Α. ΜΠΟΥΦΕΑ, ΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ Κ. ΜΠΟΥΦΕΑ,

«Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Κατοχής», εκδόσεις Σοκόλη, 2006, σελ. 608.

ΜΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗ

Σπάνια εργασίες αυτού του είδους, δεν γίνονται βαρετές αναγνωστικά ή αγχοτικές διερευνητικά από τους αναγνώστες, του έτσι και αλλιώς περιορισμένου για τέτοιου είδους θεματολογία κοινού. Οι μελέτες-διδακτορικές διατριβές που εκπονούνται από φιλόπονους επιστήμονες ή ερευνητές, είναι μια δαπανηρή, πολύμοχθη, χρονοβόρα και κάπως «αδικαίωτη» εργασιακή προσπάθεια. Και σίγουρα, δεν έχουν την αρμόζουσα αγοραστική ανταπόκριση ή συστατική προβολή.

Τα μελετήματα αυτά συνήθως διαβάζονται αποσπασματικά ή ευρετηριακά, με αρκετούς ενδοιασμούς από τους «ειδικούς» και τοποθετούνται κάπως βιαστικά στα ράφια των βιβλιοθηκών. Πριν ακολουθήσουν την ένδοξη αριθμητική σειρά των ανάλογων βιβλιογραφικών παραπομπών και ασφαλώς χωρίς τον αναγκαίο ερευνητικό σχολιασμό. Και το σπουδαιότερο, δίχως ο ενημερωμένος αναγνώστης να αρχίσει μια σταδιακή συνομιλία με το υλικό τους. Μια αναγκαία συνομιλία που προάγει την έρευνα, εμπλουτίζει τον ερευνητικό χώρο και είναι εποικοδομητική και για τον ίδιο τον εκάστοτε αναγνώστη.

Γι’ αυτό η ογκώδης, εύρωστη σε πρωτογενές ερευνητικό υλικό, κοπιώδης στην ερευνητική και ερμηνευτική της διαδρομή, χρηματοβόρα στην εκδοτική της πρόταση, πρωτότυπη και σημαντική μελέτη της εκπαιδευτικού και συγγραφέως Αλεξάνδρας Κ. Μπουφέα, «Τα Λογοτεχνικά περιοδικά της Κατοχής» δεν προκαλεί μόνο έκπληξη για την ανασκάλευση και ισορροπημένη διαπραγμάτευση ενός τέτοιου είδους υλικού, αλλά, και θαυμασμό για την συστηματική αφοσίωση, έντιμη πρόθεση και δίκαιη ερμηνευτική προσέγγιση της συγγραφέως σε ένα –παρθένο ακόμα- ερευνητικό πεδίο. Τέρπει η εύστοχη και σταθερή επιδίωξή της να αναδείξει, μελετήσει, σχολιάσει, συγκρίνει, ανασυνθέσει, κριτικάρει ποικιλοτρόπως ένα τόσο χρήσιμο και υποβοηθητικά αναγκαίο για τους μελετητές, τους ιστορικούς της Λογοτεχνίας, αλλά και της γενικής Ιστορίας υλικό. Πρόθεσή της η ανασύσταση και η έξοδος από την ιστορική και αναγνωστική λήθη, ενός τόσο ορθά ταξινομημένου και επιστημονικά επεξεργασμένου πολυδιάστατου υλικού. Των τριάντα επτά (37) εν συνόλω περιοδικών της Κατοχής από όλη την Ελληνική επικράτεια (από τον Απρίλιο του 1941 έως τον Οκτώβριο του 1944) δεν είναι απλώς μια άλλη ωφέλιμη μαρτυρία-ερευνητική εργασία για τα δυστοτόκα εκείνα χρόνια. Αλλά μια πρώτη, σφαιρική, συστηματική και πλήρης ερμηνευτική και κριτική προσέγγιση του πολύμορφου συγγραφικού υλικού, των εν σπέρματι ,ιδεών και των ευλόγων στόχων των περιοδικών της εποχής εκείνης και των συνεργατών τους.

Παράλληλη και επικουρική των αμιγώς ιστορικών μελετημάτων, εργασιών και αναφορών. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο πυρήνας μιας τέτοιας ερευνητικής προσπάθειας συναντάται για πρώτη φορά από όσο μπόρεσα να ελέγξω, στο γνωστό περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» έτος Η τόμος ΙΕ τεύχος 87-88/3,4,1962 και στο κείμενο του Χρ. Γανιάρη «Η εκδοτική δραστηριότητα στην κατοχή» και σκόρπιες πληροφορίες από άλλους συνεργάτες στο ίδιο τεύχος. Επίσης, στο περιοδικό «Διαβάζω» τεύχος 58/15-12-1982 στο αφιέρωμα «Αντίσταση και Λογοτεχνία», υπάρχει το ενδιαφέρον κείμενο του κριτικού Αλέξανδρου Αργυρίου «Σύντομες αναφορές σε περιοδικά της Κατοχής». Καθώς και ένα κείμενο της συγγραφέως Λύντιας Στεφάνου με τίτλο «Τα περιοδικά της μεταβατικής περιόδου» στον τόμο «Πρακτικά Έκτου Συμποσίου Ποίησης» εκδόσεις Γνώση 1987. Και, ακόμα ο συμπληρωματικός τόμος του έργου «Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950-Ένα Έθνος σε κρίση», με τίτλο «Βιβλιογραφικός Οδηγός» των Χ. Φλάϊσερ-Σ. Μπόουμαν, εκδόσεις Θεμέλιο 1984, παρέχει πληροφορίες για την εκδοτική δραστηριότητα την περίοδο εκείνη, και ακόμα μεμονωμένα άρθρα  ή μελέτες σε περιοδικά και εφημερίδες.

Η μελέτη αυτή της Αλεξάνδρας Κ. Μπουφέα που μέρος της είχε προδημοσιεύσει στην εφημερίδα «Καθημερινή» 28/10/1992, τροφοδοτεί συμπληρωματικά τα ιστορικά γεγονότα, βοηθά στην πληρέστερη ερμηνεία της ιστορικής έρευνας με το απαραίτητο της Τέχνης εποικοδόμημα.

Η ερευνήτρια ανοίγει νέους δρόμους στον ευρύτερο ερευνητικό χώρο.

Στο μελέτημά της αυτό ανακαλύπτουμε αρκετούς μεταγενέστερους αξιόλογους δημιουργούς να παρουσιάζονται με κείμενά τους την περίοδο αυτήν στις στήλες των περιοδικών. Προσέχουμε ότι αρκετοί από τους επώνυμους δημιουργούς χρησιμοποιούν στο έργο τους τη Δημοτική γλώσσα, άλλοι υιοθετούσαν το μονοτονικό, τη φωνητική γραφή κ.λ.π., πολύ πριν την επίσημη Πολιτεία.

Φωτίζει η Μπουφέα, τις άοκνες εκδοτικές επιδιώξεις αρκετών Μεταπολεμικών δημιουργών, τις πνευματικές ζυμώσεις, τις πνευματικές ιεραρχικές ανακατατάξεις ανάμεσα στις γενιές, παρουσιάζει τον ηθικό χαρακτήρα και τον Εθνικό ζήλο τόσο των εκδοτών όσο και των συνεργατών τους. Το ενδιαφέρον της ερευνήτριας είναι σταθερό, ειλικρινές και με μεγάλη συμπάθεια για την περίοδο αυτή. Δεν εστιάζεται μόνο στη συστηματική αποδελτίωση και ερμηνευτική χαρτογράφηση και σχολιαστική προσέγγιση της ύλης των περιοδικών της μεταβατικής αυτής περιόδου, αλλά, μας προτρέπει να ανακαλύψουμε έναν άγνωστό μας άλλον κόσμο. Ορθότερα, μας υπενθυμίζει, ότι παράλληλα με τους ήρωες των ιστορικών ανδραγαθημάτων των διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων (με προεξάρχουσα εκείνη του ΕΑΜ) κυοφορήθηκαν και οι αφανείς ήρωες των «εν λογοτεχνία λαμψάντων».

Των αμούστακων εφήβων της Κατοχής, που με το ένα χέρι κρατούσαν τις προκηρύξεις και όρθωναν τα όπλα ενάντια στον κατακτητή (που δεν ήθελε να αλλάξει την Κοινωνία αλλά ολόκληρο τον Δυτικό Πολιτισμό) και με το άλλο με το ίδιο αντιστασιακό αγωνιστικό φρόνημα κρατούσαν το μολύβι και εικονογραφούσαν τα όνειρά τους, τις ενδόμυχες καλλιτεχνικές τους φιλοδοξίες, τους μελλοντικούς τους πνευματικούς στόχους, τις νεανικές οραματικές τους προθέσεις, που αποτύπωναν με ευλάβεια στα πρωτόλεια αυτά κείμενα των πρώτων δημοσιευμάτων τους. Λουσμένοι τόσο μέσα στις παραδοσιακές βιωματικές πηγές των ιστορικών τους αναφορών, όσο και στις συναισθηματικές στέρνες των νέων πνευματικών τους ηγητόρων.

Μέσα από την εργασία της Αλεξάνδρας Κ. Μπουφέα, αναδεικνύεται ο καθημερινός αγώνας των εκατοντάδων μικρών ή μεγάλων δημιουργών, γνωστών ή λιγότερων γνωστών, που δεν εξαντλείται μόνο στο επίπεδο της βιολογικής τους επιβίωσης, αλλά αυτών που αναζητούσαν και τα αναγκαία πνευματικά τους στηρίγματα. Και ο τιτάνιος αυτός αγώνας γίνεται ακόμα πιο θαυμαστός αν εμείς σήμερα, αναλογιστούμε τις τεράστιες οικονομικές δυσχέρειες που όλοι αντιμετώπιζαν, τον επισφαλή βίο που διαβίωναν, τον θάνατο και τα βασανιστήρια που καιροφυλακτούσαν κάθε στιγμή, την έλλειψη ακόμα και των στοιχειωδών μέσων άμεσης επιβίωσης.

Όμως, σε αυτούς τους άκρως θυσιαστικούς καιρούς αντιλαμβανόμαστε το μεγάλο χρέος που επωμίστηκε αυτή η γενιά.  Να σηκώσει στους ώμους της την προσωπική μοίρα των απογόνων της.

Η αρχιτεκτονική δομή του βιβλίου είναι εξαιρετική. Υπόδειγμα για κάθε μελλοντικό ερευνητή με παρόμοια θεματολογία. Από όσο μπορώ να γνωρίζω, αν εξαιρέσουμε την εργασία της Χριστίνας Ντουνιά «Τα περιοδικά της Αριστεράς στον Μεσοπόλεμο» εκδόσεις Καστανιώτης 1996 και, της Αμαλίας Καραλή «Μια ημιτελής Άνοιξη…» εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2005, δεν υπάρχουν άλλες τέτοιου εύρους και πληρότητας εργασίες για τα Λογοτεχνικά περιοδικά και ιδιαίτερα της Κατοχής. Υπάρχουν ασφαλώς, ενδιαφέρουσες ανατυπώσεις ή αποδελτιώσεις ποικίλλων άλλων περιοδικών.

Η ερευνήτρια και συγγραφέας, δεν εκμεταλλεύτηκε το προς διαπραγμάτευση σκόρπιο και ενδιαφέρον αυτό υλικό για να οικοδομήσει μια δική της θεωρία, να προπαγανδίσει ιδιάζουσες ιδεολογικές θέσεις, ή να διχάσει δημιουργώντας τεχνικά πνευματικά προβλήματα μελετώντας το υλικό της. Δεν μερολήπτησε μεταξύ της μία ή της άλλης γενιάς των δημιουργών. Με ευδιάκριτο σεβασμό μελέτησε την ύλη των περιοδικών σελίδα την σελίδα κείμενο το κείμενο και αναζήτησε τις βαθύτερες αιτίες και τις ανάγκες δημιουργίας των κειμένων. Διαμερισματοποίησε την θεματογραφία τους και μας προτείνει την έκαστου καλλιτέχνη και πνευματική αξία.

Παρακολούθησε διακριτικά, την συγγραφική πορεία πολλών δημιουργών και μετά το πέρας της περιόδου αυτής που εξετάζει. Βάδισε πάνω στα εσωτερικά χνάρια των εσωτερικών και ιδιαίτερων αναγκών του κάθε περιοδικού.

Επεδίωξε και πέτυχε να έχει προσωπικές συναντήσεις και συνομιλίες με εκδότες και συνεργάτες των περιοδικών αυτών. Δεν δίστασε να μας αποκαλύψει τις πηγές της και τις εγγενείς δυσκολίες στην ανακάλυψη του πληροφοριακού υλικού της. Ταξινόμησε το υλικό της κατά μεγάλες γεωγραφικές ενότητες ανάλογα με τον τόπο έκδοσής τους. Τα περιοδικά της Πρωτεύουσας, τα περιοδικά του Πειραιά, τα περιοδικά της Επαρχίας. Με τον τρόπο αυτόν, έχουμε μια γενική και ουσιαστική εικόνα της εκδοτικής περιοδικής κίνησης σε ολόκληρη την Ελληνική επικράτεια.

Ερεύνησε όχι μόνο τα «επίσημα» περιοδικά, αλλά, και τα άλλα σε ιδιαίτερο κεφάλαιο (Χειρόγραφα, δακτυλόγραφα, προσκείμενα στις Κατοχικές αρχές). Εμπλούτισε την μελέτη της με χρήσιμους πίνακες ψευδωνύμων, μεταφραστών, θεατρικών παραστάσεων, ευρετηρίων ονομάτων και φυσικά, την ανάλογη του θέματος Βιβλιογραφία.

Είτε στις επιμέρους κρίσεις της, είτε στο κεφάλαιο της Συνολικής εξέτασης, μας παρουσίασε την ιδιαίτερη ταυτότητα του καθενός περιοδικού και των κειμένων του.

Μας φώτισε τα εσωτερικά ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του, μας μίλησε για το ιδεολογικό τους στίγμα, μας αποκρυπτογράφησε τις πολιτικές τους εκλεκτικές συγγένειες, μας πρότεινε τις αισθητικές του αρχές, μας περίγραψε τις συμπλέουσες απόψεις με τα άλλα όμορά τους περιοδικά της εποχής. Δεν δίστασε, όπου το συναντούσε, να καυτηριάσει την θεματολογία της ύλης τους, και τις λικνίζουσες κειμενικές τους κοινοτοπίες. Πρόκληση προκαλεί η ιδιαίτερη εξέταση της στήλης της αλληλογραφίας. Μας τόνισε το ειδικό πεδίο αναφορών τους στις μεταιχμιακές αυτές στιγμές. Μας παρέσυρε στην ποικιλία των ενδιαφερόντων τους (τουλάχιστον ορισμένων από αυτά). Μας υπενθύμισε τον πλούτο των ιδεών τους, την μαχητικότητά τους, τις απαραίτητες πνευματικές τους ισορροπίες, τις μεταξύ των έχθρες και αψιμαχίες. Ανάπλασε με ακρίβεια και ευκρίνεια το ιστορικό της έκδοσής τους, ανέσυρε από τη λήθη όχι μόνο λησμονημένα ονόματα, αλλά, και ξεχασμένα κείμενα ακόμα και σήμερα επίκαιρα.

Η εκπαιδευτικός και συγγραφέας Αλεξάνδρα Μπουφέα με γλώσσα απλή, στρωτή, ελάχιστες φορές επαναλαμβανόμενη (το υλικό είναι ογκώδες), με εύχημες και ακριβείς ερμηνευτικά λέξεις, με ύφος λαγαρό, συγκαταβατικό ως προς το εξεταζόμενο υλικό, χρησιμοποιώντας μια πολλαπλότητα στην ερμηνευτική της προσέγγιση, συνάρτησε το πολυσυλλεκτικό και κάπως χαώδες περιοδικό κειμενικό υλικό και το συσχέτισε με την ιστορική πορεία των δραματικών γεγονότων της εποχής εκείνης. Συνδέοντας την ζωή με την λογοτεχνία σε μια προοπτική ενός καλύτερου και δικαιότερου κόσμου, έτσι όπως τον ονειρεύτηκαν και οι δημιουργοί εκείνης της εποχής.

Και, ο ερευνητικός στόχος, και η προτρεπτική ερμηνευτική προσέγγιση ενός τέτοιου υλικού προκαλεί κατάπληξη, επειδή δεν γίνεται σύμφωνα με τις προδιαγραφές ενός πολιτικού μυθοποιητικού μηχανισμού, ή ιδεολογικού πρωτείου, αλλά με τον νηφάλιο γυναικείο λόγο μιας άξιας ερευνήτριας και δοκιμιογράφου.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση,

εφημερίδα Η Κυριακάτικη Αυγή 10 Ιουνίου 2007, σελ. 24.

Πειραιάς 14 Σεπτεμβρίου 2013-09-14.

Ημέρα της υψώσεως του τιμίου σταυρού, με λιβάνι, βασιλικό και ψαλμωδίες ιερατικές και, αρκετή ζέστη.

Υ. Γ. Αλεξάνδρα και Γιάννη, χαιρετισμούς από τον Πειραιά.