Μπορεί
μια καλλιτέχνις να χτενίζεται 4 ώρες(!) συνεχώς με μανία ωσότου αρχίζουν να
χάνονται τα μαλλιά της; Η αναδρομική έκθεση της Μαρίνα Αμπράμοβιτς στο Μουσείο της Γάνδης είναι δινει μία
συγκλονιστική απάντηση.
Μπορεί
μια καλλιτέχνις να ζωγραφίζει στο σώμα της αστέρια σε κόκκινο χρώμα, με μέσον
ένα ξυράφι και το ίδιο της το αίμα; Μπορεί μια καλλιτέχνις να χτενίζεται για 4
ώρες συνεχώς με μανία, ωσότου αρχίσουν να χάνονται τα μαλλιά της;
Μπορεί να
στέκεται ακίνητη κάτω από ένα γλυπτό της «ένα αντικείμενο με ενέργεια’ ώρες
ατέλειωτες ωσότου χάσει εντελώς τη
συνείδηση του χώρου;
Αν είναι
η Μαρίνα Αμπράμοβιτς, ναι. Στο
Μουσείο της Γάνδης, αντικείμενα και βίντεο από δεκάδες επώδυνες περφόρμανς,
στην αναδρομική έκθεση της εξαιρετικής και ιδιαίτερης Γιουγκοσλάβας,
αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
Ήταν η
τυχερή μου εβδομάδα, η περασμένη. Μια ευγενική πρόσκληση της κυρίας Αγγέλας
Κοκκόλα με αφορμή το Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Βρυξελλών, συνέπεσε με την
έκθεση της Αμπράμοβιτς που, όσοι έχετε παρακολουθήσει λίγο τη δουλειά της
ξέρετε ότι έχει όλους τους λόγους ν’ αγαπηθεί.
Είναι
γυναίκα, με όλη τη συνείδηση του σώματος και του πάθους, ρισκάρει ξεπερνώντας
τα όρια και δίνει τα πάντα σ’ αυτό που κάνει, είναι μια καλλιτέχνις που ξέρει
καλά πως έχει δίκιο να μην ενδιαφέρεται για το έργο τέχνης, αυτό που
αντικειμενικά χαρακτηρίζεται έργο τέχνης, αλλά για τη διαδικασία που την οδηγεί
και την κάνει να συναντιέται με φυλές αρχετυπικές που κάνουν τέχνη σαν μια
ομαδική λειτουργία.
Η
καλλιτεχνική πράξη είναι ευθύνη ζωής, βαθιά γνώση του σώματος και της σκέψης.
Περπατώντας
ατέλειωτες ώρες
Την ασκεί
επενδύοντας στα φυσικά της όρια και στις δυνατότητες της ψυχής. Περπατάει ώρες
ατέλειωτες, μένει 40 μέρες δίχως αρκετή τροφή, 4 μέρες δίχως φαγητό και νερό,
κάθεται 6μέρες ακίνητη σε μια καρέκλα βλέποντας ένα λευκό τοίχο, πειραματίζεται
να μην αναπνέει ωσότου αδειάσει εντελώς από εικόνες και εντυπώσεις, γεμίζει
ολόκληρο το σώμα της με πληγές, κρεμιέται από μια οροφή με το κεφάλι προς το
πάτωμα, φιλιέται με τον Ουλάι, τον άντρα με τον οποίο διάλεξε να ζει, έξι ώρες,
ανταλλάσσοντας την αναπνοή αλλά και το διοξείδιο από ένα σημείο κι ύστερα.
Αισθάνομαι ότι την αδικώ, σε όσους δεν την ξέρουν, αριθμώντας
δυνατότητες που θα ‘χε ένας φακίρης, όχι ένας καλλιτέχνης. Αξίζει όμως να
θυμηθούμε ότι η συνέχεια της μοντέρνας τέχνης ήταν και οι περφόρμανς, η
συνάντηση με το αρχετυπικό, η λαντ αρτ (landart), ο ήχος, το βίντεο κ.λπ.
Η Μαρίνα
Αμπράμοβιτς (MarinaAbramovic)
ανήκει σε μια άκρως προωθημένη κατηγορία καλλιτεχνών στην οποία είναι η
μοναδική που αντέχει να συμπεριφερθεί τόσο σκληρά στο ίδιο το σώμα της.
Η ίδια η
καταγωγή και το περιβάλλον της (κόρη ενός κομμουνιστή στρατηγού που αγωνίστηκε
για τη Γιουγκοσλαβία και μιας δημοσιογράφου που έγραψε ανταποκρίσεις το 1943
από το μέτωπο της Βοσνίας πριν γίνει διευθύντρια του Μουσείου Τέχνης και
Επανάστασης στο Βελιγράδι) την οδήγησαν, όπως σημειώνει η ίδια, να μιλήσει για
ό,τι η Δύση αποκαλεί «Θέατρο της σκληρότητας» στον Τρίτο Κόσμο, ασκώντας μια
τριμερή τιμωρία στο σώμα της.
Συχνά
κάνει τις περφόρμανς της σε χώρους θεάτρου, ακριβώς για ν’ ανατρέψει την κομψή
μπουρζουά δομή μιας αντίληψης να ερμηνεύονται ρόλοι, να δημιουργούνται λόγια
και κινήσεις, που ανήκουν σε άλλον.
Οδυνηρές
εμπειρίες
Στις
δικές της περφόρμανς η Αμπράμοβιτς σωματοποιεί οδυνηρά τις εμπειρίες που αποκτά
μεθοδικά, συναντιέται με τα βιώματα. Όπως συμβαίνει με τους καλλιτέχνες που
κάνουν έργα με τη συμμετοχή του σώματός τους, το ντοκουμέντο καταγράφεται.
Έτσι, ο θεατής που δεν ήταν παρών, δεν βλέπει ακριβώς το έργο τέχνης, αλλά την
εικόνα του σε ένα άλλο μέσον που μπορεί επίσης να αρθρώνει εικαστική γλώσσα.
Έτσι, η
αναδρομική έκθεση της Αμπράμοβιτς είναι οι οθόνες, τα μόνιτορ στα οποία
προβάλλονται οι δράσεις, η περιγραφή της διάρκειας ως υλικό πληροφοριακό και οι
συνθήκες και οι εγκαταστάσεις γλυπτών που καμία σχέση δεν έχουν με τα γλυπτά
του Μπρανκούζι ή της Λουίζ Μπουρζουά ή της Ρεβέκκας Χορν για ν’ ρθουμε σε μια
γλύπτρια της ίδιας περίπου γενιάς (η Αμπράμοβιτς γεννήθηκε το 1946) αλλά με
αντικείμενα φορτισμένα από τόπους τα οποία έχουν υποστεί επεμβάσεις με μεγάλη
οικονομία. Αντικείμενα που έρχονται από φυσικά υλικά. Ένα τέτοιο αντικείμενο,
που δεν εκτίθεται καν σαν μέρος εγκατάστασης αλλά σαν συνεργάτης σε μια
περφόρμανς, είναι για την Αμπράμοβιτς ένας σκελετός ανθρώπου που η ίδια κρατά
αγκαλιά- σαν παιδί-και σαπουνίζει ώρες ατέλειωτες ώσπου τα χέρια να ματώσουν
και ο σωματικός πόνος από την επαναλαμβανόμενη κίνηση ν’ αδειάσει εντελώς το
μυαλό, ενώνοντάς την με την κατάσταση εκείνη την τόσο κοντινή με το θάνατο.
ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΑΓΚΟΥ, εφημερίδα Κυριακάτικη 26 Ιανουαρίου
1997, σελίδα 48. Στην σελίδα ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ που διατηρούσε στην έγκριτη εφημερίδα
Κυριακάτικη, φύλλο της εβδομαδιαίας
εφημερίδας Ελευθεροτυπία.
Σημείωση:
Η παλαιά
δημοκρατική εφημερίδα Ελευθεροτυπία και το Κυριακάτικο φύλλο της, αφιέρωναν
αρκετές σελίδες τους σε θέματα τέχνης από την αρχή της έκδοσής των. Ο
φιλότεχνος έλληνας αναγνώστης και αναγνώστρια μπορούσε να πληροφορηθεί για τις
κάθε είδους εκδηλώσεις, να ενημερωθεί για θέματα που αφορούσαν τις εκδόσεις
βιβλίων, περιοδικών, τις κινηματογραφικές προβολές, τις θεατρικές πρεμιέρες, τα
εγκαίνια εκθέσεων στις γνωστές της εποχής γκαλερί, αίθουσες τέχνης, τα μουσεία.
Και φυσικά, διέθεταν αρκετές από τις σελίδες τους, σε συνεντεύξεις με
παλαιότερους και σύγχρονους εικαστικούς από την ελλάδα και το εξωτερικό. Καθώς
και ενημερωτικές ανταποκρίσεις από Εκθέσεις που διεξάγονταν στην Ευρώπη και την
Αμερική.
Την κυρία Μαρία Αδαμοπούλου, την κυρία Αθηνά Σχινά,
τον ποιητή Νίκο Δαββέτα, τον καθηγητή Μάνο Στεφανίδη, την Μαρία Καραβία, τον
Μανόλη Βλάχο, τον Νίκο Γ. Ξυδάκη, τον Κώστα Θεοφάνους, την Μαρίνα
Λαμπράκη-Πλάκα, την Μαρία Μαραγκού, την Πέγκυ Κουνενάκη, την Ντόρα
Ηλιοπούλου-Ρογκάν, την Λήδα Καζαντζάκη, την Κατερίνα Κοσκινά, και άλλους και
άλλες εικαστικούς και κριτικές φωνές, σταθερούς συνεργάτες ή έκτακτους των
εφημερίδων και των περιοδικών, τους διάβαζε το φιλότεχνο κοινό με προσοχή τις
εποχές εκείνες, μια και η γραφή τους ήταν έγκυρη, τεκμηριωμένη και οι ίδιοι
πάντα ενημερωμένοι περί τα εικαστικά. Το γνωστό περιοδικό «Ζυγός», οι σειρές
των εκδόσεων «Μέλισσα» για τους έλληνες και ξένους ζωγράφους, οι πολύτομες
σειρές «Τα μεγάλα μουσεία του κόσμου», οι «Πινακοθήκες» και μια πλειάδα
βιβλίων, μεταφρασμένες στα ελληνικά εκδόσεις, μελετημάτων πάνω στις εικαστικές
τέχνες και τους ζωγράφους, ήσαν πολύ διαδεδομένα τα χρόνια εκείνα. Η ενημέρωσή
μας ήταν πολλαπλή. Τον ετήσιο τόμο «ΧΡΟΝΙΚΟ» της γκαλερί «ΩΡΑ» να ξεφυλλίσει
κανείς και τις αποδελτιώσεις του, θα πληροφορηθεί τις δεκάδες αίθουσες τέχνης
που είχαν ανοίξει τότε, θα πληροφορηθεί τις εκατοντάδες εκθέσεις ελλήνων και
ξένων εικαστικών στην χώρα μας. Όλη η ελληνική και ευρωπαϊκή εικαστική
πρωτοπορία παρουσιάζονταν μπροστά στα μάτια μας. Οι δε κατάλογοι των εκθέσεων
και τα κείμενά τους αποτελούν τεκμήρια της ιστορίας της ζωγραφικής και της
εξέλιξής της.
Στην
πολιτιστική και εκδοτική άνοιξη που ζήσαμε εμείς οι νέοι και οι νέες της
μεταπολίτευσης, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε και τις Εικαστικές Τέχνες. Για να
μην γράψω επιβάλλεται. Μια νέα «φουρνιά» τεχνοκριτικών-ανδρών και γυναικών-
είχε αναδυθεί την περίοδο εκείνη,-παράλληλα με τα νέα ελληνικά, και
δυτικοευρωπαϊκά και των Ηνωμένων Πολιτειών ρεύματα στις Εικαστικές Τέχνες. Νέοι
ζωγράφοι παρουσίαζαν τις δημιουργίες τους, έδιναν συνεντεύξεις, μιλούσαν για το
έργο τους, για το εικαστικό τους όραμα, τα εικαστικά τους σχέδια. Παράλληλα με
τις αναδρομικές εκθέσεις ζωγράφων των παλαιότερων Σχολών ζωγραφικής που διεξάγονταν,
και που έδιναν την δυνατότητα σε εμάς, να ενημερωθούμε και να γνωρίσουμε
πληρέστερα την εικαστική μας παράδοση. Οι νέοι ζωγράφοι όπως και οι
τεχνοκριτικοί, προέρχονταν από μια δεξαμενή καλλιτεχνών με σπουδές στο
εξωτερικό ή στην Σχολή Καλών Τεχνών στο Πολυτεχνείο στην χώρα μας, ήσαν
πολύγλωσσοι, αγαπούσαν την δουλειά τους, παρακολουθούσαν-όσοι είχαν την
οικονομική δυνατότητα, τις Εκθέσεις που διεξάγονταν στον Ευρωπαϊκό χώρο. Μετέφραζαν
και διάβαζαν μελέτες και βιβλία που είχαν σχέση με τις εικαστικές τέχνες ή βιογραφούσαν
την ζωή των ζωγράφων. Η Εθνική Πινακοθήκη, η γκαλερί Νέες Μορφές, ο Αστρολάβος,
η γκαλερί Ζουμπουλάκη, η αίθουσα Πιερίδη, η γκαλερί Κόντη, η αίθουσα του
Παυλόπουλου και οι αίθουσες του Γαλλικού Ινστιτούτου στον Πειραιά, οι Δημοτικές
Πινακοθήκες των Δήμων, στις αίθουσες της Σχολής Βακαλό, και σε άλλες, πολλές φορές
αυτοσχέδιες αίθουσες τέχνης, ήσαν οι
εκθεσιακοί δημόσιοι χώροι που οι φιλότεχνοι ερχόντουσαν σε επαφή με νέους
ζωγράφους και τις δημιουργίες τους. Σίγουρα υπήρχαν και οι πολύ αναγνωρίσιμοι.
Αυτοί που τα έργα τους βρίσκονταν στην κορυφή του χρηματιστηρίου των εμπόρων
της τέχνης. Πέρα όμως από την εμπορική πλευρά των εικαστικών δημιουργών,
διεξάγονταν εκθέσεις που είχες την δυνατότητα να δεις και να θαυμάσεις από
κοντά έργα παλαιότερων: όπως του Νικόλαου Γύζη, του θαλασσογράφου Κωνσταντίνου
Βολονάκη, του Κωνσταντίνου Παρθένη, του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου, του ποιητή
Νίκου Εγγονόπουλου, του μπάρμπα Σπύρου Βασιλείου, του Γιάννη Μόραλη, του γλύπτη
Τάκη, του Γιάννη Τσαρούχη, του Γιώργου Μπουζιάνη, του Αλέξη Ακριθάκη, του Νίκου
Χατζηκυριάκου-Γκίκα, έργα της Ναταλία Μελά, του Κώστα Τσόκλη, του Νίκου
Κεσσανλή, του τηνιακού μαρμαρογλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, του Τάσσου, του Σικελιώτη,
και πολλών άλλων σημαντικών ελλήνων καλλιτεχνών, λαϊκών ζωγράφων και σκηνογράφων.
Για να μνημονεύσω ελάχιστα από τα ονόματα που μας είναι γνωστή η διαδρομή τους.
Οι σελίδες και οι στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών δημοσίευαν πρωτότυπα
κείμενα ή αναδημοσίευαν μικρές μελέτες για ζωγράφους, τις επιρροές τους, τις
επιδράσεις τους ή τους μοναχικούς δρόμους που ακολουθούσε ο καλλιτέχνης στην
διαδρομή του. Επίσης εκείνη πάνω κάτω την περίοδο είχαν αρχίσει οι εκδοτικοί οίκοι,
να κοσμούν τα εξώφυλλα των βιβλίων που εξέδιδαν με έργα ελλήνων και ξένων ζωγράφων.
Θυμάμαι για πρώτη φορά είδα από κοντά τις μικρές
«κατσίκες» και άλλα μικρά γλυπτά του ισπανού διάσημου ζωγράφου Πάμπλο Πικάσο, σε
αίθουσα του Ξενοδοχείου «Χίλτον». Έργα του σουρεαλιστή Σαλβαντόρ Νταλί και
άλλων ευρωπαίων εικαστικών. Μέσα σε αυτήν την πολιτιστική πανσπερμία της
καλλιτεχνικής άνοιξης που ζήσαμε οι νέοι της δικής μου γενιάς αλλά και οι
προηγούμενες, ήταν και οι εικαστικές τέχνες. Αυτό το πανόραμα των χρωμάτων, του
παιχνιδιού των σκιών αλλά και του φωτός, του ελληνικού φωτός που επιβάλλεται
αβίαστα πάνω στο θέμα και αναδεικνύει μορφές και κρυφές γωνιές του φυσικού
τοπίου. Θαυμάσαμε την τεχνική των ασπρόμαυρων σχεδίων και των πολύχρωμων κολάζ.
Μείναμε έκθαμβοι από την μεγαλειώδη λευκή αθωότητα των γλυπτών, την
ποιητικότητά τους. Τις μορφές που αναδύονταν από το σκληρό πελεκημένο μάρμαρο.
Εισχωρήσαμε μέσα σε θεματικές ατμόσφαιρες τοπίων που σε μάγευαν, σου ξυπνούσαν μνήμες,
σε πλημμύριζαν χαρά, αγαλλίαση. Είδαμε δεκάδες πορτραίτα, έργα της ποπ άρτ, λιθογραφίες.
Εκπλαγήκαμε με την τέχνη της χαρακτικής. Μείναμε αποσβολωμένοι από τους Ιππότες
της Αποκάλυψης του γερμανού χαράκτη Άλμπρεχτ Ντύρερ, από τον Εσταυρωμένο και τους
πειρασμούς του αγίου Αντωνίου του Σαλβαντόρ Νταλί. Ενθουσιαστήκαμε και προβληματιστήκαμε
με τις Ζωγραφικές, Γλυπτικές, Χαρακτικές εξερευνήσεις και αποτυπώσεις του σύγχρονου κόσμου, του μεταπολεμικού,-μετά
χουντικού στη πατρίδα μας, με όλες τις θετικές και αρνητικές κοινωνικές
παραμέτρους του. Οι εικαστικοί αυτής της εποχής, εξέφρασαν τα νέα εφιαλτικά
πολιτικά και κοινωνικά οράματα που αναδύονταν από την άλογη κατάχρηση των νέων
τεχνολογιών, από την χωρίς ήθος χρήση της επιστήμης, από την καταστροφή του
φυσικού περιβάλλοντος, την πυρηνική απειλή, την μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα, την άναρχη
δόμηση των πόλεων, την αλλοίωση της ανθρώπινης φυσιογνωμίας της γειτονιάς, του χωριού,
της υπαίθρου. Το άξενο των πόλεων που εξέφραζε ίσως πρώτη και η σύγχρονη
αρχιτεκτονική. Με τα διαμερίσματα κλουβιά και τις πολυώροφες πολυκατοικίες. Μοντέρνα
οικήματα, οικοδομημένα πάνω από το μέτρο και το ύψος των αναγκών της ζωής των
ανθρώπων. Οι εικαστικές τέχνες, απεικόνιζαν τον άνθρωπο του 20ου και
21ου αιώνα. Τον μηχανοποιημένο και «ρομπότ» άνθρωπο που βιώνουμε
σήμερα. Τον άνθρωπο που είναι εξάρτημα των μηχανών και της ηλεκτρονικής
τεχνολογίας. Τον μαζάνθρωπο. Τον χωρίς πρόσωπο. Τον με δεκάδες πανομοιότυπα ανώνυμα
προσωπεία. Αυτόν που μια άλλη τέχνη, ο κινηματογράφος, απεικόνισε με το σκηνοθετικό
ταλέντο του ο Τσάρλυ Τσάπλιν.
Αυτές τις
μνήμες ξύπνησε το κείμενο της κυρίας Μαρίας Αδαμοπούλου στην παλαιά εφημερίδα Κυριακάτικη
για την έκθεση της Μαρίνας Αμπράμοβιτς. Που, μαζί της, πλένουμε και εμείς τον σκελετό
του σύγχρονου ανθρώπου μέχρι να ματώσουν τα χέρια μας και χάνοντας την επαφή με
τον σύγχρονο κόσμο, να εισχωρήσουμε με την φαντασία μας στην ψυχή του Κόσμου, που
είναι το Όνειρο. Εκεί, που ο ανθρώπινος σκελετός αποκτά ξανά την πραγματικότητα
της Σάρκας του.
Το διπλωματικό ενδιαφέρον για το αρμενικό πρόβλημα εκδηλώθηκε για
πρώτη φορά στη διάρκεια της μεγάλης κρίσης του Ανατολικού Ζητήματος στα
1876-1878. Ωστόσο, μολονότι η κρίση εκείνη ξεκίνησε από τα Βαλκάνια, η
ιστοριογραφική εξέταση της αρμενικής της παραμέτρου περιορίστηκε ουσιαστικά από
άποψη γεωγραφική στον μικρασιατικό χώρο, εκεί δηλαδή όπου είχαν συμβεί και οι
μεγάλες διώξεις των Αρμενίων (οι σφαγές της δεκαετίας του 1890 και του 1909
και, κυρίως, η Γενοκτονία του 1915). Στη σχετική λοιπόν βιβλιογραφία η
βαλκανική διάσταση του αρμενικού ζητήματος δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Δεν
απουσιάζει πάντως εντελώς: εκδόθηκαν κάποιες –ελάχιστες– μελέτες για τη
διασύνδεση του αρμενικού εθνικού κινήματος με το βουλγαρικό, αλλά κι αυτές,
παρά τις κάποιες πληροφορίες τους, είτε είναι ιδεολογικά φορτισμένες είτε
ατελείς στην τεκμηρίωσή τους. Στην εργασία αυτή θα περιοριστώ σε ένα γενικό
περίγραμμα, επισημαίνοντας τους κύριους τομείς, όπου τέμνονται το αρμενικό
ζήτημα με τα βαλκανικά διπλωματικά ζητήματα, ιδιαίτερα με τις φάσεις τους που
αφορούσαν τον χώρο της μείζονος Μακεδονίας.
Η διασύνδεση του αρμενικού με το Ανατολικό Ζήτημα ξεκίνησε με τη
Συνθήκη ειρήνης του Παρισιού του 1856 που έθεσε τέλος στον Κριμαϊκό Πόλεμο
(1853-1856). Ωστόσο οι εξελίξεις που αφορούν τη Μακεδονία επιταχύνθηκαν με την
Ανατολική Κρίση του 1876-1878. Τότε διεθνοποιήθηκε ουσιαστικά και το αρμενικό
ζήτημα, με κύριους διπλωματικούς σταθμούς τις συνθήκες του Αγίου Στεφάνου (19
Φεβρουαρίου/3 Μαρτίου 1878) και του Βερολίνου (13 Ιουνίου – 13 Ιουλίου 1878,
ν.η.): Στο πολυσυζητημένο άρθρο 16 της πρώτης συνθήκης συνδυαζόταν η εκκένωση
από τα ρωσικά στρατεύματα των «κατακτημένων περιοχών της Αρμενίας» (δηλαδή οι
ανατολικές επαρχίες της Μ. Ασίας που είχαν συμπαγείς αρμενικούς πληθυσμούς, τα
λεγόμενα «αρμενικά βιλαέτια») με την εφαρμογή εκ μέρους της Υψηλής Πύλης «χωρίς
καθυστέρηση» (sans plus de retard) των διοικητικών μεταρρυθμίσεων που απαιτούσε
η ασφαλής διαβίωση των χριστιανών κατοίκων. Στο Βερολίνο, παρά τις διαμαρτυρίες
του Αρμενίου ιεράρχη Khrimian, εκπροσώπου του Αρμενικού Πατριαρχείου στο
συνέδριο, η ισχύς του άρθρου αυτού περικόπηκε δραστικά με το άρθρο 61,
αφού παρέπεμπε την εφαρμογή του στη διακριτική ευθύνη (à garantir) –ολέθρια,
όπως αποδείχτηκε σύντομα– του σουλτάνου, χωρίς πια την εγγύηση της στρατιωτικής
παρουσίας των Ρώσων. Ανάλογες, αλλά ασαφέστερες ρυθμίσεις (με το άρθρο 23 της
βερολίνειας συνθήκης) αφορούσαν και τη Μακεδονία, μόνιμο στόχο από το 1870 της
βουλγαρικής βαλκανικής πολιτικής. Η Σόφια προσπάθησε κι αυτή να εντάξει στο
ίδιο πεδίο τις δικές της απαιτήσεις για «μεταρρυθμίσεις» στη Μακεδονία και να
προωθήσει έτσι τα σχέδιά της για τη μετέπειτα ενσωμάτωση ολόκληρης της περιοχής
στη βουλγαρική επικράτεια (κατά το προηγούμενο της Ανατολικής Ρωμυλίας του
1886).
To Συνέδριο του Βερολίνου. Στο μέσο της εικόνας
διακρίνεται ο οικοδεσπότης Otto von Bismarck, καγκελάριος της Γερμανικής
Αυτοκρατορίας.
Από τότε λοιπόν και για μια τουλάχιστον τριακονταπενταετία εμφανίζονται
αλληλένδετες οι εθνικές διεκδικήσεις των Αρμενίων και των Βουλγάρων, και
μάλιστα χωρίς την παρέμβαση αυτή τη φορά του εχθρικού πλέον ρωσικού παράγοντα.
Οι Αρμένιοι ζητούσαν την εφαρμογή των «μεταρρυθμίσεων» που είχαν αποφασιστεί
στο Βερολίνο για τα «αρμενικά βιλαέτια», και οι Βούλγαροι ανάλογες ρυθμίσεις
στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο. Από την ίδια επίσης εποχή χρονολογούνται και
ορισμένα μέτρα της Σόφιας υπέρ των Αρμενίων που κατέφευγαν στο βουλγαρικό
έδαφος. Οι βουλγαρικές αρχές μάλιστα φρόντιζαν και για την εκπαίδευση δεκάδων
Αρμενόπουλων στην πρόσφατα (1879) ιδρυμένη στρατιωτική Ακαδημία της χώρας. Μέσα
στο κλίμα αυτό ήταν επόμενο να αρχίσει η συνεργασία των αρμενικών επαναστατικών
«κομιτάτων» με τα βουλγαρικά. Από την πλευρά τους και οι Αρμένιοι της Διασποράς
άρχισαν να συνηγορούν για την αναγνώριση ως ανεξάρτητου τού ως τότε αυτόνομου
βουλγαρικού κράτους, εκτιμώντας ότι μια τέτοια εξέλιξη στα Βαλκάνια θα
συνιστούσε θετικό προηγούμενο για μιαν ανάλογη εξέλιξη στην ανατολική Μ. Ασία.
Μαζί με τους Αρμενίους συντάχθηκαν σύντομα και οι φιλοαρμενικοί και
φιλοβουλγαρικοί πολιτικοί κύκλοι της δυτικής Ευρώπης, με κινητοποιήσεις που
πρόβαλλαν σχεδόν ταυτόχρονα την ανάγκη των διοικητικών μεταρρυθμίσεων στην
«Αρμενία» και τη «Μακεδονία».
Οι εκτεταμένες αρμενικές σφαγές του 1894-1896 ενδυνάμωσαν την
αρμενο-βουλγαρική προσέγγιση. Γι’ αυτό και οι αναπόφευκτες μαζικές μετοικεσίες
των Αρμενίων από την Κωνσταντινούπολη προς τη Βάρνα και άλλες πόλεις της
Βουλγαρίας δεν θα πρέπει να αποδοθούν μόνο στη γεωγραφική γειτνίαση, αλλά και
στη σχετικά καλή μεταχείριση που έβρισκαν εκεί οι φυγάδες και οι πρόσφυγες. Σε
αντίθεση λοιπόν με την εχθρική πολιτική που ακολούθησε στα επόμενα χρόνια η
Σόφια έναντι του ελληνικού στοιχείου της Ανατολικής Ρωμυλίας (που κορυφώθηκε
στα πογκρόμ του 1906), οι Βούλγαροι καλλιέργησαν συστηματικά την πολιτική
συνεργασία τους με τους Αρμενίους.
Ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ Β΄ και οι σφαγές των
Αρμενίων στα πρωτοσέλιδα του γαλλικού Τύπου.
Όλα αυτά προκάλεσαν την καχυποψία έναντι των Αρμενίων εκμέρους
όλων σχεδόν των κυβερνήσεων των άλλων βαλκανικών κρατών: της Σερβίας, της
Ρουμανίας και βέβαια και της Ελλάδας. Η καχυποψία των Ελλήνων έγινε μεγαλύτερη
όταν τα βουλγαρικά επαναστατικά κομιτάτα, παράλληλα με τη στρατολόγηση
«κομιτατζήδων» για τη Μακεδονία, ήρθαν σε επαφή με αρμενικές επαναστατικές
οργανώσεις. Στην απεγνωσμένη αναζήτηση συμμάχων, οι ηγεσίες των Αρμενίων
επαναστατών (αρχικά του ριζοσπαστικού Henchakian και στη
συνέχεια της μακροβιότερης σοσιαλδημοκρατικής Αρμενικής Επαναστατικής
Ομοσπονδίας/Dashnaktsutiun), δεν απέκλεισαν τους Έλληνες: Αρχικά
στράφηκαν προς τους Κρητικούς, που είχαν αρχίσει κι αυτοί τις εξεγέρσεις τους
μετά την ακύρωση των αποφάσεων του συνεδρίου του Βερολίνου, που έδιναν σχετική
διοικητική αυτονομία στο νησί. Αλλά ενώ οι αρμενο-κρητικές επαφές παρέμεναν για
ποικίλους λόγους στο επίπεδο των μυστικών –και στάσιμων– συνεννοήσεων, οι
αρμενο-βουλγαρικές έγιναν περισσότερο χειροπιαστές: Οι Βούλγαροι μάλιστα
άρχισαν να εκπαιδεύουν στρατιωτικά και τους Αρμενίους αντάρτες (fedayi)
στο βουλγαρικό έδαφος. Σπεύδω πάντως να υπογραμμίσω ότι οι προσπάθειες των
Βουλγάρων να στρατολογήσουν Αρμενίους εθελοντές για τις ένοπλες ομάδες
τους στη Μακεδονία και τη Θράκη, δεν βρήκαν απήχηση· το υπογραμμίζει τον
Σεπτέμβριο του 1896 σε ανταπόκριση από τη Σόφια η φιλοαρμενική Daily
News, που σημειώνει ότι μεταξύ των χιλιάδων Αρμενίων που αναζήτησαν
πρόσφατα καταφύγιο στο βουλγαρικό έδαφος δεν βρέθηκε ούτε ένας πρόθυμος να
συνενωθεί με τους «κομιτατζήδες» που δρούσαν στη Μακεδονία.
Η αρμενο-βουλγαρική αντιτουρκική συνεργασία είχε αρχίσει να
προβάλλεται στον ευρωπαϊκό τύπο ανοιχτά από το φθινόπωρο του 1895, και μάλιστα
με τις ευλογίες της Αγγλο-αρμενικής Εταιρείας του Λονδίνου, της ισχυρότερης
τότε φιλοαρμενικής οργάνωσης της Ευρώπης. Τον επόμενο χρόνο πραγματοποιήθηκαν
στη Γενεύη κοινές συνεδριάσεις Αρμενίων και Βουλγάρων επαναστατών. Οι
συζητήσεις επισφραγίστηκαν με τη συμφωνία ανάμεσα στον Boris Sarafov, ηγετική
μορφή της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (VMRO), και την
Αρμενική Επαναστατικής Ομοσπονδία/Dashnaktsutiun.
Μολονότι οι περισσότερες από τις ενέργειες αυτές εντάσσονταν σε
προπαγανδιστικά παιχνίδια, οι Βούλγαροι κατάφεραν να αξιοποιήσουν συστηματικά
το αρμενικό ζήτημα, όπως έκαναν και με το κρητικό κατά τις περιόδους έντασης
στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Είναι ενδεικτικό ότι στη διάρκεια των αρμενικών
σφαγών και των αιματηρών γεγονότων στην Κρήτη, η Σόφια έσπευσε να προωθήσει,
εκμεταλλευόμενη και την κατακραυγή της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης εναντίον του
Αβδούλ Χαμίτ Β΄ , τα δικά της σχέδια στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο, καταρχήν με
την απόσπαση σουλτανικών βερατιών για την ίδρυση νέων
εξαρχικών επισκοπών στη Μακεδονία, στη συνέχεια με τη ρύθμιση επιμέρους
ζητημάτων στις σχέσεις της με την Υψηλή Πύλη με ευνοϊκούς για τη βουλγαρική
(και μάλλον δυσμενείς για την ελληνική) πλευρά όρους. Αλλά το σταθερό πεδίο για
την εκμετάλλευση του αρμενικού ζητήματος ήταν η επίμονη διασύνδεση των
διοικητικών μεταρρυθμίσεων στην «Αρμενία» με ανάλογες στη Μακεδονία στο όνομα
του άρθρου 23 της βερολίνειας συνθήκης (σύμφωνα πάντοτε με τη φιλοβουλγαρική
ερμηνεία του). Ας σημειωθεί ότι η αντιμετώπιση του άρθρου αυτού δεν ήταν
ομόθυμη στον ελληνικό πολιτικό κόσμο· αυτό φαίνεται από τις αντιπαραθέσεις που
με αφορμή τις αρμενικές σφαγές του Σεπτεμβρίου του 1895 καταγράφτηκαν στις
αθηναϊκές εφημερίδες με τη συμμετοχή –σε επώνυμες, ψευδώνυμες και ανώνυμες
συνεντεύξεις– διπλωματών, πρώην υπουργών και δημοσιογράφων, όλων σχεδόν άριστα
ενημερωμένων στο μακεδονικό ζήτημα.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία
στην αυγή του 20ού αι.
Από την πλευρά τους οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες δεν αντιλαμβάνονταν
την ελληνική ευαισθησία στην αρμενο-βουλγαρική συνεργασία, επειδή προσέβλεπαν
με σχετική αφέλεια στη συσπείρωση των χριστιανικών λαών της οθωμανικής Ανατολής
εναντίον του σουλτάνου. Ανάλογες ιδέες, που είχαν κυκλοφορήσει και παλαιότερα,
συχνά μάλιστα με Έλληνες εμπνευστές, είχαν επανέλθει στην επικαιρότητα με τις
κινήσεις για τη σύμπηξη της λεγόμενης Ανατολικής Ομοσπονδίας. Η Αθήνα βέβαια
δεν ήταν δυνατόν να ενστερνιστεί τις ιδεαλιστικές αυτές προσεγγίσεις, ακόμα και
όταν εκφράζονταν από ένθερμους φιλέλληνες. Γενικά η σύζευξη στον διπλωματικό
και προπαγανδιστικό τομέα του αρμενικού με το μακεδονικό ζήτημα προδιέθετε
αρνητικά τη στάση όλων των ελληνικών κυβερνήσεων. Ο αθηναϊκός τύπος δημοσίευε άρθρα
(επώνυμα, ανώνυμα ή ψευδώνυμα) Ελλήνων διπλωματών, που υπογράμμιζαν τις
αρνητικές επιπτώσεις που θα είχε για το ελληνικό στοιχείο της Μακεδονίας η
επιβολή εκεί διοικητικών μεταρρυθμίσεων, ανάλογων με εκείνες που καταστρώνονταν
για τα «αρμενικά βιλαέτια». Αλλά τα πράγματα δεν έμειναν μόνον εκεί: Ήδη η
Υψηλή Πύλη, από τις αρχές κιόλας της δεκαετίας του 1890, κατά την εφαρμογή της
αδυσώπητης αρμενικής της πολιτικής, είχε αρχίσει να εφαρμόζει επιδεικτικά
τακτική διακρίσεων υπέρ των Ελλήνων υπηκόων της. Και όταν ξέσπασαν οι μαζικές
σφαγές των Αρμενίων το φθινόπωρο του 1895, οι Έλληνες εξαιρέθηκαν από το
αιματηρό πρόγραμμα με τέτοια ακρίβεια και σχολαστικότητα, προπάντων στην
Κωνσταντινούπολη, ώστε να μη μένει καμιά αμφιβολία ότι δεν επρόκειτο για
αυθόρμητη συμπεριφορά των μουσουλμάνων (όπως θέλησε να παραστήσει το καθεστώς),
αλλά για την τήρηση αυστηρών εντολών της κεντρικής εξουσίας. Γι’ αυτό και στο
τελικό ισοζύγιο των σφαγών της περιόδου 1894-1896 το ελληνικό στοιχείο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν είχε παρά ελάχιστες μόνο αμυχές: Ο αριθμός των
καταγραμμένων τουλάχιστον Ελλήνων νεκρών και βαριά τραυματισμένων δεν ξεπέρασε
τις δεκάδες, την ίδια εποχή που ο αρμενικός πληθυσμός πλήρωνε βαρύτατο τίμημα
με εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς και πολλαπλάσιους τραυματίες. Οι αναλογίες
ισχύουν και στο πεδίο των υλικών καταστροφών, παρ’ όλο που οι διακρίσεις στις
λεηλασίες των χριστιανικών περιουσιών δεν εφαρμόστηκαν με την ίδια πάντοτε
ευστοχία.
Οι σφαγές του 1895 σε βάρος των Αρμενίων.
Η ευμενής μεταχείριση των Ελλήνων –που θα πρέπει βέβαια να
αποδοθεί και στους φόβους του σουλτάνου για ενδεχόμενη επέμβαση των Ρώσων υπέρ
των «προστατευόμενων» ομοδόξων– εκδηλώθηκε με χειρονομίες και προς την κορυφή
(στον νεοεκλεγέντα Οικουμενικό Πατριάρχη Άνθιμο Ζ΄) και προς
τη βάση (με οικονομικές παροχές προς τα ελληνικά σχολεία, αλλεπάλληλους
διορισμούς Ελλήνων σε επίζηλες δημόσιες θέσεις κ.ά.). Ας σημειωθεί ότι την
εξέλιξη αυτή την είχαν προβλέψει προπολλού οι Αρμένιοι της Κωνσταντινούπολης·
γι’ αυτό και δίσταζαν να συμμετάσχουν στο εθνικό κίνημα των συμπατριωτών τους,
αφού την ίδια τακτική –αλλά αντίστροφα– την είχαν ήδη ακολουθήσει οι σουλτάνοι
μισόν αιώνα νωρίτερα, κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά την ελληνική επανάσταση
του 1821: Τότε το «πιστό» αρμενικό στοιχείο όχι μόνο είχε ξεφύγει από τις
σφαγές, αλλά και είχε επωφεληθεί, αντικαθιστώντας στις κρατικές θέσεις το τότε
«στασιαστικό» ελληνικό.
Η υποκριτική τακτική της Υψηλής Πύλης υπέρ των Ελλήνων είχε δυο
στόχους: Ο πρώτος (και κύριος) ήταν η διάσπαση ανάμεσα στις δυο εθνότητες, ώστε
να υπονομευθεί εξαρχής ο ενδεχόμενος σχηματισμός κοινού χριστιανικού μετώπου.
Ταυτόχρονα όμως ο ίδιος ο Αβδούλ Χαμίτ προσδοκούσε και άμεσα πολιτικά οφέλη:
την ενδεχόμενη, βραχυπρόθεσμη για τις περιστάσεις, προσέγγιση με τους Έλληνες ή
τουλάχιστον την ουδετερότητά τους στην αρμενική κρίση. Γι’ αυτό, παράλληλα προς
τη «φιλελληνική» συμπεριφορά του, που την υπογράμμιζε με τρόπο πομπώδη και
επιδεικτικό στην Κωνσταντινούπολη, ο σουλτάνος άρχισε να καλλιεργεί το έδαφος
για μια διπλωματική προσέγγιση με την Ελλάδα: Τον Μάρτιο του 1895, για να
επιτύχει την εκτόνωση της αντιτουρκικής έντασης στην Κρήτη, έστειλε εκεί
ως βαλή τον ελληνικής καταγωγής Αλέξανδρο Καραθεοδωρή. Καρπός
αυτής της τακτικής ήταν να επικρατήσει τον Μάιο του 1895 στην Κρήτη απατηλό
κλίμα ευφορίας. Έτσι η αρμενική κρίση συνδυάστηκε με το κρητικό ζήτημα, που για
ένα μικρό διάστημα φάνηκε να ρυθμίζεται με αντίτιμο τις αρμενικές εκατόμβες.
Ένα χρόνο αργότερα ο σουλτάνος προχώρησε σε τολμηρότερα σχέδια: πρότεινε στην
Αθήνα τη σύμπηξη «βαλκανικής» συμμαχίας, με πρώτα μέλη της βέβαια την Ελλάδα
και την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η ανταπόκριση των ελληνικών κυβερνήσεων στα σουλτανικά
στρατηγήματα ήταν ψυχρή: Η Αθήνα ούτε συνεργάστηκε με την Υψηλή Πύλη στα
Βαλκάνια ούτε αρνήθηκε να φιλοξενήσει στην Αττική χιλιάδες Αρμενίους πρόσφυγες
και δεκάδες πολιτικούς φυγάδες. Όπως ήταν επόμενο, η τακτική αυτή –που
υποστηριζόταν βέβαια και από την ελληνική κοινή γνώμη με πρωτοστάτη την
εφημερίδα Εστία– προκαλούσε τις αντιδράσεις των Οθωμανών. Στα
1895-1896 ο σουλτάνος απέδιδε τη συνεχή αναζωπύρωση του αρμενικού ζητήματος σε
δυο παράγοντες: στην υποστήριξη των Αρμενίων από τη Μ. Βρετανία και στην ανοχή
της Ελλάδας έναντι των Αρμενίων ακτιβιστών που είχαν καταφύγει στο έδαφός της.
Αριστερά: Αρμένιοι πρόσφυγες στην Αττική Δεξιά: Η ειλικρίνεια
του σουλτάνου, δημοσίευμα της εφημερίδας Εστία.
Η έκρηξη του ελληνοτουρκικού πολέμου την άνοιξη του 1897 συνδέθηκε
και πάλι με το αρμενικό ζήτημα, τουλάχιστον στο πεδίο της προπαγάνδας. Οι
φιλελληνικοί κύκλοι διατύπωσαν την υποψία ότι ο σουλτάνος, ανοίγοντας ένα νέο
μέτωπο, δικαιολογούνταν απόλυτα να κλείσει ένα άλλο· να αναβάλει δηλαδή για
αργότερα (ουσιαστικά να ακυρώσει) την εφαρμογή των προτεινόμενων αρμενικών
μεταρρυθμίσεων. Και πραγματικά: Οι θεαματικές επιτυχίες των οθωμανικών στρατευμάτων
στη Θεσσαλία αναπτέρωσαν τόσο πολύ το ηθικό και την αυτοπεποίθηση του
μουσουλμανικού πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (αλλά και το κύρος του
ίδιου του σουλτάνου-χαλίφη), ώστε να γίνει ακόμα πιο δύσκολη, αν και όχι
αδύνατη, η επιβολή εκμέρους των Δυνάμεων των σχεδίων τους για τις «αρμενικές»
επαρχίες. Τον Οκτώβριο του 1897 ο Αβδούλ Χαμίτ δήλωσε στον Βρετανό πρεσβευτή
στην Κωνσταντινούπολη ότι το αρμενικό ζήτημα «είχε επιτέλους κλείσει».
Η Ελλάδα ηττημένη στα
1897 με φόντο τα θύματα των αρμενικών σφαγών.
Με το πέρασμα στον 20ό αιώνα η αρμενική εμπλοκή στα βαλκανικά
ζητήματα συνδέθηκε και πάλι με τον ελληνοβουλγαρικό ανταγωνισμό για τη
Μακεδονία. Οι μαζικότερες φιλοαρμενικές και φιλοβουλγαρικές εκδηλώσεις («υπέρ
της Μακεδονίας καί της Αρμενίας») στη Δυτική Ευρώπη στα 1902 και 1903
προκάλεσαν αμηχανία στην Αθήνα. Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε στην ελληνική κοινή
γνώμη η στάση του Γάλλου ελληνιστή Victor Bérard, ο οποίος, παρά τις
φιλελληνικές του περγαμηνές, επέμεινε ως τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων
(1912) ότι το μακεδονικό αδιέξοδο θα έβρισκε τη λύση του μόνο στο πλαίσιο μιας
βαλκανικής ομοσπονδίας. Οι περισσότερες πάντως καταγγελίες εναντίον της Ελλάδας
προέρχονταν από τους Βρετανούς που συνδέονταν με τη «Balkan Committee» του
Λονδίνου, μια οργάνωση που είχε στο ενεργητικό της σημαντικές φιλοβουλγαρικές
επιδόσεις.
Η ελληνική αντίδραση ήταν αναπόφευκτη. Αλλά όπως φαίνεται από
ποικίλα δημοσιεύματα στον ευρωπαϊκό τύπο της εποχής, οι Έλληνες δεν είχαν
καταφέρει να κάνουν κατανοητή στη δυτική κοινή γνώμη τη διαφορά ανάμεσα στην
ιστορική ελληνική Μακεδονία και τον τρέχοντα –τότε– γεωγραφικό και πολιτικό της
όρο (που περιελάμβανε και το βιλαέτι του Κοσσυφοπεδίου). Μόνο στα επόμενα
χρόνια η δυσμενής για τις ελληνικές θέσεις στάση της ριζοσπαστικής ευρωπαϊκής
διανόησης άρχισε να αλλάζει· το ίδιο αφορά και τις βουλγαρικές και τις
αρμενικές εθνικές διεκδικήσεις, οι οποίες μάλιστα άρχισαν και να αποσυνδέονται
η μια από την άλλη, με το επιχείρημα ότι η συνολική τους λύση ήταν πλέον
ανέφικτη. Πάντως μερικοί προσέγγιζαν το μακεδονικό και το αρμενικό συγκριτικά,
προτείνοντας στο πρώτο τη συνεννόηση ανάμεσα σε Έλληνες, Σέρβους και Βουλγάρους
με βάση τα αποτελέσματα των στατιστικών για τη γλώσσα, την εθνική συνείδηση και
τα σχολεία, και στο δεύτερο τα δημογραφικά δεδομένα των επιμέρους μικρασιατικών
επαρχιών.
Οι κατηγορίες εναντίον της Ελλάδας δεν ήταν άσχετες με ένα ακόμα
δεδομένο: ότι η Αθήνα, προκειμένου να αντιμετωπίσει την έκρυθμη κατάσταση στη
Μακεδονία, άρχισε να προσεγγίζει την Υψηλή Πύλη. Η προσέγγιση εκείνη –αλλόκοτη
με τα μέτρα της εποχής– αιτιολογήθηκε με δυο τουλάχιστον δεδομένα: Το γεγονός
ότι ο τότε ηγεμόνας της Βουλγαρίας Φερδινάνδος Α΄ βολιδοσκοπούσε τον σουλτάνο
για κάποιας μορφής πολιτική συνεννόηση, και, κυρίως, η έξαρση της ένοπλης
δράσης των Βουλγάρων κομιτατζήδων στη Μακεδονία και στην ανατολική Θράκη. Η
διατήρηση κάτω από τις τρέχουσες συνθήκες του οθωμανικού status quo στη
Μακεδονία ήταν για την Ελλάδα της εποχής εκείνης προτιμότερη για την προστασία
τού πιστού στο Οικουμενικό Πατριαρχείο πληθυσμού από την αιματοχυσία. Η Αθήνα
(που αντιμετώπιζε ήδη προβλήματα και στις σχέσεις της με τη Ρουμανία)
επικαλέστηκε το δικαίωμά της στη Realpolitik, προπάντων όταν
ξέσπασε η «εξέγερση» του Κρουσόβου (Ilinden) της 20 Ιουλίου/2 Αυγούστου 1903,
ένα αιματηρό γεγονός που έκανε την κατάσταση στη Μακεδονία ανεξέλεγκτη. Η
ελληνοτουρκική συνεργασία βέβαια ήταν περιστασιακή και μονοδιάστατη· αφορούσε
μόνο το μακεδονικό.
Μακεδονικός αγώνας (1904-1908). Ελληνικό ένοπλο
σώμα Χαλκιδικής.
Με την ανακήρυξη του οθωμανικού Συντάγματος στα 1908, το ολοένα
και συγκεντρωτικότερο νεοτουρκικό καθεστώς άρχισε να αμφισβητεί –στο όνομα της
εκκοσμίκευσης του κράτους– την κοινοτική οργάνωση των μη μουσουλμανικών
κοινοτήτων, χωρίς ωστόσο να θίξει αντίστοιχες κατεστημένες παραδόσεις στη
μουσουλμανική πλειονότητα. Έτσι τα δυο Πατριαρχεία της Κωνσταντινούπολης, το
Οικουμενικό και το Αρμενικό, αλλά και η βουλγαρική Εξαρχία, άρχισαν έναν
απεγνωσμένο αγώνα για να διασώσουν τα παραδοσιακά «προνόμια» των χριστιανικών
κοινοτήτων και συνεπώς και την εθνικο-θρησκευτική τους ταυτότητα από τη
διακηρυσσόμενη ενσωμάτωση σε ένα κοινό «πατριωτικό» σώμα όλων των Οθωμανών
υπηκόων της Αυτοκρατορίας. Αλλά στο μεταξύ προστέθηκαν και νέες αφορμές, που
έπεισαν το νεοτουρκικό κομιτάτο να σκληρύνει ακόμα περισσότερο την εσωτερική
του πολιτική: Ήταν η μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας από τη Βουλγαρία και
η προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία (5-6 Οκτωβρίου
1908). Και όταν άρχισαν ανάλογες κινήσεις για την ένωση της Κρήτης με την
Ελλάδα, το καθεστώς άρχισε για εκφοβισμό τη συστηματική δίωξη του ελληνικού
στοιχείου της Αυτοκρατορίας και το ανηλεές μποϊκοτάζ του ελλαδικού εμπορίου.
Στις κρίσιμες εκείνες περιστάσεις άρχισε σταδιακά η προσέγγιση της Αθήνας με τη
Σόφια και το Βελιγράδι. Επιπλέον συνέκλιναν, για πρώτη φορά, και οι προσπάθειες
του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της βουλγαρικής Εξαρχίας για τη διάσωση της
εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής τουλάχιστον αυτονομίας των κοινοτήτων τους.
Η αρμενική ανταπόκριση στις προσπάθειες αυτές ήταν μάλλον
αναιμική. Το γεγονός οφειλόταν καταρχήν στην έλλειψη κατά την περίοδο εκείνη
εκκλησιαστικής ηγεσίας: Στο διάστημα από τις αρχές του 1909 ως το τέλος του
1911 το Αρμενικό Πατριαρχείο διοικούνταν ουσιαστικά από Τοποτηρητές ή με
βραχύχρονες πατριαρχικές θητείες. Αλλά το κυριότερο εμπόδιο ήταν η διάσταση
ανάμεσα στην εκκλησιαστική ηγεσία και τα αρμενικά επαναστατικά κόμματα,
ιδιαίτερα το Dashnak. Οι ντασνακιστές εξακολουθούσαν να
συνεργάζονται σταθερά με το καθεστώς ακόμα και
Ένοπλο σώμα ντασνακιστών. Στο λάβαρο διακρίνεται η φράση
Azatutyun kam Mah (Ελευθερία ή θάνατος).
μετά τις μαζικές σφαγές των Αρμενίων της Κιλικίας στα 1909· δεν
διέρρηξαν επίσης τις σχέσεις τους με το νεοτουρκικό κομιτάτο παρά τη
συστηματική αρπαγή των αρμενικών αγροτικών περιουσιών. Το ίδιο έπραξαν όταν τα
ανθελληνικά πογκρόμ του 1909-1911 συμπεριελάμβαναν –κατά λάθος– και αρμενικούς
πληθυσμούς. Στις διακηρύξεις φανατικών εκπροσώπων του μουσουλμανικού ιερατείου
για τα πογκρόμ αυτά, αλλά και των εκφραστών του αναδυόμενου τουρκικού
εθνικισμού, ο αντίπαλος δεν καθοριζόταν εθνικά, αλλά θρησκευτικά: το έργο
έπρεπε να ολοκληρωθεί με την οικονομική εξουθένωση όλων των απίστων. Μόνον έτσι
θα επικρατούσε οικονομικά το «τουρκικό» στοιχείου έναντι του μη μουσουλμανικού
(ελληνικού, αρμενικού και εν μέρει και ιουδαϊκού), το οποίο διαμεσολαβούσε επί
αιώνες στις αποικιοκρατικές παρεμβάσεις της χριστιανικής Δύσης στην οθωμανική
επικράτεια.
Το κλίμα αυτό επικράτησε ως τους βαλκανικούς πολέμους στα
1912-1913. Οι ντασνακιστές κρατήθηκαν στην μετριοπαθή τακτική τους έναντι των
Νεοτούρκων, επειδή έβλεπαν ως έσχατη λύση στο εθνικό τους πρόβλημα τη
μελλοντική ειρηνική συμβίωση του αρμενικού στοιχείου με το μουσουλμανικό.
Τελικά η τακτική αυτή το μόνο που κατάφερε ήταν, όπως αποδείχτηκε σύντομα,
η ἀναβολή τοῦ επερχόμενου δεινοῦ. Αυτό φάνηκε ήδη από τις αρχές τού
20ού αιώνα, όταν την ενδημική ανασφάλεια της οθωμανικής ενδοχώρας την
επιδείνωσε ένας νέος παράγοντας: οι χιλιάδες μουσουλμάνοι πρόσφυγες (muhacirler),
που κατέφθαναν αθρόοι αρχικά από τη Βουλγαρία και στη συνέχεια από τη
Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Οι πρόσφυγες, αφού πρώτα κατέφυγαν πανικόβλητοι στη Θράκη
και τη Μακεδονία, στη συνέχεια υποχρεώθηκαν, εξαιτίας των νέων εδαφικών
οθωμανικών αναδιπλώσεων, να μετακινηθούν και πάλι προς τα ανατολικοθρακικά και
ιωνικά παράλια και στη συνέχεια προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Αλλά στις
παρεμβάσεις των αρχών για την «αποκατάσταση» των προσφύγων διακρίνει κανείς,
εκτός από τους ανθρωπιστικούς, και πολιτικούς στόχους: τη δημογραφική αύξηση
του μουσουλμανικού στοιχείου έναντι του χριστιανικού, του ελληνικού (και εν
μέρει του βουλγαρικού) στην ανατολική Θράκη και την Ιωνία, του αρμενικού στη
μικρασιατική ενδοχώρα.
Με το ξέσπασμα των βαλκανικών πολέμων οι Έλληνες, οι Βούλγαροι και
οι Αρμένιοι υπήκοοι του σουλτάνου θα αρχίσουν να δοκιμάζονται με την
αναπόφευκτη εμπλοκή τους στην αναμέτρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τους
πέραν των συνόρων ομόθρησκους και ομοεθνείς τους. Η κατάσταση στα πολεμικά
μέτωπα δεν ήταν καθόλου εύκολη, ιδιαίτερα για τους Αρμενίους. Καταρχήν όσοι
προωθήθηκαν στο μέτωπο της Θράκης (οι περισσότεροι), βρέθηκαν συχνά απέναντι σε
βουλγαρικές δυνάμεις στις οποίες συμμετείχαν, ως εθελοντές ή επιστρατευμένοι,
εκατοντάδες ομοεθνείς τους. Συνολικά οι Αρμένιοι που εντάχθηκαν σε διάφορες
μονάδες του βουλγαρικού στρατού υπολογίστηκαν σε 1.000 άνδρες. Οι σχέσεις
άλλωστε των αρμενικών επαναστατικών οργανώσεων με τους Βουλγάρους ήταν, όπως
αναφέρθηκε, και στενές και μακροχρόνιες. Συνεπώς ίσως δεν ήταν τυχαίο ότι στα
μέτωπα της Θράκης σημειώθηκαν και αρκετές αρμενικές λιποταξίες από την
οθωμανική προς τη βουλγαρική πλευρά.
Αλλά οι βαλκανικοί πόλεμοι και ιδιαίτερα ο πρώτος έδωσαν την
αφορμή να επανέλθει στη διπλωματική επικαιρότητα το αρμενικό ζήτημα. Καταρχήν η
δραματική αλλαγή του καθεστώτος κυριαρχίας στην Μακεδονία με την εκδίωξη των
Οθωμανών ακύρωσε de factoτις αποφάσεις του συνεδρίου του Βερολίνου
που συνδέονταν με τις πολυσυζητημένες, αλλά ανεκτέλεστες διοικητικές
μεταρρυθμίσεις στα «αρμενικά βιλαέτια». Δεν ήταν τυχαίο ότι στον ευρωπαϊκό τύπο
διατυπώνονταν φόβοι ότι σύντομα οι Οθωμανοί θα ήταν υποχρεωμένοι να
αντιμετωπίσουν, εκτός από το βαλκανικό, και ένα ακόμα εσωτερικό μέτωπο στις
αρμενικές τους επαρχίες. Εξάλλου η εκκλησιαστική και εθνική ηγεσία των Αρμενίων
άρχισε να κινητοποιείται για τη διπλωματική αναψηλάφηση του αρμενικού
ζητήματος, σε μια προσπάθεια να συμπεριληφθεί στις διαπραγματεύσεις που άρχιζαν
στο Λονδίνο (Δεκέμβριος 1912) για τη ειρήνευση των εμπολέμων του πρώτου
βαλκανικού πολέμου. Αλλά ο παράγοντας που επιτάχυνε τις εξελίξεις ήταν
αναμφίβολα ο ρωσικός: Τον Ιούνιο του 1913 η ρωσική κυβέρνηση είχε ετοιμάσει ένα
προσχέδιο για τις «αρμενικές μεταρρυθμίσεις», το οποίο και θα παρουσίαζε
σύντομα σε ειδική πρεσβευτική συνδιάσκεψη στην Κωνσταντινούπολη. Οι Οθωμανοί
αντέδρασαν, αντιπροτείνοντας ένα δικό τους σχέδιο διοικητικών μεταρρυθμίσεων
για ολόκληρη την οθωμανική επικράτεια. Αλλά δεν έπεισαν πια κανέναν: Οι
βαλκανικοί πόλεμοι δεν είχαν μόνο αλλάξει τον πολιτικό χάρτη στις ευρωπαϊκές
επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας· είχαν αναθερμάνει ως καταλύτες, το
ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για την οριστική λύση και της αρμενικής εκκρεμότητας.
Ταυτόχρονα, με τους πολέμους του 1912-13 έσβησε οριστικά και η ουτοπία του
«οθωμανισμού» (osmanlılik) και των διλημμάτων που αυτό είχε εκθρέψει μεταξύ
των χριστιανών και μουσουλμάνων θιασωτών του. Ακόμα και οι νομοταγείς ως τότε
ντασνακιστές δεν ήταν πια διατεθειμένοι –με κάποιες εξαιρέσεις– να δώσουν νέα
παράταση στις ως τότε «καλές» (αλλά δοκιμαζόμενες) σχέσεις τους με τους
Νεότουρκους.
Έντυπο για το αρμενικό
και μακεδονικό ζήτημα.
Τον Ιούλιο του 1913 η πρεσβευτική συνδιάσκεψη, που συνήλθε στην
Κωνσταντινούπολη για να συζητήσει το αρμενικό αποφάσισε τον χωρισμό των
«αρμενικών» βιλαετιών σε δυο μεγάλες διοικητικές ενότητες, την αποστολή σ’
αυτές ευρωπαϊκής χωροφυλακής (κατά το προηγούμενο της Μακεδονίας), τον διορισμό
εκεί δυο Ευρωπαίων «επιθεωρητών» (inspecteurs généraux) με αυξημένες
αρμοδιότητες, αλλά και τη συμμετοχή των χριστιανών στις νομαρχιακές συνελεύσεις
των δυο «επιθεωρητειών» σε ποσοστό 50%. Οι διεθνείς αυτές εγγυήσεις για την
ασφάλεια των Αρμενίων στις ανατολικές επαρχίες της Μικράς Ασίας ήταν αυτή τη
φορά ρεαλιστικές σε σύγκριση με τις ασταθείς προϋποθέσεις που είχε δημιουργήσει
για το ίδιο ζήτημα πριν από μια τριακονταπενταετία περίπου το συνέδριο του
Βερολίνου. Ωστόσο η τουρκική κυβέρνηση αναζητούσε στρατηγήματα για να
εξουδετερώσει και το νέο σχέδιο. Με πρόφαση λοιπόν τις εκκρεμότητες του
δευτέρου βαλκανικού πολέμου (που έληξαν με τις συνθήκες ειρήνης των Οθωμανών με
τους Βουλγάρους και τους Έλληνες στις 17/30 Σεπτεμβρίου και 1/14 Νοεμβρίου
1913) άρχισε παρελκυστικές διαπραγματεύσεις για την τελική διαμόρφωση του
σχεδίου. Παράλληλα δεν σταμάτησε και τις οργανωμένες μαζικές διώξεις των
ελληνικών πληθυσμών της Θράκης και της Ιωνίας. Ήταν φανερό ότι, μετά τις
τραυματικές εμπειρίες στα Βαλκάνια, οι Νεότουρκοι δεν ήταν διατεθειμένοι να
απεμπολήσουν τα αρχικά τους σχέδια για τον μετασχηματισμό της Αυτοκρατορίας σε
εθνικά ομογενοποιημένο τουρκικό κράτος. Αποδέχτηκαν βέβαια εκόντες
άκοντες (8 Φεβρουαρίου 1914) τις αποφάσεις των Δυνάμεων για τις
αρμενικές τους επαρχίες, καθώς επίσης, μερικούς μήνες αργότερα τον διορισμό των
δυο Ευρωπαίων «επιθεωρητών». Ωστόσο πολύ σύντομα (2 Αυγούστου 1914) θα
υπογράψουν τη μυστική γερμανοτουρκική συνθήκη συμμαχίας, που θα τους εντάξει
στο στρατόπεδο των Κεντρικών Δυνάμεων. Με την έκρηξη λοιπόν του Μεγάλου Πολέμου
δεν θα αναβάλουν απλώς την εφαρμογή του νόμου για τη διοικητική αναδιοργάνωση
της οθωμανικής Αρμενίας· θα τον καταργήσουν (16 Δεκεμβρίου), εκδιώκοντας ταυτόχρονα
και τον έναν από τους δυο Ευρωπαίους «επιθεωρητές» που είχε στο μεταξύ σπεύσει
να αναλάβει τα καθήκοντά του. Τέλος, για να απαλλαγούν ολοκληρωτικά από την
επανεμφάνιση στο μέλλον του φάσματος ενός νέου αρμενικού προβλήματος, θα θέσουν
σε εφαρμογή στα 1915 την από χρόνια κυοφορούμενη στους κλειστούς κύκλους του
νεοτουρκικού κομιτάτου τελική «λύση»: τη μαζική εξόντωση του συνόλου σχεδόν του
αρμενικού πληθυσμού της οθωμανικής επικράτειας. Η εκτέλεση του εφιαλτικού αυτού
σχεδίου, το οποίο θα ολοκληρωθεί στα επόμενα χρόνια με την εκμηδένιση και των
Ελλήνων και των άλλων χριστιανικών λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα
επισκιάσει με την έκταση και την αγριότητά του όλες τις ανθρώπινες εκατόμβες
των προηγούμενων δεκαετιών.
Armenian Genocide Museum – Institute,
Yerevan. Virtual Tour
O Ιωάννης Κ. Χασιώτης είναι Ομότιμος Καθηγητής
Νεώτερης Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ και Επίτιμος
Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Θράκης Διετέλεσε, επίσης, επισκέπτης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου,
Πρόεδρος του ΔΣ του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και Αντιπρόεδρος του ΔΣ του
Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας του
απένειμε το χρυσό μετάλλιο Τιμής και η ισπανική κυβέρνηση το παράσημο του
Ταξιάρχη. Η Δημοκρατία της Αρμενίας, με σχετική πράξη του Προέδρου της, τον
τίμησε με το «Μετάλλιο Μοβσές Χορενατσί» για το πολύτιμο επιστημονικό έργο του
περί του Αρμενικού ζητήματος .
·Ελληνική διασκευή της
μελέτης του συγγραφέα “La dimensón balcánica de la cuestión armenia
(1856-1914)”, στο: Balcanes. Procesos históricos y
desafíos actuales, επιμ.
D. M. Morfakidis Motos – J. A. Ruiz Jiménez, Γρανάδα 2017, σ.
197-216.
ΕΠΙΛΟΓΗΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
Argyriadès, «Ceux
qui luttent pour leur liberté. Crète et Macédoine», Almanach de
la Question Sociale […] pour 1897,Παρίσι, 1897,
σ.
232-236.
André
Barre, L’esclavage blanc (Arménie et Macédoine),Παρίσι, L. Michaud, χ.χ.
[1909].
Dogan
Y. Çetinjaya, The Young Turks and the Boycott Movement: Nationalism,
Protest and the Working Classes in the Formation of Modern Turkey, Λονδίνο, I.B. Tauris, 2013.
Vahakn
N. Dadrian, The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from
the Balkans to Anatolia to the Caucasus, Providence, RI, Berghahn,
1995.
Louise
Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement. The Development of
Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Berkeley,
Calif., Univ. of California Press, 1963.
Surik
V. Ovnanian, Armiano-bolgarskie istoričeskie sviazi i armianskie
kolonii ν Bolgarii
vo vtoroi polovine XIX veka (ΟιαρμενοβουλγαρικέςιστορικέςσχέσειςκαιοιαρμενικέςπαροικίεςστηΒουλγαρίαστοδεύτερομισότου
19ουαι.), Εριβάν, Izdatelstvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968.
Duncan
M. Perry, «The Macedonian Revolutionary Organization’s Armenian
Connection», Armenian Review, 42/1 (1989), 61-70.
Armand
J. Kirakossian, British Diplomacy and the Armenian Question: From the
1830s to 1914, Princeton N.J., The Gomidas Institute, 2003.
Ivan
Savev, «Victor Bérard et la Macédoine», Cahiers balkaniques, 38-39
(2011), 149-166.
Ronald
Grigor Suny – Fatma Müge Göçek – Norman M. Naimark (επιμ.), A Question of Genocide:
Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire,ΝέαΥόρκη, Oxford Univ. Press, 2011.
Stéphane
Yérasimos, «Comment furent tracées les frontières actuelles au Proche-Orient.
Des crayons, des gommes, des cartes, des ratures», Hérodote, 41
(1986), 123-161.
K.
Χασιώτης, Ἀδελφάἔθνηἐνμέσῳθυέλλης. Αρμένιοι και Έλληνες στις μεγάλες κρίσεις του
Ανατολικού Ζητήματος (1856-1914), Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2015.
