Γιάννης Παυλάκης, Το Κοντάκιο Η Παρθένος Σήμερον του Ρωμανού του Μελωδού.

     «Η ΠΑΡΘΕΝΟΣ  ΣΗΜΕΡΟΝ…»

             του Ρωμανού του Μελωδού

του ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΥΛΑΚΗ

περιοδικό ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ τχ. 2/10,11,12, 2004, σελ. 51-53. Περίοδος Β΄. τόμος Η΄. Χρόνος 40^ος.

     Το κοντάκιο του Ρωμανού του Μελωδού που αναφέρεται στη Γέννηση του Χριστού (κοντάκια ονομάζονται οι ‘κοντοί’ δηλ. επιγραμματικοί, σύντομοι, περιληπτικοί ύμνοι της όλης υποθέσεως μιάς εορτής) είναι κατά κοινή ομολογία ένα ποιητικό αριστούργημα, που μπορεί αδιαμφισβήτητα να συγκριθεί με ομηρικούς ή πινδαρικούς ύμνους ή με χορικά του Αισχύλου ή του Σοφοκλέους και που γι’ αυτό έγινε πασίγνωστο. Είναι το ακόλουθο:

«Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει

και η γη το Σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει.

Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι

Μάγοι δε μετά Αστέρος οδοιπορούσι.

Δι’ ημάς γαρ εγγενήθη παιδίον νέον

ο προ αιώνων Θεός».

          Ως φιλόλογος και όχι ως θεολόγος θα επιχειρήσω τη φιλολογική και φιλοσοφική του ερμηνεία αν και πιστεύω ότι καμιά φιλολογική ερμηνεία δεν μας χαρίζει τόση πνευματική και ψυχική ευδαιμονία, όση η μελωδική του απόλαυση με τη χριστουγεννιάτικη εωθινή θαλπωρή μέσα στην εκκλησία. Ολόκληρο το κλασικό αυτό ποιητικό αριστούργημα είναι στο σύνολό του ένας θαυμάσιος ζωγραφικός πίνακας, ολοζώντανος, ένα θαυμάσιο ψηφιδωτό σαν εκείνα της Αγίας Σοφίας ή του Δαφνίου και θα το ζήλευε κι ο καλύτερος ζωγράφος ή καλλιτέχνης του κόσμου, απ’ όσους έχουν απεικονίσει τη γέννηση του Χριστού.

          Είναι μία μοναδική σύνθεση διαλεκτικών αντιθέσεων φυγοκεντρισμού και κεντρομολισμού στοχασμών, νοημάτων, συναισθημάτων και η κάθε ψηφίδα, η κάθε λεπτομέρεια, η κάθε λέξη με εκπληκτική ομορφιά εντάσσεται στο συνολικό μελωδικό πίνακα –κέντημα λόγου-ύμνου- μελωδίας.

          Ας ρίξουμε όμως τον προβολέα της φιλολογικής ερμηνείας σε κάθε μια από τις ψηφίδες αυτές:

          Η Παρθένος λοιπόν η «απειρόγαμος» τίκτει- γεννά. Ιδού η πρώτη διαλεκτική αντίθεση. Ιδού η πρώτη θαυματουργή έκφραση της θείας Παντοδυναμίας. Αλλά και αυτή καθ’ αυτήν η Παρθένος εγκλείει την αντίθεση προς την Εύα. Εκ της Εύας «ερρύη τα φαύλα», εκ της παρθένου «ερρύη τα κρείττω». «Παράδεισος γαρ η εκείνης γαστήρ», όπως επισημαίνει άλλο σχετικό κοντάκιο.

          Η προγονική κατάρα με τη γέννηση αυτή μετουσιώνεται σε θεία ευλογία, την άσπορο ενσάρκωση του θείου βρέφους. Ο ιστορικός ενεστώτας «τίκτει» (γεννά) που επιτείνεται με το «σήμερον» γεφυρώνει τους αιώνες, όπως και σε άλλες κορυφαίες στιγμές χριστιανικής λατρείας (σήμερον κρεμάται επί ξύλου… σήμερον τα άνω τοις κάτω συνομιλεί…) και παρουσιάζει ολοζώντανη μπροστά μας αυτή τη θεία στιγμή με την άφατη ταπεινή μεγαλοπρέπεια της φάτνης μέσα στην Άγια νύχτα- τη θεία γέννηση.

          Και γεννά ποιόν; Τον υπερούσιο, δηλαδή τον ιδεατό, τον αγέννητο, τον αιώνιο, τον άναρχο, αυτόν δηλαδή που είναι πνεύμα που ουσιώνεται «ο λόγος που ην εξ αρχής και σαρξ εγένετο» κατά τον Ευαγγελιστή Ιωάννη.

          Η γη, ένα απειροελάχιστο κοσμικό δημιούργημα μέσα στο άπειρο σύμπαν, προσφέρει στον υπερούσιο Δημιουργό, τον απρόσιτο, τον αόρατο, τον υπερκόσμιο ένα σπήλαιο και όχι ένα ανάκτορο.

          «Τί γαρ ευτελέστερον σπηλαίου, τι δε ταπεινότερον σπαργάνων» επισημαίνει άλλο χριστουγεννιάτικο τροπάριο, για να υπογραμμίσει τη συγκατάβαση της θείας, της Παντοδύναμης μεγαλοσύνης, που αρχίζει σε μια φάτνη και καταλήγει σε ένα σταυρό κι ένα τάφο. Καταδιωγμένος είναι ο Θεάνθρωπος από την αχαριστία αυτών που ήρθε να σώσει και που του πρόσφεραν χολήν αντί μάνα. Το σπήλαιο αυτό είναι το σημείο επαφής του αιώνιου και του άπειρου κύκλου του Θεού-που το κέντρο του είναι παντού και η περιφέρεια ουδαμού-με το φευγαλέο και πεπερασμένο, το άπειρο- ελάχιστο στο σύμπαν που λέγεται άνθρωπος, που λέγεται γη. Θαυμάσια λοιπόν είναι η ρητορική- διαλεκτική σύνθεση που προσάγει με το απρόσιτο. Άλλο δε σχετικό πάλι τροπάριο επισημαίνει:» Τι σοι προσενέγκωμεν Χριστέ, ότι ώφθης επι γης ως άνθρωπος δι’ ημάς: οι άγγελοι, τον ύμνον, ου ουρανοί τον αστέρα, οι μάγοι τα δώρα, οι ποιμένες, το θαύμα, η γη το Σπήλαιον, η έρημος την φάτνην, ημείς δε μητέρα Παρθένον». Και προχωρεί ο Ρωμανός ο Μελωδός στη  σύζευξη ουρανού και γης, αιώνιου και εφήμερου, θείου και ανθρώπινου, αγγέλων και ποιμένων. «Τα άνω τοις κάτω συνεορτάζει, τα κάτω τοις άνω συνομιλεί», όπως επισημαίνει άλλο τροπάριο της βαπτίσεως του Χριστού. Και η σύζευξη γίνεται δοξολογία του: «δόξα μεν εν υψίστοις», «ειρήνη δε και ευδοκία επί της γης». Απλοί βοσκοί συμπληρώνουν την ταπεινή μεγαλοπρέπεια της φάτνης και όχι μεγαλόσχημοι άρχοντες της γης. Και ολοκληρώνουν την εικόνα της Γεννήσεως (εξαίσιος ζωγράφος με τον Λόγο γίνεται ο Ρωμανός) οι μάγοι. Οι μάγοι, «οι τοις άστροις λατρεύοντες» υπό αστέρος διδασκόμενοι και οδηγούμενοι (όπως επισημαίνει άλλο κοντάκιο της γεννήσεως του Χριστού) «οδοιπορούσι». Η διαλεκτική αντίθεση- σύνθεση του να διδάσκονται οι αστρολάτρες- ειδωλολάτρες να προσκυνούν, να προσφέρουν δώρα στον ενσαρκούμενο πνευματικό δημιουργό, τον ήλιο της Δικαιοσύνης, αναθεωρούντες τις ειδωλολατρικές τους πεποιθήσεις είναι και φιλοσοφικά και φιλολογικά αξιοθαύμαστη. Με τον ιστορικό ενεστώτα πάλι «οδοιπορούσι» βλέπουμε αυτή τη στιγμή νοερά μπροστά μας τους μάγους να προχωρούν προς τη Βηθλεέμ με τα συμβολικά τους δώρα: σμύρνα, χρυσόν και λίβανον. Άγγελοι και ποιμένες δοξολογούν, ενώ μάγοι οδοιπορούν. Η έκφραση μιάς ακουστικής και μιάς οπτικής εικόνας εν κινήσει προσδίδουν και εδώ μια θαυμαστή συνθετική χάρη στο κοντάκιο. Και η σύζευξη ουρανού και γης φωτίζεται και ενισχύεται με τον κεντρομολισμό δύο ισοσύλλαβων και ομοιότροπων εμπρόσθετων προσδιορισμών: «μετά ποιμένων- μετά αστέρος». Η ισοσυλλαβία, ο ισοτονισμός, η ομοιοκαταληξία δεν είναι, όπως νομίζουν μερικοί εφεύρημα των νεότερων χρόνων (ΙΕ αιώνα και εξής στη Δύση). Ήδη και σε αρχαία ελληνικά κείμενα, κλασικά- του Θουκυδίδου, του Ισοκράτους κ.α.- συναντούμε αυτό το αισθητικό φαινόμενο αλλά και στον περιώνυμο Ακάθιστο Ύμνο (7^ος αιώνας μ.Χ.) λ.χ.:

«Χαίρε ύψος δυσανάβατον

ανθρωπίνοις λογισμοίς

χαίρε βάθος δυσθεώρητον

και αγγέλων οφθαλμοίς.»

          Δεν είναι λοιπόν τυχαία και η ομοηχία ακόμα των ρημάτων: δοξολογούσι- οδοιπορούσι. Και ο επίλογος του Ρωμανού επιγραμματικά αιτιολογεί την όλη απλή τελετουργική εικόνα- γέννηση όπου, όπως λέει κάποιο στιχηρό. «Θεός το τεχθέν, η δε μήτηρ Παρθένος (θνητή) τι δε μείζον άλλο καινόν έιδεν η κτίσις.». Για μας τους ανθρώπους το βρέφος που γεννήθηκε δεν είναι άλλο παρά ο «προ αιώνων Θεός», ο άναρχος, ο αχώρητος, ο αγέννητος, ο υπέρχρονος, ο αιώνιος, ο Δημιουργός του παντός και έτσι «βρεφουργείται μεν ο κτίστης- νεουργείται δε η κτίσις».

          Με αυτήν την υπέροχη αντιθετική διαλεκτική σύνθεση κλείνει το επιγραμματικό αυτό αριστούργημα ο αθάνατος μελωδός. Και καθώς το ακούμε «ενσαρκωμένο» από μια θεόπνευστη μελωδία, θαρρώ πώς γίνεται φάτνη η καρδιά μας και «μεταλαβαίνουμε» κάθε χρόνο ανήμερα των Χριστουγέννων γεύσεως αναγεννήσεως και θείας αθανασίας. «Θείε Ρωμανέ σε ευχαριστούμε…»

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΥΛΑΚΗΣ   

          Το τεύχος αυτό της Β΄ Περιόδου της «Φιλολογικής Στέγης» περιέχει τις συμμετοχές:

-Η ΑΠΗΧΗΣΗ, 49

-ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΥΛΑΚΗΣ, «Η ΠΑΡΘΕΝΟΣ ΣΗΜΕΡΟΝ», 51-53

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΕΡΟΥΣΗΣ, ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ, 54 (ποίηση)

-ΒΕΛΙΣΣΑΡΙΟΣ ΜΟΥΣΤΑΚΑΣ, ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΦΙΛΙ, 55-56 χριστουγεννιάτικη ηθογραφία. (Το διήγημα είναι αναδημοσίευση από την «Φ.Σ.» τεύχος 10-11/11,12, 1965).

-ΚΩΣΤΑ Γ. ΜΙΣΣΙΟΥ, Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΗΣ «ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΕΓΗΣ» (14.12.1930) ΜΕ ΟΜΙΛΗΤΗ ΤΟΝ ΜΥΤΙΛΗΝΙΟ ΑΝΤΩΝΗ ΠΡΩΤΟΠΑΤΣΗ, 57-59

-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΟΥΤΑΚΟΣ, ΣΤΑΥΡΟΙ/ ΠΙΚΡΗ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ, 59 (ποίηση)

-ΤΟΥΛΑ ΜΠΟΥΤΟΥ, ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΝΥΧΤΑ, 61-64 (διήγημα)

-ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΦΟΥΝΗ, ΠΕΙΡΑΙΑΣ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΗΣ 170 ΧΡΟΝΩΝ, 65 (κείμενο)

-ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ, ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΙΤΑΛΙΑΣ, 66-68 (ταξιδιωτικό οδοιπορικό)

-ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΜΠΑΛΟΥΡΔΟΣ, Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ (Κριτική προσέγγιση στην τελευταία συλλογή του «Κύκλοι Επάλληλοι»), 69-72

-ΚΩΣΤΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ, ΠΕΙΡΑΙΑΣ (ακουαρέλα), 71, (ανέκδοτο ποίημα)

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΟΥΡΗΣ, ΤΑ ΠΑΛΙΑ, 72 (ανέκδοτο ποίημα)

-ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΑΚΗΣ, «Ο ΜΕΣΙΕ», 73-76 (αφήγημα)

-ΕΛΕΝΑ Ν. ΚΑΤΣΟΥΛΟΥ, ΠΟΘΟΣ, 76 (ποίημα)

-ΒΑΣΙΛΗ ΤΟΜΑΝΑ, ΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΝΙΡΒΑΝΑ ΜΕ ΤΗ ΣΚΟΠΕΛΟ, 77-78

(Από άρθρο του στο ένθετο «Επτά Ημέρες» της εφημερίδας «Καθημερινή» (1.9.1996) με τίτλο «Λογοτέχνες της Σκοπέλου. Ο άγνωστος Ιωάννης Κ. Δρακιώτης και ο διάσημος Παύλος Νιρβάνας».)

-ΠΑΥΛΟΣ Ρ. ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ, ΤΟ ΠΟΔΗΛΑΤΟΔΡΟΜΕΙΟ ΝΕΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ, 79-80

-ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΜΑΘΕ, «Ο «ΜΠΑΛΩΜΕΝΟΣ», 81-83 (διήγημα)

-ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. ΓΑΪΤΑΝΗΣ, ΤΙ ΦΤΑΙΩ, 83 (ποίηση)

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΡΑΣΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ, ΚΑΤΟΧΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, 87-86 (αναδιφήσεις)

-ΝΙΚΟΣ Δ. ΠΑΠΑΛΕΟΝΑΡΔΟΣ, ΑΝΑΜΝΗΣΗ, 86 (ποίηση)

-ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΧΡ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ (Σκαρμιτσιώτης), ΙΤΑΜΟΣ, ΕΝΑ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΤΩΝ ΑΓΡΑΦΩΝ, 87-88, (Οδοιπορικό)

-ΜΑΛΑΜΑΤΗ ΧΑΡΙΖΑΝΟΠΟΥΛΟΥ- ΑΜΠΕΛΙΔΟΥ, ΣΤΟΧΑΣΟΥ, 88 (ποίηση)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

-ΣΤΗΝ σελίδα 88 ολοκληρώνεται η ύλη του τεύχους. Ακολουθούν οι σελίδες της «πειραϊκής επικαιρότητας». Μεταξύ άλλων, η ιστορικός Ε. Μπαφούνη γράφει για «το 7^ο διεθνές συνέδριο για την ιστορία των πόλεων» (Αθήνα- Πειραιάς 27-30 Οκτωβρίου 2004), επίσης, υπογράφει  το μικρό σημείωμα για το θεατρικό έργο της Τούλας Μπούτου που παραστάθηκε στο Θέατρο «Ελπίδας»). Διαβάζουμε επίσης για: «Τα 170 χρόνια του Δήμου Πειραιά», για τους «Νεώσοικους της Ζέας». Για τον εορτασμό των 15 χρόνων έκδοσης του περιοδικού «Δικηγορική Επικαιρότητα» που εκδίδει ο Δικηγορικός Σύλλογος Πειραιά.  Πληροφορούμαστε για την βράβευση του εκπαιδευτικού Γιάννη Παυλάκη από τον δήμαρχο της ιδιαιτέρας του πατρίδας Νεάπολης Λασιθίου Κρήτης 30/10/2004 και άλλες ειδήσεις. Ακολουθούν οι σελίδες των «Χρονικών». Μεταξύ άλλων διαβάζουμε για την 23 Πανελλήνια Έκθεση Θαλασσογραφίας, 5/9. Έγραψαν για την επανέκδοση του περιοδικού κλπ. Στις δύο σελίδες σε «Εκείνους που έφυγαν» από τον Πειραιά, την Ελλάδα και τον Διεθνή χώρο,  δημοσιεύεται δίστηλο κείμενο για την απώλεια του Πειραιώτη ηθοποιού Δημήτρη Παπαμιχαήλ (1934- 2004), ακόμα, μαθαίνουμε την είδηση ότι έφυγε από τη ζωή ο Γιώργος Βασίλαινας (1933-2004) ιδιοκτήτης της ομώνυμης παραδοσιακής ταβέρνας του Πειραιά «που έγραψε ιστορία στον χώρο αυτό». Τέλος, το περιοδικό κλείνει τις σελίδες του με το «Βιβλιογραφικό Δελτίο».

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς

Χριστούγεννα 2025