατοχικό σκοτάδι: Ήλιος ο πρώτος του Ο. Ελύτη και Ursa Minor του Τ.Κ. Παπατσώνη», σ.22-23 και Νάσος Βαγενάς, «Ο Τ.Κ. Παπατσώνης και η Πρωτοποριακότητα. Οι περιπέτειες της πρόσληψης ενός αιρετικού», σ.24-30. Το 2015 το περιοδικό «κουκούτσι» εξαμηνιαίο περιοδικό περί ποίησης,  Ιδιοκτησία-Έκδοση, Επιμέλεια και Διορθώσεις Βασίλης Ζηλάκος, με Ομάδα Σύνταξης τους: Κώστα Λιννό, Παναγιώτη Ράμμη, Δήμο Μαρουδή, Βασίλη Ζηλάκο, αφιερώνει το τεύχος 10/Φεβρρουάριος-Ιούνιος 2015, έτος 6^ο, τόμος 5^ος, σελ.1829-2058, τιμή 12, στον ποιητή. «11 μελετήματα για τον Τάκη Παπατσώνη». Την ίδια χρονιά, το περιοδικό «manifesto πολιτική- πολιτισμός» κυκλοφορεί σε βιβλίο Ιούνιος 2015 τα περιεχόμενα του αφιερώματος του περιοδικού «Τ. Κ. Παπατσώνη: 120 χρόνια από τη γέννησή του (1895-2015)», τεύχος 27/ Ιούλιος 2011. Ο κύκλος των αφιερωμάτων των περιοδικών κλείνει-από όσο γνωρίζω-με το διπλό τεύχος του τριμηνιαίου περιοδικού «Φρέαρ», Στο βάθος των περιστάσεων τχ.22-23/7,2018, σελ. 476, τιμή 12. Ιδιοκτήτης –Διευθυντής: Δημήτρης Αγγελής. Εκδότης: Θεόδωρος Ε. Παντούλας. Φιλολογική επιμέλεια: Γιάννης Β. Κωβαίος. Συντακτική επιτροπή: Κώστας Ανδεουλιδάκης, Ηλίας Κεφάλας, Δημήτρης Κόκορης, Νίκος Αλ. Μηλιώνης, Βασιλική Τσακίρη, Ούρσουλα Φωσκόλου, Δημήτρης Αγγελής. Τέλος, στο 1^ο τεύχος/Ιανουάριος- Απρίλιος 2020 του τετραμηνιαίου περιοδικού «ΑΝΘΡΩΠΟΣ», εκδότης-διευθυντής Μιχάλης Πάγκαλος, επιμέλεια κειμένων-διορθώσεις: Β. Μακρυδήμας-Γιώργος Μπάρλας, σελίδες 240, τιμή 12 ευρώ, (Το τεύχος κάνει Μικρό αφιέρωμα στη Σιμόν Βέιλ και τον Εμμανουήλ Λεβινάς), ο Βασίλης Μακρυδήμας  δημοσιεύει την μελέτη «Τ.Κ. Παπατσώνης- Γιώργος Θεοτοκάς: Ένας ανεκπλήρωτος διάλογος με φόντο τον χριστιανισμό», σελίδες 152-179.

Για την παρουσία και το έργο, την προβληματική του Τάκη Κ. Παπατσώνη δεν μας μιλούν μόνο οι συνεργάτες των οσάνω περιοδικών. Τα χρόνια μετά την εκδημία του έχουν κυκλοφορήσει εργασίες και εκπονηθεί διδακτορικές διατριβές από μεταπτυχιακούς φοιτητές, ορισμένες από τις οποίες έχουν αναρτηθεί σε ιστοσελίδες στο διαδίκτυο. Ας καταγράψουμε τους τίτλους: Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ, κριτική παρουσίασης γιάννας νταουντάκη, εκδ. Κουλτούρα, Αθήνα, Φθινόπωρο 1979, σ.80, δρχ. 1040.-ΚΩΣΤΑ Ι. ΠΑΠΑΘΕΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ, Αθήνα 1992, σ.74, δρχ. 1580.-ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΕΓΚΛΗ, Επιστολές Τ.Κ. Παπατσώνη στην Γιολάντα Πέγκλη, επιμέλεια, εισαγωγή, σχόλια: Γιολάντα Πέγκλη-Τάσος Κόρφης, εκδ. Πρόσπερος, ν.81, Αθήνα, Φεβρουάριος 1994, σ.110, δρχ. 1560.-ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ Τ.Κ.ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, εκδ. Ε.Λ.Ι.Α. Αθήνα 1997, σ.32.- ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ, Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα. Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη, εκδ. Πόλις, Αθήνα, Οκτώβριος 2014, σ.80, τιμή 11,99 ευρώ. Περιέχει Προλόγισμα,9-11,-«Αρχή Σοφίας», Εκλογή Α΄(1934), 15-30,-Άσκηση στον Άθω (1963), 33-76. - Εκδοτικό σημείωμα 77-78. Τέλος, σε Επιμέλεια του Λάκωνα συγγραφέα και διευθυντή της «Νέας Εστίας» Σταύρου Ζουμπουλάκη εκδίδεται από την σειρά «Λόγος» της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος» το βιβλίο Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΙΑΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ, Αθήνα 2019, σ.104, τιμή 7 ευρώ. Τα κείμενα του βιβλίου είναι ομιλίες που εκφωνήθηκαν σε εκδήλωση για τον Τ.Κ. Παπατσώνη στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος 20/4/2018. Και είναι των εξής: ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗΣ, Η γαλλική ποίηση στο δοκιμιακό έργο του Τάκη Παπατσώνη. Έντεκα άρθρα στη Νέα Εστία το 1947, 9-32.- ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΑΣ, Ο Καβάφης του Τ.Κ. Παπατσώνη, 33-70.-ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, Ο Τ.Κ. Παπατσώνης και η κριτική της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 71-84.- ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΕΤΣΙΟΣ, Τάκης Παπατσώνης και Έντγκαρ Άλλαν Πόε, 85-102.  Τέλος, μία από τις διδακτορικές διατριβές που εκπονήθηκαν για τον Τ.Κ.Π. αυτή του κυρίου Βασίλη Μακρυδήμα κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg 2021. Ο φιλόλογος και ερευνητής εξετάζει την διαμόρφωση της πνευματικής παραγωγής του κριτικού Παπατσώνη. Διαβάζουμε και αντιγράφουμε από τον Πρόλογο σελ. 16, «Το παρόν βιβλίο είναι επεξεργασμένη και εμπλουτισμένη μορφή του δεύτερου μέρους της διδακτορικής διατριβή μου, το οποίο εξετάζει την πεζή παραγωγή του Παπατσώνη (κριτικές, δοκίμια, μελέτες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, επιστολές). Θεώρησα σημαντικότερο να αφιερώσω ένα βιβλίο σε αυτή τη συγγραφική πλευρά του Παπατσώνη (και όχι στην ποίησή του και την κριτική πρόσληψή της, που με απασχόλησαν στα υπόλοιπα κεφάλαια της διατριβής μου), γιατί η  ιδιαίτερα πλούσια και ενδιαφέρουσα κριτική και δοκιμιακή του συνείδηση είναι ελάχιστα διερευνημένες. Δεδομένου, εξάλλου, ότι ο ποιητής και κριτικός είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, εντρυφώντας στον στοχαστή αποκτάμε γνώση και για τον ποιητή. Ελπίζω με το βιβλίο αυτό να αναδειχθούν το σπάνιο διανοητικό βάθος, η πολύπλευρη κριτική ματιά και η ιδιότυπη εκφραστική δύναμη του Παπατσώνη.». Βασίλης Μακρυδήμας, ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ. Ο κριτικός και δοκιμιογράφος Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, εκδόσεις Gutenberg, 2021, σελίδες 500, τιμή 27 ευρώ. Μια σημαντική, πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα μελέτη, που φέρνει στην αναγνωστική και ερευνητική επιφάνεια αθησαύριστα κείμενα και πληροφορίες για τον κριτικό και δοκιμιογράφο Τ.Κ. Π. Στα πέντε εκτενή και πολυσήμαντων πληροφοριών κεφάλαια του βιβλίου (1. 1910-1920: ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. 2. 1921-1930: ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΩΡΙΜΑΝΣΗΣ.  ΑΠΟ ΤΟΝ «ΤΑΠΕΙΝΟ» ΛΟΓΟ ΣΤΗ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΗ ΤΗΣ «ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΑΓΥΡΤΕΙΑΣ». 3. 1931-1940: Ο Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ. 4. 1940-1950: Η ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΔΥΣΤΗΝΟ ΣΚΗΝΙΚΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ. 5. 1950-1976: Η ΩΡΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ . Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ) διερευνώνται η πνευματική διαμόρφωση και εξέλιξη της συγγραφικής παρουσίας και κοσμοαντίληψης του ποιητή-κριτικού στην διάρκεια εξήντα περίπου χρόνων. Από το 1915 έως την χρονιά του θανάτου του 1976.Το βιβλίο του κυρίου Βασίλη Μακρυδήμα είναι από πολλές πλευρές ενδιαφέρον, τόσο για τα θέματα που εξετάζει όσο και για την μεθοδολογία που χρησιμοποιεί στην τεκμηρίωσή και ταξινόμηση του πολύστικτου αχαρτογράφητου διάσπαρτου υλικού. Ενός δυσεύρετου στους πολλούς δημοσιευμένο υλικό το οποίο συγκέντρωσε και οικοδόμησε την ερευνητική του δουλειά. Όπως αντιλαμβανόμαστε, ο ερευνητής στηρίχτηκε και ερεύνησε τόσο το προσωπικό αρχείο του ποιητή που είχε στην διάθεσή του, όσο και αρχεία συγγραφέων, δημόσιες βιβλιοθήκες και στο διαδίκτυο υποστηρικτικά, σε άλλες όμορες πρωτογενείς πηγές και δημοσιεύματα καταγραφής της πνευματικής ατμόσφαιρας των δεκαετιών του ποιητή και μας τα παραθέτει στην ογκώδη εργασία του. Ο Β. Μακρυδήμας δεν μένει μόνο στην αποδελτίωση των διάσπαρτων και άγνωστων στοιχείων (πολλά όχι και τόσο εύκολα προσβάσιμα) που με ακρίβεια και προσοχή οργανώνει και μας μεταφέρει με πυκνό αλλά «σκληρό» ύφος,  πεποιημένο και εμπεριστατωμένο λόγο, πλούσιο λεξιλόγιο, την αναγκαία επιστημονική επιχειρηματολογία τεκμηρίωσης. Συμπληρώνει την ύλη που έχει στην διάθεσή του και επεξεργάζεται με πολύ σύγχρονα στοιχεία και παραθέματα, παραπομπές και ερμηνευτικές οπτικές των δικών μας ημερών. Ανατρέχει σε σημερινές των ημερών μας δεξαμενές πηγών τόσο της φιλολογίας όσο και της θρησκειολογίας και της κοινωνιολογίας της θρησκείας εμπλουτίζοντας τις σκέψεις του. Στηρίζεται σε πηγές που προέρχονται από νέους ερευνητές φιλολόγους των πανεπιστημιακών χώρων που έχουν να κάνουν με τον κριτικό Παπατσώνη. Παράλληλα με το πλούσιο εύρος των πηγών και πληροφοριών που μας εκθέτει, ανατρέχει και αντλεί χρήσιμο υλικό, άρθρων, μελετών, σχολίων από συγγραφείς και περιοδικά των δεκαετιών που δραστηριοποιήθηκε συγγραφικά και διαμορφώθηκε πνευματικά ο κριτικός Τάκης Κ. Παπατσώνης. Από την πρώτη δεκαετία του προηγούμενου αιώνα, 1913, όταν δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα στην εφημερίδα «Ακρόπολις» έως την χρονιά του θανάτου του 1976.  Η διαμερισματοποίηση του έργου ανά δεκαετίες από τον ερευνητή, βοηθά τον σημερινό αναγνώστη στην ευκολότερη πρόσβαση και γνωριμία του χώρου, του άμεσου κοινωνικού και πολιτικού περιβάλλοντος και του αντίστοιχου πνευματικού μέσα στο οποίο ανδρώθηκε, έζησε, δραστηριοποιήθηκε ο κριτικός και δοκιμιογράφος. Αν παρατηρήσει ο αναγνώστης του βιβλίου τις παραπομπές και σημειώσεις που δημοσιεύονται σχεδόν σε κάθε σελίδα της πολυσέλιδης αυτής ερευνητικής εργασίας, θα διαπιστώσει το βάθος της έρευνας και τεκμηρίωσης. Θα δει την αναφορά του κυρίου Β. Μ. σε πρωτογενή άρθρα, σε γνωστές και άγνωστές μας εργασίες, σε μελέτες που έχουν δημοσιευθεί από άλλους συγγραφείς σχεδόν συνομηλίκους του ερευνητές, ανέκδοτες εργασίες πανεπιστημιακών ερευνητών ή παρεμφερείς διατριβές οι οποίες έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο και ο συγγραφέας δηλώνει τα διαδικτυακά πεδία των αναφορών του. Ο κύριος Μακρυδήμας εμπλουτίζει το προς εξέταση υλικό του από πολλές πλευρές. Ορισμένες φορές, τόσο λεπτομερειακά, που μας εκπλήσσει και ίσως κάπως κουράζει τον μη ειδικό αναγνώστη, που δεν έχει συνηθίσει σε τέτοιας «φόρμας» εργασίες, και μάλιστα για έναν ποιητή, που ενδεχόμενα οφείλουμε να αναρωτηθούμε κατά πόσο η ποιητική, η κριτική και δοκιμιακή παρουσία του είναι γνωστή σε μη θρησκευτικά ή πανεπιστημιακά περιβάλλοντα. Στο ευρύ αναγνωστικό κοινό της ελληνικής ποίησης που καταπιανόμαστε όλοι εμείς . Το αριθμητικό μέγεθος των πολυπρισματικών πηγών του το διαπιστώνουμε με ευκολία και στις σελίδες 439-489 όπου παρατίθενται εν συνόλω, οι πηγές, τα στοιχεία και οι μνημονεύσεις του. Βλέπε «ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ-ΠΗΓΕΣ», πριν το «Ευρετήριο ονομάτων». Έχουμε μια πολλαπλή τεκμηρίωση των συμπερασμάτων του, μια διακειμενική του συνομιλία με πηγές τρίτων, με ερευνητικό υλικό ερευνητών και μεταπτυχιακών φοιτητών. Το άνοιγμα αυτό της βεντάλια του μέσα στον χρόνο και στις γραπτές αλλά και διαδικτυακές αναρτημένες πρωτογενείς και αθησαύριστες πηγές, δηλώνει την μεθοδολογία του και τις συγγενικές «υιοθεσίες» του. Τις τελευταίες δεκαετίες, όπως οι ασχολούμενοι επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά γνωρίζουν, ερευνητές, καθηγητές, φοιτητές, βοηθούντος της τεχνολογίας και της ανάπτυξης της επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων ερευνητών και πανεπιστημιακών σχολών και ιδρυμάτων αναρτώνται ένα πλήθος εργασιών και διδακτορικών διατριβών στο διαδίκτυο, διευκολύνοντας την ανάγνωσή τους εξαιτίας αποστάσεων ή άλλων εξωτερικών φυσικών συνθηκών.

     Για πρώτη φορά, με την εκδοθείσα διατριβή-εργασία του κυρίου Β. Μ., μας παρέχεται εν συνόλω, στο μικρό έστω αναγνωστικό κοινό της ποίησης το κριτικό και δοκιμιακό έργο του Τάκη Κ. Παπατσώνη. Η γραφή του πυκνή και παραπεμπτική. Ίσως ορισμένες φορές την διακρίνει μια επιστημονική «παγερότητα», παρά την θεμιτή φιλοδοξία του να μας μιλήσει για το δικό του ερευνητικό «πάθος» άμεσα, τις ανασημασιοδοτήσεις των κριτικών του συμπερασμάτων στο άγνωστο μας Παπατσωνικό υλικό. Το λεξιλόγιό του να το επαναλάβουμε, είναι πλούσιο και σίγουρα ειδικό. Αποφεύγονται οι εννοιολογικές αποχρώσεις που θα συσκότιζαν τον αναγνώστη μέσα από κατηγοριοποιήσεις οι οποίες προβάλλουν την αλήθεια των ερευνητικών του μαρτυριών και προσβάσεων. Ίσως σε σημεία να γίνεται κάπως «αφοριστικός» αλλά μπορεί να είναι αναγκαίο αυτό για τέτοιου είδους επιστημονικές εργασίες. Ο κύριος Μακρυδήμας φέρει αισίως εις πέρας ένα τόσο πολυδιαχειρίσημο υλικό και μας το κοινοποιεί με ευχέρεια και την ανάλογη οργάνωση. Ας μην λησμονούμε όμως, ότι έχουμε μπροστά μας –το δεύτερο, εξίσου σημαντικό μέρος, μιας διδακτορικής διατριβής- μιας πανεπιστημιακής εργασίας, και όπως όλοι μας γνωρίζουμε, τέτοιας φύσεως και ποιότητας εργασίες δεν διακρίνονται συνήθως για την αναγνωστική τους ευχέρεια από το μεγάλο, μη ειδικό κοινό της ποίησης και της λογοτεχνίας, Ούτε επίσης «φημίζονται» για τα υπόγεια ρεύματα λυρισμού ανάγνωσης, απαραίτητα θέλω να πιστεύω, στην πραγμάτευση και την σπουδή παρόμοιων θεμάτων, ανεξαρτήτως αν το θετικό και προσδοκώμενο αποτέλεσμα θα τεθεί στην αυστηρή κρίση και έμπειρη ματιά των πανεπιστημιακών δασκάλων. Είναι γνωστό άλλωστε, γενικά μιλώντας και αναφερόμενος, σε πάσης φύσεως διδακτορικές διατριβές, όταν αυτές οι εργασίες δοθούν προς έκδοση, παύουν να απευθύνονται στο ειδικό και καταρτισμένο πανεπιστημιακό ακροατήριο, για το οποίο συνθέθηκαν. Απευθύνονται πλέον στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό της λογοτεχνίας και της κριτικής, της ποίησης. Αποκόπτεται δηλαδή από την χρήση της εξεταστικής και προαγωγικής εμπειρίας και απλώνεται στον αναγνωστικό χρόνο και κριτική, και ανάλογα την ποιότητά της θα διατηρηθεί ως πρώτη (και ίσως μόνη πηγή) στην ροή των ερευνών.   Όμως, ας μην μας διαφεύγει, ότι εμείς οι ανώνυμοι αναγνώστες δοκιμιακών μελετών και ερευνητικών εργασιών, έχουμε το προνόμιο να μην λογοδοτούμε σε κανέναν παρά μόνο στην επάρκεια των γνώσεών μας, στα ενδιαφέροντά μας και στις προτιμήσεις μας. Πράγμα που μας δίνει την ευχέρεια να προβάλουμε την δική μας πρόθεση στο τι αναμένουμε. Όπως και νάχει, η εκδοτική προοπτική της εργασίας του κυρίου Βασίλη Μακρυδήμα για τον κριτικό και δοκιμιογράφο Τάκη Κ. Παπατσώνη πέτυχε τον στόχο της. Ο χρόνος που διέθεσε να ερευνήσει έναν τέτοιο μεγάλο και πολύστικτο όγκο πληροφοριών και στοιχείων σίγουρα «αμέτρητος», όπως και οι ατομικές αντοχές και ο μόχθος. Άρτια είναι η οργάνωση και διάρθρωση του υλικού που μας δίνεται χωρίς γλωσσικές ή παραπεμπτικές αβλεψίες. Και εκδοτικές. Η χαρά του αποτελέσματος μπορούμε να σημειώσουμε ότι δεν είναι μόνο δική του αλλά και δική μας αντιστοίχως. (αν παραβλέψουμε την μάλλον τσουχτερή τιμή του). Ο αναγνώστης κρατά στα χέρια του ένα πολύχρωμο πρωτόγνωρο μωσαϊκό της κριτικής και δοκιμιακής σκέψης του Τάκη Κ. Παπατσώνη. Διαισθάνεται την ιδιοσυστασία της προσωπικότητάς του και γίνεται μέτοχος του κοινωνικού του περίγυρου, των πνευματικών ζυμώσεων, των καλλιτεχνικών προθέσεων που αφορούν τον ευρωπαίο και έλληνα άνθρωπο-καλλιτέχνη της εποχής του. Ο πολύγλωσσος ποιητής και κριτικός, δοκιμιογράφος και μεταφραστής υπήρξε από τους πρώτους έλληνες δημιουργούς που δεξιώθηκε τα μοντέρνα ευρωπαϊκά ρεύματα της εποχής του, υπερεαλιστικό κίνημα και τις διάφορες εκδοχές του, το ρεύμα του μοντερνισμού που είχε αρχίσει να καλλιεργείται στον ευρωπαϊκό και εν γένει δυτικό κόσμο. Βλέπουμε την άμεση εμπλοκή του και δραστήρια συμμετοχή του σε προβλήματα πνευματικής φύσεως που απασχόλησαν την γενιά του. Γενιά του 1930. Την συμμετοχή του σε διαξιφισμούς λογοτεχνών της προπολεμικής και μεταπολεμικής ελληνικής ζωής, όπως είναι πχ. το γλωσσικό ζήτημα, στο μάλλον ακόμα και σήμερα άλυτο θέμα του τι είναι Ελληνικότητα, ποια στοιχεία απαρτίζουν αυτό που διδαχθήκαμε να ονομάζουμε Εθνική συνείδηση και παράδοση. Πώς μπορούμε να προσεγγίσουμε άλλες παραδόσεις. Το λάθος του εγκλεισμού μας στα στενά γεωγραφικά βαλκανικά μας όρια. Ποιά η σχέση μεταξύ των δύο κυρίαρχων χριστιανικών δογμάτων στις σύγχρονες εποχές μας (Ορθοδοξία-Καθολικισμός). Ο Παπατσώνης όπως φαίνεται προσπάθησε να συγκεράσει τις δύο εκδοχές του χριστιανισμού, να στήσει γέφυρες αλληλοκατανόησης στηριζόμενες στην αλήθεια της μαρτυρίας της πίστης και στον αλληλοσεβασμό των δύο χριστιανικών κόσμων, με υπενθύμιση της αλήθειας της αυθεντικότητας της κοινής πίστης. Υπήρξε αληθινός μοντερνιστής και ταυτόχρονα παραδοσιακός έλληνας με την έννοια ότι δεν αποκόπηκε από τους χυμούς των εθνικών του ριζών από όπου προήλθε και κατάγονταν. Με δυό λόγια, έχουμε την καθόλου προσωπογραφία της κριτικής του παρουσίας και σκέψης, των δράσεων του στην πρόσληψη των καινούργιων ρευμάτων στον χώρο της ποίησης, την διαρκή συμμετοχή του στα πνευματικά και καλλιτεχνικά τεκταινόμενα και διεργασίες του καιρού του.

Τέλος, ας μην μας διαφεύγει, ότι όλες οι ατομικές του ενστάσεις, πνευματικές διαφοροποιήσεις, αποδοχές του, των νέων ρευμάτων του μοντερνισμού και των ανανεωτικών μορφών και ρυθμών της ποίησης, των κριτικών θέσεων και όχι μόνο, προήλθαν από έναν έλληνα ποιητή ο οποίος δεν σπούδασε και δεν υπηρέτησε επαγγελματικά τις λεγόμενες «μαλακές επιστήμες» αλλά, τις σκληρότερες και κάπως «κυνικότερες», απρόσωπες, αυτές των γυμνών αριθμών, της Οικονομίας στην διάρκεια της επαγγελματικής του ζωής. Η ιδιοτυπία της φωνής και το ανάλογο της κριτικής σκέψης του Παπατσώνη προβάλλεται με σεβασμό, αγάπη και με την ανάλογη ισορροπία σε σχέση με την ποιητική του  ιδιότητα από τον καθηγητή κύριο Βασίλη Μακρυδήμα. Ασφαλώς η ογκώδης εργασία του χρειάζεται χρόνο για να διαβαστεί και να «χωνευτούν» τα συμπεράσματά της. Να γίνουν κοινό κτήμα τα αθησαύριστα στοιχεία και να αξιοποιηθούν οι πληροφορίες που φέρνει στην επιφάνεια ο ερευνητής και τα ανάλογα συμπεράσματα. Μέσα όμως από τις σελίδες του βιβλίου του μας αποκαλύπτεται με εγκυρότητα και ποιότητα ο κόσμος των ιδεών του Τάκη Κ. Παπατσώνη. Ενός έλληνα δημιουργού με διττή μάλλον θρησκευτικότητα, που όμως, δεν ξενίζει ούτε μας απωθεί, αντίθετα, μας ικανοποιεί αναλογιζόμενοι εκ των υστέρων, πόσο άδικη ήταν η παραγνώρισή του από γνωστούς ποιητικούς και κριτικούς παράγοντες της διαμόρφωσης του ελληνικού κανόνα.

Αντιγράφω τα Περιεχόμενα και τους συντελεστές των Περιοδικών που Αφιερώνουν σελίδες τους στον Τάκη Κ. Παπατσώνη.

-ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. ΓΙΑ ΤΑ ΟΓΔΟΝΤΑΧΡΟΝΑ ΤΟΥ. Δεύτερη έκδοση συμπληρωμένη, ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ, 1/Μάιος 1999, σελ. 240, τιμή 15,68 ευρώ. Τον τόμο σύνθεσε ο Κώστας Ε. Τσιρόπουλος

-Η ΕΥΘΥΝΗ, ΧΡΕΟΣ,7

-Ν. Χατζηκυριάκου-Γκίκα, ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 9-10

-Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, ΠΕΡΙ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΤΙΝΑ, 11-14

-Ζωής Καρέλλη, ΚΑΤΕΥΘΥΝΘΗΤΩ, 15-24

-Γ.Θ. Βαφόπουλου, ΔΙΑΔΟΧΗ «ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ» (ποίημα), 25-27

-Μηνά Δημάκη, ΠΟΙΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, 28-33

-Γ. Θέμελη, Η ΣΥΝΤΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΕΞΙΧΝΙΑΣΤΟΥ, 34-43

-Δ. Π. Παπαδίτσα, Η ΥΠΕΡΚΟΣΜΙΑ ΔΥΣΤΥΧΙΑ, 44-50

-Μελισσάνθη, Η ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΠΑΥΣΗΣ (Μιά μικρή νύξη σ’ ένα μεγάλο Θέμα), 51-56

-Τάκη Βαρβιτσιώτη, ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 57-58

-Νίκου Φωκά, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΕΝΑΣ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ, 59-71

-Μ. Γ. Μερακλής, ΟΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΜΟΤΙΒΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 72-86

-Δημήτρη Σταθόπουλου, ΤΑ ΣΩΤΗΡΙΑ ΚΑΡΦΙΑ, 87-92

-Κίμων Φράιερ, ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, 93-96

-Ματθαίου Μουντέ, Η ΔΑΨΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ, 97-99

-Κώστα Μυρσιάδη, Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΒΕΑΤΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ URSA MINOR ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 100-112

-Νίκου Δ. Τριανταφυλλόπουλου, ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ, 113-122

-Στέφανου Ροζάνη, Ο ΤΡΙΣΥΠΟΣΤΑΤΟΣ ΜΑΓΟΣ ΤΗΣ ΑΓΩΝΙΑΣ, 123-140

-Κώστα Ε. Τσιρόπουλος, Ο ΣΥΝΔΟΞΑΣΜΟΣ, 141-148

          ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΥ ΕΤΟΣ 1988

-Κώστα Π. Μιχαηλίδη, Ο ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, 149-153

-Νίκου Φωκά, Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΕΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗ, 154-158

-Κώστα Ε. Τσιρόπουλου, Η ΝΥΧΤΑ ΕΝΟΣ ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΥ, 159-161

               ΝΕΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

-Νατάσας Κεσμέτη, Ο ΚΑΙΡΟΣ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 162-171

-Μάριου Μπέγζου, ΑΠΟ ΤΟ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΟΝ ΜΥΣΤΙΚΟ ΔΕΙΠΝΟ. Θρησκειοφιλοσοφικά Σχόλια στην Αναφορά του Τ.Κ. Παπατσώνη στον Φρήντριχ Χαίλντερλιν, 172-179

-Νίκου Ι. Χουρδάκη, ΣΧΟΛΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 180-191

-Δημήτρη Αγγελή, ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΤΟΠΩΝ, 192-197

-ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ «ΕΚΦΡΑΣΗ ‘80», των Ζωής Καρέλλη, Δ.Π. Παπαδίτσα, Π.Β. Πάσχου, Κ. Γεωργουσόπουλου, Ματθαίου Μουντέ, Κώστα Ρ. Τσιρόπουλου, 198-215. «Ευθύνη» τ. 103/ 1980

-Κώστα Ε. Τσιρόπουλου, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΕΠΙΤΑΦΙΑ, 216-221. «Ευθύνη» τ.149/1984

-Κώστα Ε. Τσιρόπουλου, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΕΠΙΤΑΦΙΑ, Β΄, 222-225. «Ευθύνη» τ.155/1984

-ΒΙΟΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 227-229  

-ΑΦΙΕΡΩΜΑ στον Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. Περιοδικό ΚΡΙΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ, τόμος Ε΄, τχ.3 (33)/ Φθινόπωρο 1976.

-Η προσφορά του Παπατσώνη στα γράμματα (αποσπάσματα κρίσεων από των Γιάννη Χατζίνη, Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά, Γιάννη Κορδάτο, Γιώργο Βαλέτα, Λίνο Πολίτη, Μιχάλη Γ. Μερακλή, (Κωστής Παλαμάς), Αιμίλιος Χουρμούζιος, σ.345-349

-ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ, Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΜΑΣ, 305-308

-ΣΤΕΛΙΟΣ Ι. ΑΡΤΕΜΑΚΗΣ, ΦΩΣ ΕΚ ΦΩΤΟΣ (Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ), 309-311

-Γ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ, Η ΠΡΟΣΜΟΝΗ ΚΑΙ ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 312- 317,350

-Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, «ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ», «ΤΟ ΜΝΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ» [ΠΟΊΗΜΑ], Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΜΟΥ (ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΟΜΟΛΟΓΙΑΣ)» (αντίστοιχα, 318-321,326,327-328).

-ΚΛΕΩΝ ΠΑΡΑΣΧΟΣ, Ο ΤΙΤΛΟΣ ΤΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΟΙΗΤΗ, ( σ.321. Αναδημοσίευση από Νέα Εστία, 1934, σ.619)

-Η. Κ. ΖΙΩΓΑΣ, «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ (ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ-ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ), 322-324

-Π. ΓΛΕΖΟΣ, «Ο ΤΕΤΡΑΠΕΡΑΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Α΄ (Δοκίμια του Τ. Κ. Παπατσώνη)», 325-326

-Δ. Κ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΟΠΟΥ ΗΝ ΚΗΠΟΣ (Δοκίμια του Τ.Κ.Π), 329-330

-Γ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΣ, Ο ΑΣΚΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ, 331-333

-Κ. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ, Ο ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ, 334-335

-Μ. ΠΕΡΑΝΘΗΣ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ (1800-1888) (Ο παππούς του ποιητή), 336-338

-Ν. ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΣ-ΓΚΙΚΑΣ, Ο ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ και ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΜΑΤΙ, 338-339

-Κ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ, ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 340-342

-Γ. Σ. ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΣ, ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ (Ένα πολύτιμο ανέκδοτο χειρόγραφο από το Αρχείο Ι. Βασιλείου), 343-344

-Γ. Θ. ΒΑΦΟΠΟΥΛΟΣ, Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, (344. Αναδημοσίευση από Σελίδες αυτοβιογραφίας, Α΄, σ. 373-374).

-ΑΦΙΕΡΩΜΑ στον Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. Πολυσέλιδα κριτικά κείμενα.-Ανέκδοτες σελίδες.- Επιλογή από το ποιητικό και το πεζογραφικό έργο του. Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ έτος Ν΄, τόμος 100^ος, τχ. 1185/Αθήναι, 15 Νοεμβρίου 1976, σελ. 1461-1532, τιμή 50 δραχμές

-ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, 1463

-ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ, ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΩΜΕΝΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ, 1464-1469

-Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ: «ΕΡΧΟΜΕΝΟΣ Ο ΚΑΙΡΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ» *, 1470-1471

*Από το ποίημά του “If only”

-ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ. Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ: ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ (ποίημα), 1471-1472.

-ΜΗΝΑΣ ΔΗΜΑΚΗΣ, Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, 1473-1484

-ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΜΟΥΝΤΕΣ, ΜΙΚΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1484- 1485

-ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΞΥΔΗΣ, Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1486-1493

-ΤΑΚΗΣ Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΔΥΟ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 1494

-Αυτόγραφο του Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1495

-ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΜΟΥΝΤΕΣ, ΕΡΗΜΙΚΗ ΦΩΝΗ ΣΑΝ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ, 1496-1499

-ΠΕΤΡΟΣ ΧΑΡΗΣ, Η «ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΘΩ», 1500-1501

-ΒΑΣΙΛΗΣ Ι. ΛΑΖΑΝΑΣ, ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1502-1510

-ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1511-1529

Ποιήματα: Η ΠΑΡΗΓΟΡΙΑ-ΕΞΟΔΟΣ-ΠΑΡΟΙΜΙΑ-Ο ΔΙΚΑΙΟΣ-ΤΑΡΑΧΗ-ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ- ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ-ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ Από την «ΕΚΛΟΓΗ Α΄».

Ο ΤΡΙΠΡΟΣΩΠΟΣ ΜΑΓΟΣ-ΕΝ ΤΩ ΑΔΥΤΩ-ΤΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ-ΣΟΦΙΑ-Ο ΨΙΘΥΡΟΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΣΜΟΥ - ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΕΣ-ΠΟΡΟΣ-ΤΑ ΕΙΣ ΕΜΑΥΤΟΝ. Από την «ΕΚΛΟΓΗ Β΄».

-ΜΝΗΜΕΣ ΠΙΚΡΕΣ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ. (Από τη «Νέα Εστία», τχ. 15^ης Αυγούστου 1972, σελ.491-492). 1511-1521.

Πεζά: ΜΕΛΕΤΗ ΘΑΝΑΤΟΥ, 1522-1524 ΑΠΟ ΤΗΝ «ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΘΩ». –ΠΑΥΛΟΣ ΒΑΛΕΡΥ ( Ή η αφαίρεση που χαρίζει την αφθαρσία), 1525-1529 Από τον «ΤΕΤΡΑΠΕΡΑΤΟ  ΚΟΣΜΟ Α΄».

-ΑΦΙΕΡΩΜΑ Τάκης Παπατσώνης. Περιοδικό Κ.  περιοδικό Κριτικής-Λογοτεχνίας και Τεχνών. Τετραμηνιαίο περιοδικό τχ. 6/ Νοέμβριος 2004, σελίδες 160, τιμή 10 ευρώ

-ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ, Από την Αλληλογραφία Σεφέρη-Παπατσώνη-Δημαρά. Ποίηση, γλώσσα και ιδεολογία, 5-25

-ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ, Ο Τάκης Παπατσώνης Αινιγματικός και αταίριαστος, 26-31

-ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ: Εισαγωγή-Σχόλια. Τάκης Παπατσώνης. Ένα αυτό- βιογραφικό κείμενο και δύο επιστολές, 32-36

-CHRISTINA ROSSETI (1830-1894) Ανέκδοτη μετάφραση του Τ. Παπατσώνη Adventus, 37-38

-ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Η ποιητική ουτοπία της μικράς άρκτου. Παρατηρήσεις για την Ursa Minor (1944) του Τ.Κ. Παπατσώνη, 39-44

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ, Παπατσώνης Nobilissimus, 45-51

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΓΕΛΗΣ, Ο ποιητής που στις ανθολογίες παραλείπεται, 51-53

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑΚΗΣ, Τ.Κ. Παπατσώνης: Γραμματολογική κατάταξη, θρησκευτική ποιητική και προϋποθέσεις της έρευνας, 54-62

-ΒΑΡΒΑΡΑ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ- ΚΟΡΩΝΙΩΤΑΚΗ, Τάκης Παπατσώνης-Πωλ Κλωντέλ ‘Όταν «η Μούσα είναι η θεία Χάρις», 62-68

-ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ, «Η βαθιά συνείδηση και η ποίηση», το γαλάζιο ιμάτιο της Παναγίας» του Τάκη Παπατσώνη (Στον Ματθαίο Μουντέ), 69-70.

-Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ: 120 χρόνια από τη γέννησή του (1895-2015)εκδ. manifesto Πολιτική-Πολιτισμός, Αθήνα Ιούνιος 2015, σ.98, τιμή 9 ευρώ

     Τα κείμενα που ακολουθούν φιλοξενήθηκαν στο τ. 27 του περιοδικού μας (Ιούλιος 2011), που ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στον Τ.Κ. Παπατσώνη. Το γεγονός ότι εκείνο το τεύχος τυπώθηκε σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και μόνον για τους συνδρομητές μας, μας «υποχρεώνει» στην επανέκδοση του με νέα μορφή, ώστε να είναι προσιτό σε όλους τους ενδιαφερόμενους. Το κείμενο του Mariano Villegas Hernandez, τον οποίο ευχαριστούμε και για τις φωτογραφίες που κοσμούν την παρούσα έκδοση, πρωτοδημοσιεύεται εδώ, όπως και τα δύο αθησαύριστα ποιήματα που αναδημοσιεύονται εδώ και κλείνουν το αφιέρωμά μας.

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΓΕΛΗΣ: επιμέλεια. Χρονολόγιο Τ. Κ. Παπατσώνη, 7-14

[δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα του περ. manifesto, εδώ παρουσιάζεται επικαιροποιημένο.]

-ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ, Τάκης Παπατσώνης, ο λειτουργός της νύχτας,

-ΝΑΤΑΣΑ ΚΕΣΜΕΤΗ, Γύρω από το δυσπρόσιτο του Τάκη Παπατσώνη, 21-28

[Η παραπάνω εργασία στηρίχθηκε σε ομιλία της Ν.Κ. σε μνημόσυνη εκδήλωση για τον Τ.Κ. Παπατσώνη, την οποία οργάνωσε το περιοδικό Ευθύνη στις 8 Νοεμβρίου 2006, με αναγνώσεις ποιημάτων και σελίδων του ποιητή από τον Π. Β. Πάσχο, τον Κ. Ε. Τσιρόπουλο, τον Γ. Β. Κωβαίο, και ομιλίες, εκτός αυτήν της Ν. Κ. του Δ. Αγγελή και του Κ. Χατζηαντωνίου.]

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΑΚΗΣ, Τ.Κ. Παπατσώνης, Έλληνας η πρόσληψη του Καβάφη και η ειρωνική γλώσσα, 29-43

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΓΕΛΗΣ, Ο δυτικός μυστικισμός και ο Τ.Κ. Παπατσώνης, 45-60

-ΗΛΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ, Η μοναδικότητα του Τ. Παπατσώνη, 61-64

-ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΛΟΣ, Η έκπλαγη σφραγίδα της δωρεάς. Ο Τ. Παπατσώνης ο «κατ’ αλήθειαν βίος», 65-69

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ, «Τ.Κ. Παπατσώνης, Έλληνας», 71-73

-MARIANO VILLEGAS HERNANDEZ, Ο Σικελιανός μέσω γραπτών του ποιητή Τ.Κ. Παπατσώνη, 75-82

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΓΕΛΗΣ: επιμέλεια. Τ.Κ. Παπατσώνης. Δύο αθησαύριστα ποιήματα. ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ- ΠΑΣΧΑΛΙΝΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ, 84-86

[Το πρώτο ποίημα δημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης (τχ. 121. Ιανουάριος 1965, σ.13-14), το δεύτερο στο περιοδικό Συνεργασία (τχ. 51, Μάρτιος-Απρίλιος 1974).]

-11 μελετήματα για τον Τάκη Παπατσώνη: Επιλογή κειμένων Κώστας Θ. Ριζάκης. Περιοδικό κουκούτσι. Εξαμηνιαίο περιοδικό περί ποίησης, τχ. 10/Φεβρουάριος-Ιούνιος 2015, σελ. 1827-2060, τιμή 12 ευρώ

-Εισαγωγή- Επιμέλεια: ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ, ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΣΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΜΥΣΤΑΚΙΔΗ, 1879-1883

-Αυτόγραφη ΕΠΙΣΤΟΛΉ ΤΟΥ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, 1884

-ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΑΚΗ Κ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ και ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ, 1885

-ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ- URSA MINOR: ΜΙΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΥ, 1887-1889

-ΚΩΣΤΑΣ  ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ, «ΕΧΩ ΑΝΤΙΚΡΥ ΜΟΥ ΤΙΣ ΔΗΘΕΝ ΔΡΟΣΙΕΣ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ». Σχόλιο για ένα ποίημα του Τάκη Παπατσώνη, 1889-1894

-ΣΩΤΗΡΗΣ  ΣΑΡΑΚΗΣ, Ο ΡΙΨΟΚΙΝΔΥΝΟΣ ΑΛΧΗΜΙΣΤΗΣ, 1895-1899

-ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΡΕΜΝΙΩΤΗΣ, Ο ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΣ ΙΗΣΟΥΣ, 1899-1911

-ΝΑΤΑΣΑ ΚΕΣΜΕΤΗ, Ο ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΒΑΘΜΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΥΓΚΛΙΝΟΝΤΑ ΚΑΤΟΠΤΡΑ, Ο πολιτισμός των αγρών, Η Ελεγεία της Καίτης Χιωτέλλη, Το Κλειδί της Βροχής, Η Απώλεια του Χρόνου κατά τον Μισέλ Σέρ., 1911-1923

-ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΟΥΣΟΥΛΑ, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ: ΣΟΛΩΜΟΣ-ΚΑΛΒΟΣ (Ομιλία εκφωνηθείσα την 24^ην Μαρτίου 1970 κατά την πανηγυρικήν  συνεδρίαν της Ακαδημίας Αθηνών), 1923-1927

-ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ: ΕΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ «ΕΚΤΟΣ ΓΡΑΜΜΗΣ» ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΕΦΕΡΗ, 1928-1931

-ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΕΤΣΙΟΣ, ΜΕΤΑΦΡΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΤΙΧΟ ΠΡΙΝ ΤΗ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑ: Ο «ΕΡΗΜΟΤΟΠΟΣ» (1933) ΤΟΥ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, 1931-1941

-ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΙΛΛΗΣ, ΤΑ ΜΕΓΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ, 1942-1944

-ΑΝΝΑ ΓΡΙΒΑ, ΟΙ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΕΣ, ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΡΤΟΥΛΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΚΟΣΜΩΝ, 1945-1950

-ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ, 1952.

-Αφιέρωμα στον Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. Περιοδικό Φρέαρ,[Στο βάθος των Περιστάσεων] τχ. 22-23/Ιούλιος 2018, σελ.207-476, τιμή 12 ευρώ

Αφιέρωμα στον Τ.Κ. Παπατσώνη.

-Επιμέλεια: ΑΘΗΝΑ ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ- ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΑΣ, 237-239

-Την αυλαία του αφιερώματος ανοίγει ανέκδοτο ποίημα [Άτιτλο] του Τ.Κ. Π., 236

-ΒΑΡΒΑΡΑ ΡΟΥΣΣΟΥ, «Έρχεται βέβαια με ανωμαλίαν η αλλαγή»: οι στοχαστικές προσαρμογές της στιχουργίας του Τ.Κ. Παπατσώνη (1913-1944), 240-248

-ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΓΑΡΑΝΤΟΥΔΗΣ, Το “Beata Beatrix” του Παπατσώνη και ο Δάντης, 249-261

-ΓΕΩΡΓΙΑ ΛΑΔΟΓΙΑΝΝΗ, Η κρίση του ποιητικού κανόνα και η ποίηση του Τάκη Παπατσώνη, 262-265

-ΣΟΦΙΑ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ, Τ. Παπατσώνη, “Guide bleu”: ένας οδηγός χρωμανάγνωσης του βίου, 266-275

-ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΕΤΣΙΟΣ, Ο μεταφραστής Τ.Κ. Παπατσώνης, 276-288

-ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ, «Γράμμα στον κύριο Τάκη Παπατσώνη, ποιητή», 289-297

-ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗΣ, Τ.Κ. Παπατσώνης και T.S. Eliot, 298-314

-ΑΘΗΝΆ ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ, Ο Τάκης Παπατσώνης και ο υπερρεαλισμός, 315-325

-ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, Ένας (παράταιρος) poeta afflictus (1) ανάμεσα στους ποιητές του Μεσοπολέμου, 326-344

-ΚΩΣΤΑ ΚΑΡΑΒΙΔΑΣ, Ο Παπατσώνης και οι ταξιδογράφοι του Αγίου Όρους στον Μεσοπόλεμο, 345-355

-ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΑΚΡΥΔΗΜΑΣ, Τ.Κ. Παπατσώνη, Μολδοβαλαχικά του μύθου: Από τις πολιτισμικές συγκρούσεις στη χριστιανική ομοιογένεια. Ένα ιδιότυπο ρομαντικό όραμα *, 355-370

Σημείωση: Δεν γνωρίζω αν το πρόβλημα βρίσκεται μόνο στο τεύχος του περιοδικού «Φρέαρ» που προμηθεύτηκα ή βγήκε με προβληματάκια αρίθμησης ορισμένων σελίδων όλη η «παρτίδα». Τι θέλω να πω. στο άρθρο του κυρίου Βασίλη Βασιλειάδη, «Ένας (παράταιρος)… έχουμε το εξής προβληματάκι. Σελίδες 326,327,328,329………….. 340,341, 342, 343,344. Δηλαδή από το νούμερο 329 πετάγεται στο 340. Λείπουν οι ενδιάμεσοι αριθμοί.  

                                      ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

        ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ

Α.

-ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΣΕΛΗΝΗ-τη λευκή Σελήνη την κερένια, τι να της πής; Όση λαμπράδα κι’ αν απλώνει στο δικό της μεσουράνημα, κρυαδερό είναι το χαμόγελό της, παγωμένο το αχτινοβόλημά της. Στην ώρα τούτη του τρόμου πάντα θα φαίνεται (τέτοια τη δέχεται και τη δρέπει η πνοή μας) ίδια με εικόνα ενού προσώπου πού ζωγραφίστηκε μεταθανάτια, όξω της ζωής. Και τα χρόνια μας παιδιάστικα τι άλλο είναι από ήλιος του καλοκαιριού, που σα χαμηλώνει και πάει να σβύσει, δε γίνεται φρικτότερο πράγμα στον κόσμο. Γιατί ό,τι ζώντας έχουμε να μάθουμε, τόχουμε πιά μαθημένο, κι’ ό,τι γυρεύουμε να κρατήσουμε, μας είναι κι’ όλας φευγάτο. ‘Αστηνε να φυλλορροήσει λοιπόν, μιανής ημέρας άνθος, τη ζωή, άστηνε να εξανθήσει και να πέσει, τα κάλλη όσο κρατάει ακόμη του μεσημεριού της,-τί άλλο ομορφότερο της μένει;». σελίδες 25-26.

Στον τόμο EDGAR ALLAN POE, ΤΑΜΕΡΛΑΝΟΣ, Μετάφραση ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, εκδ. ΔΙΑΤΤΩΝ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ, Αθήνα, Οκτώβριος 1984, σελ. 40, δραχμές 150.

Β

-…………………………..

Μακρυούς καιρούς, ατέλειωτους

στάθηκε αθέατη η λατρεία προς τους θεούς. Και, σταθερός

δείχτης, το δάχτυλό τους πρέπει να μας οδηγά,

μιά και η αναρπάστρα της καρδιάς ορμή φθάνει ισχνοτάτη.

Το κάθε τί θυσία διψά και προσφορά

πρός τους θεούς. Φθάνει όμως κάτι τί να λαθευτή,

και χάνεται  πλέον το καλό μεμιάς για πάντα.

Έτσι και μείς δώσαμε τη λατρεία μας

στη Γή Μητέρα. Και την δώσαμε επ’ εσχάτων

στα καθημερινά φώτα του Ήλιου

δίχως επίγνωση, έτσι, στα τυφλά’ ο Πατέρας όμως,

που όλα τα ορίζει, όλα τα διαφεντεύει, θέλει

να προσκυνιέται σαν πρωτεύον το στέρεο Ψηφίο,

και ό,τι εδρασμένο σε θεμέλιον ασφαλές, αυτό ν’ αποκαλύπτεται.

Οπότε γερμανόπρεπο τραγούδι ακολουθά., σ.120

Το τέλος από το ποίημα «ΠΑΤΜΟΣ» Σχεδίασμα παραφράσεως, στον τόμο Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, FEIEDRICH HOLDERLIN 1770 1843 1970. Εγκώμιο Τρείς Ύμνοι. Τρία Σχόλια, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, β΄ έκδοση, Σεπτέμβριος 1993, σελ. 128, δραχμές 1800.

Γ

-…………………….

Άς παραμεριστεί λοιπόν κάθε σύγκριση και ας περιοριστούμε στην εκτίμηση ενός αρτιότατου έργου, που συγκρατεί το ενδιαφέρον του ακροατή. Ο «Μπέκετ» ανήκει, μαζί με τα πολυάριθμα άλλα έργα, στη δημιουργία ενός δραματουργού στην οποία πρέπει κανείς να θαυμάσει ότι αποτελεί ίσως το τέρμα μιάς εποχής, και οπωσδήποτε συνορεύει με την επαναστατική επικράτηση, στις μέρες μας, του Θεάτρου του Παράλογου (Σαμουήλ Μπέκετ, Ιονέσκο, Αδάμωφ). Πώς τώρα αυτός ο ανανεωμένος αλλά συγκρατημένος μέσα στα όρια του παραδοσιακού συντηρητισμού λυρικός ρεαλισμός του Ανούιγ γειτονεύει χρονικά και προηγήθηκε από την έκρηξη πού κατέληξε να καταργήσει την κυριαρχία του Λόγου, χωρίς να μεσολαβήσει καμιά σύγκρουση ή βιαιότητα και χωρίς να πάψουν να συνυπάρχουν και οι δύο ροπές και να διατηρούν το ενδιαφέρον του κοινού τους; Ίσως να είναι και τούτο ένας ακόμα παραλογισμός της εποχής μας., σ.13

Το τέλος της Εισαγωγής «Ο ΑΝΟΥΙΓ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ» του Τ. Κ. Παπατσώνη. Στον τόμο ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. ΖΑΝ ΑΝΟΥΪΓ, ΜΠΕΚΕΤ Ή Η ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Δράμα σε τέσσερις πράξεις. Μετάφραση Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, έκδοση Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Ιδρυτής: Σχολή Μωραϊτη, Αθήνα, Απρίλιος 1981, σελ. 168, δραχμές 200. Η Εισαγωγή του ποιητή και μεταφραστή Τάκη Κ. Παπατσώνη καταλαμβάνει τις σελίδες 7-13.

Δ

……………………..

Η ανθρώπινη ψυχή έχει στήσει στον έρωτα μνημεία εκστατικά, προορισμένα για τη λατρεία των ανθρώπων όλων των αιώνων’ τέτοια είναι, για ν’ αναφέρω απ’ αυτά τα πιό υπέροχα αρχινώντας απ’ αυτά τα ομηρικά έπη, όπου τις πολεμικές κλαγγές τους και τις θαλασσινές τους πορείες ρυθμίζει από μακριά και γοητεύει το άστρο του κάλλους της Ελένης, ένα μέρος των αρχαίων τραγωδιών, η Θεία Κωμωδία, όπου ο Ντάντε θρονιάζει την αγάπη του δίπλα στις χλιδές του ίδιου του Θεού-ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα, όπου η παντοδυναμία του πάθους παρουσιάζεται να νικάει κοινωνικούς και τοπικούς φραγμούς ανυπέρβλητος και ν’ αψηφάει συνάμα μέχρι θανάτου νιάτα, έλξεις και πραγματώσεις της ζωής, για να καταλήξει όμως στον εκμηδενισμό των αδερφωμένων τάφων της Βερόνας, σύμβολο τεράστιο του έρωτα-στην εκστατική και ηδονική Beata Beatrix, όπου ο Ροσσέτι κατορθώνει, με τη ζωγραφική μετάθεση του δαντικού ερωτικού οραματισμού, ό,τι οι χιλιάδες των στίχων του Ντάντε χάραξαν επίπονα, τμηματικά και σε τάξη αναβαθμών, ν’ αποδώσει με το ζωγραφικό λυρισμό του, σε μιά μορφή μη καταφλεγόμενη, μή καταλυόμενη και που τα πάντα περιέχει και παρέχει, μορφήν αιώνιας εκστάσεως και παρθενικής προκλητικότητας-οι έρωτες του δόχτορα Φάουστ και της Μαργαρίτας, οι διαποτισμένοι από τη διαρκή πίεση της ενοχής και τύπτουσας πράξεως, τόσο ώστε, παρ’ όλη τη μεταθανάτιαν άφεση, να υπερισχύει μιά ασφυχτική αγωνία του απαγορευμένου και της διαβολικής συνέργειας –τα ποιήματα του Μπωντελαίρ-ολόκληρη η ηδυπάθεια της βαγνερικής εμπλοκής ψυχικοαισθητικών στοιχείων, όπου όμως, παρ’ όλα τα ψαλλόμενα, η κυριαρχία περιέρχεται στα καθαρά σεξουαλικά στοιχεία, χωρίς να εξαίρω, όσο κι αν φαίνεται τούτο παράλογο, ούτε τον Πάρσιφάλ –το Soulier de Satin του ίδιου του Κλωντέλ, όπου μετουσιώνεται ο φλογερώτερος των ερώτων σε θεολογική θυσία για χάρη της αιωνιότητας και με τη μεσολάβηση και τη διαρκή παραφυλακή της Χάριτος, το ίδιο άλλωστε όσο και το Μυστήριο με τον τίτλο Το Μήνυμα που ‘γινε στη Μαρία-και τέλος Ο Τρελός Έρωτας του Μπρετόν, όπου, καλύτερα από παντού, δοξολογιέται στην πλήρη του ανιδιοτέλεια ο έρωτας κι εξαντλείται από μοναχό του το μέγιστο θέμα στον ίδιο τον εαυτό του, εξίσου λυρικά και με όμοια περιπάθεια (ανεξάρτητα από την εντελώς αντίθετη τεχνική) όσο και στη στίλβουσα από νικητήρια ερωτική μανία Jeune Parque του Πώλ Βαλερύ, που τη χαρακτηρίζει όμως η αποθέωση της αφηρημένης έννοιας του έρωτα, με πλήρη απουσία του συγκεκριμένου., σελ. 11-12

Μεταφέρω μια μακροσκελέστατη πρόταση (μακαρονοειδή) 43 γραμμές δίχως μία τελεία, από τα «Προλεγόμενα» σελίδες 7-27, του  έργου. Το αντιγράφω διότι κατά την γνώμη μου, φανερώνει το ύφος του ποιητή, το λεξιλόγιό του, την κατοχή του θέματος και τις ποιητικές του γνώσεις, όταν εκφράζεται όχι με τον έμμετρο λόγο αλλά τον πεζό. Τα πολυσέλιδα Προλεγόμενα του ποιητή βρίσκονται στο βιβλίο: ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. ΠΩΛ ΚΛΩΝΤΕΛ, Ο ΚΛΗΡΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΗΜΕΡΙΟΥ, Δράμα σε τρείς πράξεις, Μετάφραση Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραϊτη, Αθήνα, Οκτώβριος 1973, σελ. 150, δραχμές 200.

       ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ

Α

…………………………….

Έχει κρατήση η γνώμη, πώς για να χαρής την ομορφιά του Φλωρεντινού, πρέπει νάσαι πιστός. Και ιδιαίτερα πρέπει νάσαι καθολικός. Και τους πιστούς και ιδιαίτερα τους καθολικούς τους αγαπώ, γιατί έχουν, ποιος λίγο ποιος πολύ, δημιουργήση μιάν αξιόλογη πειθαρχία που τους κάνει να υπερέχουν από τους αγέρωχους άπιστους. Δεν πρέπει όμως να τους κακοφανή, αν καταλήξω στο συμπέρασμα πώς ο Φλωρεντινός είναι στολίδι και πηγή δροσιάς για τον κάθε άνθρωπο. Ας πάρουμε τα λιγοστά σημεία που επιχειρήσαμε να ερμηνεύουμε. Τα σημεία αυτά συνοψίζονται στην αντιπαράσταση των τεσσάρων πρωινών άστρων με τα τρία νυχτερινά. Αν η Θεολογία κατονομάζει τις αρετές της τις εφτά, μήπως παύουν η Δικαιοσύνη, η Σωφροσύνη, η Εγκράτεια, η Καρτερία, να είναι ισάριθμα κεφάλαια, που αν τα θέσης για οδηγούς σου, θα ζήσης γερά αρματωμένος; Και πάλι τί να πώ για την αραγή πέτρα της Πίστεως, για την καταπράσινη Ελπίδα, που μας ζώνει από παντού, από ξηρά, με παντοιείς αποχρώσεις του πράσινου τις αναγεννώμενες μιά και δυό φορές το χρόνο, από θάλασσα, με τον πόντο που κατρακυλά από το πρασινοκίτρινο τοπάζι, μέχρι jade και μέχρι σμαράγδου και πυκνόρρευστου λαδιού, και τέλος από ουρανό, που ξέρουμε δά τί μας δίδει, μεταξύ συννέφων, σε ώρες ανατολής και βασιλέμματος. Τέλος για την Αγάπη του Αίματος και της Θυσίας, σαν τον χιτώνιο του Ιωάννου, όταν μεταλάμβανε, νύχτα του δείπνου, τον οίνο, πού ήταν πρόδρομος των πληγών; Αυτά τα ολόλευκα της Πίστεως, τόσο λευκά και θαμπωτικά, σαν το χιόνι των κορυφών, σαν το μπροστά μου εκτεταμένο χαρτί που γράφω, και τα ολοπράσινα της Ελπίδας και τα ολοπόρφυρα της Αγάπης, είναι ανάγκη να είσαι μονάχα Καθολικός της Ρώμης για να νοιώσης την βαθύτερη αξία τους; Και δεν σου αρκεί να είσαι απλώς Άνθρωπος, για να γοητευθής; Και δεν είναι άξιος μισθός, κι αν ακόμη δεν είσαι Άνθρωπος, να γίνης, μόνο και μόνο για να τ’ απολαύσης;…….., σελ. 87-88

Από την μελέτη του Τάκη Κ. Παπατσώνη για τον Δάντη, Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΖΩΝΗ, ΕΝΑ ΨΥΧΙΟΝ ΑΠΟ ΜΕΓΑΛΟ ΔΕΙΠΝΟ (DANTE), σελίδες 83-88. Βλέπε περιοδικό Το 3^ο μάτι, τριπλό τεύχος 4-5-6 /Γενάρης, Φλεβάρης, Μάρτης 1936. Τα τεύχη του περιοδικού επανεκδόθηκαν από το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, «Το 3^ο μάτι» 1935-1937, Αθήνα, Ιούνιος 1982, στην Σειρά: Τα Ελληνικά Περιοδικά. ΙΙΙ Περιοδικά του 20^ου Αιώνα, 4. Διευθυντής Μάνος Χαριτάτος.

Β

Ο ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ

Για την ένταξη του ποιητικού έργου στη σύγχρονη ελληνική ποίηση.

     Οι εντάξεις και οι τοποθετήσεις μιάς ποιητικής προσπάθειας, είναι αποκλειστικό έργο των σχολαστικών ή των κριτικών, συγχρόνων ή μεταγενέστερων. Ο ποιητής κοιτάει μόνον το μόχθο του και τη δουλειά του. Έπειτα είναι ανάρμοστο, το λειτούργημα της ψυχής του να το συνδυάζει με οποιουδήποτε συσχετισμούς. Το μόνο που μπορώ να πώ για την ποίησή μου, είναι πώς την θεωρώ ένα γεγονός, κάτι που υπάρχει και ανήκει στο σύνολο της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Το από πού βγήκε, πού εντάσσεται και ποιά είναι η σημασία του, αυτό δεν το κατέχω. Το μόνο θετικό είναι πώς βγήκε από την ψυχή μου και αποτελεί ουσία ζωής μου σε σχέση με τον έξω κόσμο.

Ένα χαρακτηριστικό ακόμα που μπορώ να πώ για το ποιητικό μου έργο, είναι τούτο: Σας το λέω γιατί αξίζει, νομίζω, τον κόπο. Ενώ από μικρός ασχολήθηκα με τις ξένες λογοτεχνίες και, φυσικά, με τη δική μας και θαυμάζω κι αγαπώ μεγάλο αριθμό ποιητών και έργων της κάθε εθνικότητας, τόσο που κατά καιρούς μετέφρασα με πολλή διάθεση μερικά έργα, όταν πρόκειται να γράψω δικό μου ποίημα, πέφτω σε μιά κατάσταση ολοκληρωτικής λήθης όλων των όσων διάβασα και αγάπησα, σε μιά κατάσταση εφηβικής παρθενικότητας, που αγνοεί τα πάντα, εκτός από την ποιητική πρόθεση  της δικής μου στιγμής. Είναι κατάσταση που πλησιάζει λίγο τον ασπούδαχτο καλλιτέχνη. Γι’ αυτό νομίζω πώς το έργο μου, άσχετα αν καλό ή κακό, δεν θυμίζει κανένα άλλο έργο, δεν ξεσηκώνει καμιά ξένη τεχνοτροπία κι όλη η προσπάθεια συγκεντρώνεται στο να αποβαίνει η προσφορά μου αγνή, δική μου. Κι αν το μπορεί, να δημιουργεί κάτι νέο.

     Ήμουν και θα μείνω πάντα απομονωμένος και, κατά τούτο, ασκητικός. Η μοναδική επιρροή που δέχτηκα με τη θέλησή μου, είναι από την έλξη που άσκησε πάνω μου ανέκαθεν το υπέροχο κάλλος, το αληθινά θεόπνευστο, του γλωσσικού ιδιώματος στο οποίο μεταφράστηκε η Βίβλος ή που γράφτηκε η Καινή Διαθήκη, καθώς και η ανάλογη υποβλητικότητα της Λειτουργικής γλώσσας των λατινικών της παρακμής. Αυτό εξηγεί γιατί η γλώσσα που  μεταχειρίζομαι έχει αποσχισθεί από την ψυχαρική ορθοδοξία. Νομίζω πώς οι ποιητές και οι λογοτέχνες μορφώνουν με το έργο τους τη γλώσσα και κατευθύνουν την εξέλιξή της. Οι νομοθέτες και οι γραμματοδιδάσκαλοι ακολουθούν.

Απάντηση του Τάκη Κ. Παπατσώνη σε έρευνα του ποιητή και ραδιοεκφωνητή Γιώργου Κάρτερ, «ΜΙΛΟΥΝ ΟΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΜΑΣ….» ΠΡΙΝ ΑΠΟ 32 ΧΡΟΝΙΑ. Στο περιοδικό «Νέα Εστία» τχ. 1637/15-9-1995.

Γ

Ο ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΣ

     Δεν ξέρω πώς μου επιβλήθηκε και πώς εξηγείται η επίμονη ιδέα πού σχημάτισα κατά την πρώτη μου προσέγγιση με τον Φώτη Κόντογλου. Την ονομάζω προσέγγιση, γιατί δεν ήταν ακόμη προσωπική γνωριμία. Ήταν το διάβασμα του πρώτου βιβλίου του, με τον ισπανο-εξωτικό τίτλο “Pedro Cazas”. Διάβασμα, και μαζί αποκάλυψη, που χρονολογείται σε, με τα ανθρώπινα μέτρα, σημαντικά μακρυνό παρελθόν, δηλαδή πάει από τότε μισός αιώνας.

     Γιατί με συνεπήρε αυτό το βιβλίο: Για την μοναδικότητά του, για την έντονα ιδιάζουσα προσωπικότητα του συγγραφέα του, για την έξω του γνωστού μας κόσμου τοποθέτησή του. Στα μάτια μου, αποτέλεσε κάτι σαν τη «Χιλιοστή δεύτερη» νύχτα, κάτι ανάμικτο με τα πάθη του Σεβάχ Θαλασσινού, κάτι που είχε ρίζες στην Ασιατική Ανατολή και μαζί Κουρσάρους και πειρατικά, φόβος και τρόμος των ναυτίλων, με τις μαύρες αποτρόπαιες σημαίες τους ή τα μαύρα πανιά, φλόκους και κοντραφλόκους και παπαφίκους. Το εξωτικό και το απόκοσμο προερχόταν, όχι μόνο από κάποιο έντονο ηρωικό στοιχείο που ψύχωνε τους μεγάλους Κουρσάρους, κάποια αλλόκοτη ηθική στάση, που ήταν κρυμμένη μέσα στις άγριες μορφές, στα ματωμένα κουρσέματα, στις λάμες από τις φονικές μαχαίρες και κάμες που έλαμπαν, κροτούσαν και σφάζαν πάνω στα ορμητικά ρισάλτα’ η γοητεία μου δεν οφειλόταν μόνο, δεν οφειλόταν τόσο στον ηρωικό αυτόν, ας τον πούμε, φωτοστέφανο των ατρόμητων ηρώων τους, που επιτέλους τα συναντούμε και στους φημισμένους λήσταρχους, τους αντάρτες των βουνών, ή τους αδικημένους ανθρώπους, βασιλόπουλα που τους είχαν καταπατήσει και σφετεριστεί τα δικαιώματα, που πήραν τα βουνά, έξω νόμου, παραμονεύοντας για ν’ αποδίδουν δικαιοσύνη σε κάθε περίσταση που έβλεπαν την αδικία.

     Είμαι βέβαιος, πώς χωρίς να το έχω συνειδητοποιήσει τότε, τω καιρώ εκείνω, η γοητεία που αισθάνθηκα με τον Κουρσάρο του Κόντογλου, άγνωστόν μου, αλλά που τον ταύτιζα κάπως με τον ήρωά του, οφειλόταν στο ότι η σκηνή που γινόταν η δράση δεν ήταν η στεριά που πατούμε κει επάνω της ζούμε, αλλά ο υγρός πόντος, αυτή η θάλασσα η μεγάλη και ευρύχωρος, εκεί που τα πλοία διαπορεύονται, τα πέλαγα κι οι ωκεανοί, απέραντες και ρευστές εκτάσεις, με το διαρκώς κινούμενο κι εναλλασσόμενο θυμικό, άλλοτε γαλήνιες επιφάνειες, κι άλλοτε με βουνά τα υψωμένα δρακόντεια κύματα, τους κλύδωνες, τους φοβερούς ανέμους. Η ζωή μέσα στο στοιχείο αυτό, αυτή και μόνη, απαιτεί ρωμαλέα ψυχή, ατρόμητη, επιτάσσει τις σκληρές και γενναίες πράξεις. Μέσα στο στοιχείο αυτό, η εναλλαγή των ωρών, μέρες και νύχτες, αλλά κι οι βαθμιαίες μεταπτώσεις των Ωρών, η αυγή η αργοπορούσα, ή σαν αργοπορημένη έξαρση της πύρινης σφαίρας του Ήλιου, ή, αντίθετα από την πορεία της αμφιλύκης, η ώρα του λυκόφωτος, της νοσταλγίας, αυτήν που μελώδησε ο Ντάντε («ήταν κι όλας η ώρα που κάνει σαπφείρινους τους ορίζοντες»- και τα επόμενα, για τους ναυτιλλόμενους). Η τοποθέτηση των δρώμενων στο βιβλίο αυτό μέσα στον ονειρεμένο κόσμο των θαλασσών, και παράλληλα η μορφή του συναρπαστικού παραμυθιού, αυτά ήταν τα κύρια στοιχεία που είχαν αποτελέσει την πηγή της γοητείας μου (κάτι, που ξανααισθάνθηκα, με άλλες εντελώς αποχρώσεις, αλλά με την ίδιαν αρμύρα θαλασσών άλλων καιρών στο διάβασμα του βιβλίου του Edgar Allan Poe «Οι περιπέτειες του σερ Άρθουρ Γκόρντον Πύμ από το Ναντάκετ» ή στη Βαγκνερική μελοποίηση του μύθου «Το Πλοίο Φάντασμα»). Δεν ήταν όμως αμέτοχη στη γέννηση μέσα μου της γοητείας κι η παράλληλη θύμηση του αθάνατου κειμένου της Χαλιμάς. Σελ.17-18

Στον τόμο ΜΝΗΜΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ. ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ & ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ  ΙΔΙΟΥ. Εκδοτικός οίκος «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, Δεκέμβριος 1975. Το κείμενο του Τάκη Κ. Παπατσώνη περιλαμβάνεται στις σελίδες 17-23.

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΟΥ

 (1). 18 Μαρτίου 19…

Αγαπητή κυρία Βότση,

     Σας ευχαριστώ πολύ για το «Κρύπτη και Σύνορο», που βέβαια ποτέ δεν είχα λάβει.

         Διαβάζω με την ησυχία μου αργά τις νύχτες, πότε το ένα, πότε το άλλο ποίημα’ δάκρυα (λυτρωτικά) συναντώ συχνά, σκοτάδια, εικόνες φθοράς και θανάτου, πώς να μην το συναντώ, αφού αυτή είναι η ζωή που ζούμε. Αλλά τα βλέπω όλα αυτά τα λυπητερά, χωρίς τραχύτητες, η πίκρα και η γυναικεία ευαισθησία τα έχει λειάνει’ αφήνει πού και πού να φέγγει και λίγο φώς της ημέρας’ όχι μόνο τα σκοτάδια, όχι μόνο οι κακίες κι’ οι έχθρες, υπάρχει κι’ αγάπη, υπάρχει κι’ η μητρότητα, που σφραγίζει μ’ έναν σκοπό την ύπαρξη, δημιουργώντας νέες υπάρξεις. Γυμνώνοντας τον άνθρωπο, τον εαυτό μας, ανακαλύπτουμε την κάποια πραγματικότητα που αντιμετωπίζουμε, όσο κι’ αν είναι επισφαλής (…).

      Πολύ χάρηκα που συναντηθήκαμε πρό ημερών σε τόσο αγνό περιβάλλον.

                      Με πολλή φιλία

                     Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ

Υγ. «Νέες υπάρξεις», για να γευθούν κι’ αυτές με την σειρά τους τα ίδια αψίνθια.

Στον τόμο ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΗΣ ΟΛΓΑΣ ΒΟΤΣΗ, (Κείμενα-Κριτικές-Επιστολές-Δειγματοληψία), χαρακτικά Παναγιώτη Τέτση, εκδόσεις URSA MINOR/ΕΥΘΥΝΗ, νούμερο 10, Αθήνα Νοέμβριος 2009, σελ. 92-93.

(2).  4 ΜΑΡΤΊΟΥ ‘75

Φίλη Κυρία Θεοτοκά,

η σιωπή σας τόσα χρόνια με φόβιζε, αόριστα αλλά βαρειά. Και δικαιώθηκε ο φόβος μου, με την αποκάλυψη των «μεγάλων διαδικασιών»-πού όλοι μας, με μοίρα Franz Kafka υφιστάμεθα-διαδικασίες, που ξέρουμε από πρίν σε ποια καταδίκη καταλήγουν.

      Συναντώ στο ποίημά σας δυό τρείς μεγάλες αλήθειες, που μόνο ο οίστρος της ενοραματικής ικανότητας μπορεί να κατορθώσει.

α) Βρίσκω στον επίλογό σας, την μεγάλη αλήθεια, πώς ποίηση είναι (π ρ έ π ε ι ν α ε ί ν α ι) παραλήρημα.

β) Βρίσκω δυό θαυμάσιους ορισμούς (υπερβατικούς βέβαια) του ποιητή. Και μόνο αυτοί οι φτερωμένοι στίχοι θα αρκούσαν για να ερμηνεύσουν και δικαιώσουν την τέχνη.

γ) Διατυπώνετε τη μεγάλη Αλήθεια, πού είναι μέσα σε όλους μας, στους περισσότερους, ίσως αδιατύπωτη, δηλαδή το ότι «ο θάνατος δεν είναι θάνατος, είναι τρόμος Θεού»

     Ο Edgar Allan Poe στα δοκίμια του για την Ποίηση, έγραφε πώς δεν είναι νοητή η ύπαρξη ενός ποιήματος εκτεταμένου-γιατί δεν μπορεί να συγκρατήσει διαρκώς τη μέθη του ακροατή ή του αναγνώστη-,αλλά και γιατί ο Ποιητής ο ίδιος δεν μπορεί να κρατηθεί συνεχώς στο ίδιο ύψος της υψηλής πνοής και αναγκαστικά θάχει το μακρύ ποίημα ανεβάσματα και κατεβάσματα.

     Ωστόσο κι’ ο ίδιος ο Poe αυτοδιαψεύσθηκε γιατί, νέος πολύ, έγραψε δυό θαυμάσια μ α κ ρ ά ποιήματα (το ένα ξεπερνά τους 400 στίχους), και τώρα το ίδιο συμβαίνει με τα δικά σας. Το π α ρ α λ ή ρ η μ α κατέχει το μυστικό να διαρκεί, χωρίς να χάνει σε ένταση.

      Με όλη μου τη φιλία και ζωντανή μνήμη του Γιώργου Θεοτοκά.

          Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ

Υ.Γ. Η παλιά μου απορία έμεινε χωρίς εξήγηση. Ίσως σωστά, τα μεταφυσικά φαινόμενα δεν επιδέχονται εξηγήσεις,

Στον τόμο ΚΟΡΑΛΙΑ ΘΕΟΤΟΚΑ. Τα κείμενά της τα κείμενα για το έργο της. Εκδόσεις Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα, Δεκέμβριος 1977, σελίδα 300.

(3)., Επιστολές Νεοελλήνων

ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΠΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΤΣΑ

                  στ΄ Δεκεμβρ. 80

Αγαπητέ μου Κύριε Παπαδίτσα,

Μόλις τώρα, ύστερ’ από τεσσάρων μηνών ταξίδια επικοινωνώ με τα τελευταία σας ποιήματα. Θέλω να σας πω:

     Σε σοβαρά χρονικά διαστήματα, με σοφία και περισυλλογή ρυθμισμένα, σαν ξύπνημα ακριβώς του Σεληνόπληχτου Ενδυμίωνα, τα φανερώματά σας αποτελούν όσο πάνε και μιά  πιό βαθειά διείσδυση στο Άδυτο, από όπου αντλείται όχι μόνο η Τέχνη (γιατί αυτή γυμνή κι ασυνόδευτη στο κάτω-κάτω θα ‘ταν λατρεία ειδώλου) αλλά μόχθο της ψυχής απ’ τις σπηλιές το Ρήμα το άρρητο, θρυμματισμένος ο Χρησμός. Σ’ ένα απ’ αυτά τα χαρίσματα χρόνου και τόπου συναντήσατε (ο ζητών ευρήσει) τις τρείς αδερφάδες «με τ’ άσπρα μαλλιά γεννημένες». Βγαίνοντας από τη σπηλιά τυλιχτήκαμε στους ιστούς της Εκάτης.

     Μολονότι το βιβλίο από κακή σύμπτωση έφτασε με κακή βιβλιοδεσία κι από τη σελίδα 16 πηδάει στην 49 ως 59 μου τις δίνει διπλές, κι ακολουθούν ύστερα οι σελίδες 35 ως με το τέλος (με πραγματικά κενά 16 με 35, τόσο πού ο Ενδυμίωνας να χάνεται στον ύπνο του)- δηλονότι σωστός κυκεώνας,-αυτό δεν μ’ εμπόδισε να περιπλανηθώ μαζί σας στην οντολογική τροχιά της ζωής, τη «φωτεινή κάμαρα», που ανυψώνεται, για να κατηφορίσει τελικά στο χώμα της αιωνιότητας ή στους αφρούς της θάλασσας.

     Μελέτησα τους τρόπους που αναλύετε για το πώς κερδίζεται η αιωνιότητα, συνεχίζοντας αδερφικά και συγκινητικά το στοχασμό μου.

     Κι έπεσα τελικά στην σαν ξάφνιασμα μετρική και μελική μουσικότητα της «αποθέωσης της αυλητρίδος». Πνοή και ψυχή αυλητρίδος βιβλικής είναι η ζωή μας, η πεταλούδα πού τινάζεται τα χαράματα με σίγουρη κατεύθυνση της τροχιάς της για τη δέηση-λύση του γρίφου, ο φωτεινός πίδακας, πού βλασταίνει στο νόημα του θανάτου.

     Αλλά και κάτι άλλο: αυτή η μετρική και μελική μουσικότητα, τα δίστιχα τα ομοιοκατάληκτα κι η ταύτιση στο βάθος της ουσίας (γεύση θανάτου), μου φάνηκαν άξιο μνημόσυνο του Ποιητή του «Μήτηρ Θεού», του κατανυκτικού αυτού ύμνου, πού τόσα αγάπησα και που τώρα βρεθήκατε ο άξιος συνεχιστής της.

     Όλοι μας, αγαπητέ  μου Κύριε Παπαδίτσα, έχουμε λάβει το δώρο του Δία, όλοι μας είμαστε ταμίες του θανάτου μας, κι η ζωή μας είναι το να διαχειριζόμαστε αυτό το δώρο, κατά το πού μας τάχθηκε, είτε με βραχύβιες προθεσμίες, είτε Ξενοφάνηδες εκατόχρονοι φιλόσοφοι, οδοιπορούντες.

      Καλά Χριστούγεννα. Με αδελφική αγάπη.

  Στο περιοδικό «Ευθύνη» τχ. 249/9, 1995, σ. 469.

(4)., (στον Γιώργο Σεφέρη)

      [Νοέμβρ. 1947}

Mon cher nefrasthenique,

    Ελπίζω η γραφή μου να σ’ εύρη καλλίτερα. Επειδή αυτές τις μέρες δεν μπόρεσα-ούτε και σήμερα και αύριο να σε ιδώ, στου στέλνω τον Kafka για να σου κάνει συντροφιά (ανθ’ ημών τον Κύριον Γουλιμήν, αλλ’ αντιστραμμένο παρ’ το το ρητό, γιατί Γουλιμής επί του προκειμένου, αλλοίμονο, δεν είναι ο Kafka και μπερδεύεται το λόγιον γιατί ούτε εγώ δεν είμαι ο Kafka και όλος ο συλλογισμός πάει περίπατο) δηλαδή

          αντί ναρθώ ΕΓΩ σου στέλνω τον Kafka

           παράλληλο  ανθ’ ημών τον κύριο ΓΟΥΛΙΜΗ

άρα θα ‘πρεπε ΓΟΥΛΙΜΗΣ= KAFKA στην παραλλαγή όπερ άτοπον γιατί ο Κ. είναι ανώτερος του Γουλιμή.

     Κι αφού δεν σου στέλνω τον Γουλιμή, συνέπεται ή ότι δεν σου στέλνω τον Κ. (όπερ άτοπον, γιατί στον στέλνω), ή ότι ο Κ. είμαι εγώ  (όπερ άτοπον, γιατί δεν είμαι) και δύο φορές άτοπον, γιατί εγώ δεν είμαι αφού δεν έρχομαι, και έτσι είναι αμφίβολη πιά και η ύπαρξη του Κ. και η μή άφιξη η δική μου και δεν ξέρω τι συμβαίνει. Όλα μου φαίνονται αόριστα.

Ζήτημα είναι κι ο Κ. αν υπάρχει.

     Για να λυθούν αυτά τα μυστήρια θέλω να ελπίζω πώς θάρθω τη Δευτέρα, αν υπάρχω.  Salve, flos tropicalis

Παπατσώνης.

Περιοδικό «Η Λέξη» τχ. 37/9,1984, σ.587  

Σημειώσεις:

-Οι επιστολές του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη είναι πάρα πολλές και βρίσκονται διάσπαρτες σε διάφορα περιοδικά, έντυπα, βιβλία ή στα προσωπικά αρχεία των συγγραφέων ή φίλων του ποιητή με τους οποίους κρατούσε αλληλογραφία ή του έστελναν τα βιβλία τους. Ενδεικτικά να μνημονεύσουμε το βιβλίο της ποιήτριας  Γιολάντας Πέγκλη, το περιοδικό «Κριτικά Φύλλα» και «Νέα Εστία», το αφιέρωμα στην πειραιώτισσα ποιήτρια Όλγα Βότση, στην σύζυγο του Γιώργου Θεοτοκά, Κοραλία Θεοτοκά κλπ. Με ευκολία θα σημειώναμε ότι ο επιστολικό λόγος του Τ.Κ. Παπατσώνη ξεφεύγει από τα γνωστά μας τυπικά πλαίσια ευχαριστήριων απαντήσεων (στον περιορισμένο χώρο ενός φύλλου χαρτιού ή μιας κάρτας). Δεν υπάγονται συνήθως σε αυτό που ονομάζουμε savoir vivre. Η δε γλώσσα του ιδιότυπου ποιητικού του λόγου-αυτό το κράμα καθαρεύουσας και δημοτικής που έχουν οι λέξεις του, (ρήματα και ουσιαστικά) δεν υιοθετείται μάλλον σε τέτοιο εύρος στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Οι απαντήσεις του ξεφεύγουν από τα γνωστά μας όρια και άπτονται θεωρητικών του θέσεων και κρίσεων, για το τι είναι η Ποίηση, ποια η λειτουργία της, τα μυστικά της, η τεχνική της, πως το ποιητικό παιχνίδι εκλαμβάνεται από εμάς τους αναγνώστες της, γίνεται κατανοητό το μήνυμά της, ποιος ο βαθμός πρόσληψής της, ποιος ο ρόλος του ποιητή μέσα στην κοινωνία, τι διλήμματα αντιμετωπίζει στην σύνθεση ενός ποιήματος ή στην μετάφρασή του. Εκφράζει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του, εκθέτει τους στοχασμούς του, αναφέρεται σε ποιήματα ή άλλα έργα που τον συγκίνησαν. Αυτό τεκμηριώνεται και από τις κατά καιρούς δημοσιευμένες σε διάφορα έντυπα και βιβλία τρίτων επιστολές του. Να αναφέρουμε το βιβλίο ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΕΓΚΛΗ, «Επιστολές Τ.Κ. Παπατσώνη στην Γιολάντα Πέγκλη». Επιμέλεια, εισαγωγή, σχόλια: Γιολάντα Πέγκλη-Τάσος Κόρφης. Εκδόσεις Πρόσπερος ν.81, Αθήνα, Φεβρουάριος 1994, σελίδες 110, δραχμές 1560. Συμπληρωματικά και σίγουρα επιβοηθητικά να προσθέσουμε τον τόμο «ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΕΓΚΛΗ. ΚΡΙΤΙΚΕΣ & ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΣΤΑ ΠΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ» Επιμέλεια Κώστας Θ. Ριζάκης, Πρόλογος Κατερίνα Κούσουλα. Εικαστικές παρεμβάσεις: Βαγγέλης Μουστάκας, εκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, Οκτώβρης 2015, σελ. 256, τιμή 15.90 ευρώ. Στο βιβλίο για την ποιήτρια Γιολάντα Πέγκλη, δημοσιεύονται δύο μελέτες για τον Τ.Κ.Π. βλέπε Βασίλης Λέτσιος, «Μαθήματα ποίησης: Τ.Κ. Παπατσώνης και Γιολάντα Πέγκλη» σελ. 94-110. Και Δήμητρα Μήττα, ««Εδώ τελειώνει ο κόσμος!» Γιολάντα Πέγκλη, Επιστολές Τ. Κ. Παπατσώνη στην Γιολάντα Πέγκλη, Αθήνα: Πρόσπερος, 1994, σ. 105», σελ. 124-137.Επιστολές του διαβάζουμε επίσης στο «Εφτά επιστολές του Τ.Κ. Παπατσώνη στον Θανάση Παπαθανασόπουλο, σελίδες 23-28. Δες Θανάσης Παπαθανασόπουλος, «ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ» εκδόσεις Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήναι 1997, σελ. 32. Ακόμα, στην Νέα Εστία τεύχος 1859/10,2013, σ.433-449, διαβάζουμε τις «28 επιστολές του Τάκη Παπατσώνη προς τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Τον Κύπριο ποιητή. Η παρουσίαση των επιστολών συνεχίζεται και στο τεύχος 1860/12,2013, σ.797-816. Για την επιστολική παρουσία του Τάκη Παπατσώνη έχουμε και την εργασία του Κώστα Χρυσάνθη, «Ο Παπατσώνης μέσα από τις επιστολές του» σελ. 33-, στο περιοδικό «Κριτικά Φύλλα» τχ. 33/ Φθινόπωρο 1976. Επίσης, στις σελίδες 458-461, της Βιβλιογραφίας-Πηγές, της εργασίας του κυρίου Μακρυδήμα αναφέρονται πάνω από 28 επιστολές του προς εφημερίδες, τον Γέρο της Δημοκρατίας (Γεώργιο Παπανδρέου), την πεζογράφο Μέλπω Αξιώτη, τον ποιητή Κωστή Παλαμά, τον Γιώργο Σεφέρη, τον ποιητή Δημήτρη Π. Παπαδίτσα, τον Φώτη Κόντογλου και πολλούς άλλους. Ο Παπατσώνης γράφει ακόμα και συστατικές επιστολές, βλέπε την περίπτωση της ποιήτριας Μάτση Χατζηλαζάρου. Τέλος, να υπενθυμίσουμε ότι ο Τάκης Κ. Παπατσώνης έχει μεταφράσει την σύνθεση «Ταμερλάνος» του Αμερικανού ποιητή Edgar Allan Poe, πρώτη έκδοση Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών 1959.-Επί Ροζέ Μιλλιέξ. Δεύτερη έκδοση Εκδοτικό Τυπογραφείο Διάττων 1984.  Εκτός από τον Τ.Κ. Παπατσώνη επιστολές προς την ποιήτρια Κοραλία Θεοτοκά  έχουμε και από την γεννημένη στον Πειραιά πεζογράφο Εύα Βλάμη, σύζυγό του έλληνα εθνογράφου Παναγή Λεκατσά, της ποιήτριας Κικής Δημουλά, του θεατρικού δασκάλου Τάσου Λιγνάδη. Ενώ, στον τόμο «Το σχήμα της Όλγας Βότση», δημοσιεύονται και οι επιστολές που έλαβε η ποιήτρια από τον νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, την ποιήτρια Έφη Αιλιανού (ποίημα), την πεζογράφο Έλλη Αλεξίου, τον Νικηφόρο Βρεττάκο, τον φιλόσοφο Ιωάννη Ν. Θεοδωρακόπουλο, τον Χρήστο Μαλεβίτση, τον ποιητή Τάκη Σινόπουλο, την ποιήτρια και λαογράφο Αθηνά Ταρσούλη, τον Άγγελο Τερζάκη, την Ιωάννα Τσάτσου, την Αγγελική Χατζημιχάλη, τον κριτικό και δοκιμιογράφο Γιάννη Χατζίνη, σελ .89-95.

-Οφείλουμε να μνημονεύσουμε ότι ο κυρός κριτικός και ιστορικός της ελληνικής λογοτεχνίας Αλέξανδρος Αργυρίου, στο βιβλίο του που εξέδωσε για τον Τάκη Παπατσώνη, βλέπε ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΊΟΥ, «ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ», εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα, Απρίλιος 2009, σελ. 224, (ο τόμος περιέχει την αναδημοσίευση τριών κειμένων του) στις σελίδες «Αφιερώματα στον ποιητή Παπατσώνη» σελίδες 207-213, αποδελτιώνει τα περιεχόμενα του Πρώτου Τετραδίου Ευθύνης, Μάιος 1976, τα περιεχόμενα του περιοδικού Νέα Εστία τχ. 1185/15-11-1976, του περιοδικού Κριτικά Φύλλα τχ. 3(33)/Φθινόπωρο 1976 και το περιοδικό Κ τχ. 6/11,2004. Ενώ μνημονεύει και το περιοδικό Μανδραγόρας τχ. 38/4,2008. Και, μας υπενθυμίζει, τη διδακτορική διατριβή του Δημήτριου Ελευθεράκη «Τ. Κ. Παπατσώνης» μια εξέταση της ποιητικής του στη διακείμενη προοπτική της ποίησης των NF. Horderlin, P. Claudel T. S. Eliot» Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τέλος, να γράψουμε, ότι ίσως, ο επιστολικός λόγος του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη να μην έχει το θεματικό εύρος και τον αριθμό επιστολών που έχουν κυκλοφορήσει του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη (με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία), επιστολές του Γιώργου Σεφέρη που συμπληρώνουν πρωτίστως,  τον δοκιμιακό και ημερολογιακό του λόγο. Οι ανέκδοτες επιστολές του Παπατσώνη έχουν το δικό τους ενδιαφέρον και θα ήταν χρήσιμη μια συγκέντρωσή τους, ταξινόμησή τους, σχολιασμός και υπομνηματισμός τους, με δυό λόγια, η έκδοσή τους. Ενδεχομένως, θα μας έδειχναν ένα οικονομικό πνεύμα και σε άλλες του διαστάσεις και οραματισμούς.

-Ακόμα, η αντιγραφή των περιεχομένων του αφιερωματικού τεύχους «Κριτικά Φύλλα» γίνεται από το βιβλίο του Αλέξανδρου Αργυρίου, η δε πληροφορία για το αφιέρωμα του Κυπριακού περιοδικού «Πνευματική Κύπρος» τχ. 150/3,1973, από τις Σημειώσεις του άρθρου του Νάσου Βαγενά, «Ο Τ.Κ. Παπατσώνης και η πρωτοποριακότητα. Οι περιπέτειες της πρόσληψης ενός αιρετικού».

- Η απάντηση του Τ.Κ. Π. στον Γιώργο Κάρτερ στην οποία μας μιλά για το έργο του και την αγάπη του για την ελληνική γλώσσα, ιδιαίτερα της ελληνιστικής εποχής, περίοδο των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου που οι 72 (Ο΄) σοφοί μετέφρασαν την Παλαιά Διαθήκη στα Ελληνικά, δημοσιεύεται στο περιοδικό «Νέα Εστία» με το οποίο το μεγαλύτερο ποσοστό των ελλήνων ποιητών και πεζογράφων συνεργάστηκε από το 1927 που εκδόθηκε και έκτοτε. Στην Μαρκίζα αναφέρεται ο γενικός τίτλος, «ΜΙΛΟΥΝ ΟΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΜΑΣ… ΠΡΙΝ ΑΠΟ 32 ΧΡΟΝΙΑ» και ακριβώς από κάτω τα εξής: «Το 1963 το «Εθνικό Πρόγραμμα» του Ε.Ι.Ρ. (το Πρώτο Πρόγραμμα της σημερινής Ραδιοφωνίας της Ε.Ρ.Τ.) μετέδιδε μιά σειρά εκπομπών με τίτλο «Η σημερινή πνευματική Ελλάδα». Παραγωγός και παρουσιαστής ήταν ο κ. Γιώργος Κάρτερ.

     Με αφορμές από την επικαιρότητα της εποχής, ακούστηκαν σ’ εκείνες τις εκπομπές πολλοί σημαντικοί λογοτέχνες μας, συγγραφείς και ποιητές, να μιλούν για το έργο τους και να εκφράζουν τις απόψεις τους πάνω σε θέματα της πνευματικής μας ζωής.

      Μερικά αποσπάσματα απ’ αυτές τις ραδιοφωνικές συνεντεύξεις διαφύλαξε ηχογραφημένα ο κ. Γ. Κάρτερ στη Φωνοθήκη του. Μετά από 32 χρόνια αποτελούν, αναμφισβήτητα, ντοκουμέντα για την ιστορία των Γραμμάτων μας, καθώς μάλιστα, παρέμειναν ως τώρα ανέκδοτα.

     Μιά επιλογή αυτών των αποσπασμάτων θα φέρουμε στο φώς από το παρόν τεύχος μας». Η «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ».

-Και ελάχιστα για τον ποιητή και την πόλη του Πειραιά. Κείμενα και ποιήματα του Τάκη Κ. Παπατσώνη, αναδημοσιεύσεις, συναντάμε κατά άτακτα διαστήματα σε διάφορα περιοδικά και έντυπα του Πειραιά. Στο πειραϊκό περιοδικό της Κατοχής «Πειραϊκά Γράμματα/ Γράμματα» διαβάζουμε σε αρκετές του σελίδες ποιήματα, μελετήματα, μεταφράσεις (αναδημοσιεύσεις) του ποιητή. Βλέπε 1942 τεύχη 1/7, 2/8, 3/9, 5/11, 6/12.-1943 τεύχη 3/3, 7/7. Και στο ειδικό τεύχος αφιέρωμα στον Κωστή Παλαμά της ίδιας χρονιάς-1944 τεύχη 1/1, 3/3, 4/4,11-12/11,12. Στο ίδιο ερευνητικό πλαίσιο οφείλουμε να προσμετρήσουμε και τον πειραιώτη νεοελληνιστή φιλόλογο, επίκουρο καθηγητή και συγγραφέα Δημήτρη Κόκορη, ο οποίος μετέχει στην συντακτική επιτροπή του περιοδικού «Φρέαρ» και έχει ασχοληθεί μεταξύ άλλων του συγγραφικών δραστηριοτήτων με τον Τ.Κ. Παπατσώνη. Βλέπε το 13 κεφάλαιο του βιβλίου του, «ΒΥΖΑΝΤΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΗ: Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ-Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΖΩΝΗΣ- ΛΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ», σελ. 169-186, στο Δημήτρης Κόκορης, «Φιλοσοφία και νεοελληνική λογοτεχνία» πτυχές μιάς σύνθετης σχέσης, β΄ έκδοση, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, Οκτώβριος 2016, σελ. 322, τιμή 19,8 ευρώ.

-Οφείλουμε να αναφέρουμε στην μνήμη του εκδότη, ποιητή και μεταφραστή Κώστα Ε. Τσιρόπουλου-που πρώτος άνοιξε τον δρόμο της ταξινόμησης του αρχείου του-τα εξής. Οι δύο ερευνητικές του εργασίες πάνω στο αρχείο με τα σκόρπια δημοσιεύματα του Τάκη Κ. Παπατσώνη είναι χρήσιμες και βοήθησαν όπως φαίνεται τους επόμενους ερευνητές του έργου του. Κάνω λόγο για τα Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΕΠΙΤΆΦΙΑ Α και Β΄.  Αντιγράφουμε από το Α΄

«Όταν τον άγριο εκείνον Αύγουστο του 1976 αναπαύτηκε ο μεγάλος αληθινά ποιητής Τ. Κ. Παπατσώνης, ανάμεσα σε δάκρυα και θλίψη, συμφωνήσαμε με την ασύγκριτη σύζυγό του Ήβα Τ. Παπατσώνη να συναντηθούμε το φθινόπωρο στο σπίτι τους με δύο αντικειμενικούς σκοπούς: α) να ταχτοποιήσουμε το αρχείο του ποιητή και β) να συλλέξουμε τα χειρόγραφά του με στόχο, ύστερα από μελέτη, να τα εκδώσουμε, ώστε να ολοκληρωθεί η εμφάνεια του έργου του. Δεν λησμονούσα πώς ζώντας ο Παπατσώνης μου είχε ένα δειλινό εμπιστευθεί πως τα ποιήματα που δημοσίευσε μετά την «Εκλογή Β΄» και όσα, πάμπολλα, είχε ακόμα αδημοσίευτα, μπορούσαν να συγκροτήσουν μιάν ογκώδη «Εκλογή Γ΄». Εξ άλλου, μου είχε πει, υπάρχει έτοιμο το υλικό, συγκροτημένο, για την έκδοση ενός ακόμη τόμου του «Τετραπέρατου Κόσμου»., σ.216.  Και από «Τ.Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΕΠΙΤΑΦΙΑ, Β΄»

«Καθώς είχα υποσχεθεί στο σημείωμά μου του περασμένου Μαϊου (τεύχος 149 της «Ευθύνης») έρχομαι σήμερα να δώσω στους φίλους και θαυμαστές του μεγάλου ποιητή Τ.Κ. Παπατσώνη τους τίτλους των ποιημάτων που με την βοήθεια της αείμνηστης Ήβας Τ. Παπατσώνη και της κυρίας Αμαλίας Γεωργοπούλου αποκρυπτογράφησα και συγκεκριμενοποίησα με αφάνταστο κόπο, δουλεύοντας γύρω στα τρία χρόνια. Όπου στο χειρόγραφο σημειώνεται ημερομηνία, αναγράφεται εδώ σε παρένθεση πλάι στον τίτλο, καθώς και ο αριθμός των στίχων του κάθε ποιήματος:», σ.222. Και ολοκληρώνει τις ημερολογιακές ερευνητικές του καταγραφές ο Κ.Ε. Τσιρόπουλος, δίνοντάς μας την εξής πληροφορία: «Και μιά ακροτελεύτια, όχι δική μου πιά,  πληροφορία, αληθινά απίστευτη: ο εκδότης του Π. και ποιητής κ. Νίκος Καρύδης μου ανακοίνωσε τηλεφωνικά πριν μερικούς μήνες πώς το αρχείο με τα χειρόγραφα κλπ. του Παπατσώνη πουλήθηκε ολόκληρο!!! Γεγονός που επιβεβαίωσε στον ποιητή Μ. Μουντέ ο Κ. Γεωργουσόπουλος.», σελ. 225.

     Περατώνοντας το τρίτο σημείωμα για τον ποιητή, κριτικό, μεταφραστή Τάκη Κ. Παπατσώνη, (το α 19/10/2019 και το β 18/11/2019), ένα σημείωμα μάλλον ευχάριστα «μπουκωμένο» με παραθέσεις στοιχείων και πληροφοριών, δειγματολόγιο κειμένων του, για τον παραγνωρισμένο «ασκητή», δεν μπορούμε να μην επαναλάβουμε την ευχαρίστηση που αισθανόμαστε για το ειλικρινές ενδιαφέρον σύγχρονων φιλολόγων, μελετητών, κριτικών, ερευνητών, πανεπιστημιακών, εκδοτών, περιοδικών για τον ίδιο και το έργο του. Μια πλειάδα διακεκριμένων ελλήνων και ελληνίδων ασχολήθηκε και εξακολουθεί να ασχολείται με την συγγραφική του διαδρομή και προσφορά. Φέρνοντας στην αναγνωστική επιφάνεια αθησαύριστα κείμενά του και άλλες δημόσιες παρεμβάσεις του. Το σύνολο μπορούμε αβίαστα να σημειώσουμε των συμπερασμάτων των εργασιών αυτών είναι εγκωμιαστικό για τον ποιητή και το έργο του. Ανεξάρτητα αν ορισμένες εργασίες, «υπηρετούν» πανεπιστημιακές δραστηριότητες και «ανάγκες». Το αποτέλεσμα της προσφοράς τους είναι θετικό και χρήσιμο. Οι εργασίες αυτές είτε προέρχονται από σελίδες βιβλίων είτε από σελίδες περιοδικών, μας βοηθούν να γνωρίσουμε εκ νέου το ψηφιδωτό της πρωτοπορίας του συγγραφικού του προσώπου και προσφοράς του. Ο Τάκης Κ. Παπατσώνης αποκαθίσταται στην αναγνωστική μας συνείδηση και αποκτά την θέση που πραγματικά του αξίζει μέσα στο πάνθεο των φωνών της Γενιάς του 1930. Κάτι που μας επιτρέπει να παραφράσουμε το Ευαγγελικό ρητό ότι Πολλοί οι κλητοί και ακόμα περισσότεροι οι εκλεκτοί.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς

1-23 Φεβρουαρίου 2022.