ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. ΡΗΓΑΤΟΣ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ  ΡΗΓΑΤΟΣ

«Τα ιατρικά στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη», εκδόσεις, Δόμος 1996.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε ένας λαϊκός θεολόγος που, διατύπωσε τις απόψεις του με διηγηματικό ή μυθιστορηματικό τρόπο.

Το έργο του είναι διαποτισμένο από τα νάματα της ορθόδοξης παράδοσης. Οι κανόνες ζωής, οι πνευματικές αξίες, οι αρχές ήθους της ορθοδοξίας, ορίζουν, και, τις περισσότερες φορές ποδηγετούν τα κείμενά του εκούσια. Αυθεντικός χριστιανός ψαλμωδός, ύμνησε εκ βάθους καρδιάς την πίστη των προγόνων του, και πρόσφερε θυσία την «εσπερινή» ζωή του στο Θεό των πατέρων του.

Με απαράμιλλο ταλέντο ιχνογράφησε τα πάθη και τους καημούς των κατοίκων του νησιού του και όχι μόνο. Με την πέννα του «καθαγίασε»την διηγηματογραφία της γενιάς του. Οι απλοί, βασανισμένοι και ταλαιπωρημένοι άνθρωποι της εποχής του, «ανακάλυψαν»την ψυχή τους στο έργο του. Η γραφή του, ως θυμίαμα αναπέμπει το ήθος των συναισθημάτων τους, και, ευωδιάζει από την αγαθότητα των προθέσεών τους.

Με τον απόκοσμο Σκιαθίτη ανατέλλει και δύει μάλλον, ότι ονομάζουμε «εορταστική ορθόδοξη διηγηματογραφία». Ο μυθιστοριογράφος Φώτης Κόντογλου που συγγενεύει πνευματικά μαζί του, είναι περισσότερο «κοσμικός» και αρκετά ακραίος και συντηρητικός. Ενώ ο συγγενείς του διηγηματογράφος Αλέξανδρος Μωραϊτίδης, μάλλον υπολείπεται στο σχεδιασμό γραφής του έργου του.

Ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα και σχολιασμένα κείμενα-μυθιστόρημα του αυτόβουλου ερημίτη, είναι και η πασίγνωστη και πολυδιαβασμένη «Φόνισσα».

Στο έργο αυτό ο κυρ Αλέξανδρος, «εκπνευματώνει» ίσως τις χριστιανικές αρετές και τις μεταστοιχειώνει σε κοινωνική αναγκαιότητα. Χωρίς να απεμπολή το ορθόδοξο κοσμοείδωλο, το εμπλουτίζει με τους αναγκαίους ερμηνευτικούς κοινωνιολογικούς κώδικες, και μέσα από την τραγικά ιδιαιτεροποιημένη οπτική του ψυχογραφεί τις δραστηριότητες και αντιξοότητες της νησιώτικης γυναίκας και καταγράφει τα πολυποίκιλα γεγονότα και καταστάσεις των απλών ατόμων της εποχής του.

Η Φραγκογιαννού, μια θεόληπτη προσωπικότητα επιλέγει να βιώσει για λογαριασμό μας, την εφιαλτική απόφαση του, να βαδίσουμε πάνω από την κοινωνική άβυσσο της εποχής της και της εποχής μας. Η Φραγκογιαννού είναι η απελπισμένη συνείδηση του απλού καθημερινού ανθρώπου που κατανοεί, ότι η ζωή του προορίζεται να χαθεί άδοξα, αφού, οι κοινωνικές συνθήκες δεν θα του επιτρέψουν να αλλάξει την προδιαγεγραμμένη πορεία του. Η ριζωμένη αυτή επίγνωση του λαϊκού ανθρώπου, είναι μάλλον που ορίζει και την εξέλιξη του θρησκευτικού φαινόμενου γενικότερα. Μια, που μετασχηματίζει τις ιδεατές και υψηλές θρησκευτικές ιδέες, σε απτές κουραστικές συνήθειες, πομπώδεις τελετουργίες, άκαιρες τυπολατρίες, δεισιδαίμονες πρακτικές, που σφραγίζουν την εφήμερη ζωή του.

Η στέρηση ζωής και μάλιστα θηλυκής, για την Φραγκογιαννού λειτουργεί ως αναγκαία πράξη ασκητικής θεραπευτικής ή μάλλον ψυχικής εξιλέωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Η βρεφοκτονία ή η παιδοκτονία, την θέλγει ηθικά και την ανακουφίζει ψυχικά.

Σκοτώνοντας τα κορίτσια, είναι σαν να σκοτώνει την παιδική της κακότυχη ηλικία. Σκοτώνει το παρελθόν της μέσα στην ταραγμένη συνείδησή της, έτσι όπως η αρχαία Μήδεια σκοτώνοντας τα παιδιά της, πίστεψε ότι θα σκότωνε τον παθιασμένο της έρωτα, για τον άντρα που την απάτησε και έπειτα την παράτησε. Όπως πάλι, η Μαρία η Αιγυπτία, σκότωσε τον παλαιό εαυτό της φεύγοντας μέσα στην έρημο. Τα δυνατά πάθη ή οι μεγάλες δυστυχίες γεννούν οριακές πράξεις. Πράξεις που οδηγούν στον «κολασμένο παράδεισο», μια και ο άλλος παράδεισος, ο «αθώος» και «άγιος» τερματίζεται με την ενηλικίωσή μας, και την εισδοχή μας στον κόσμο των μεγάλων. Η ενηλικίωσή μας είναι και η Κόλασή μας.

Από την άλλη, η παιδοκτονία, είναι για τη θειά Χαδούλα, η μόνη διέξοδος σε αυτήν που έχει ψηλώσει ο νους της και διεκδικεί για τον εαυτό της και για ολόκληρο τον γυναικείο πληθυσμό, το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης της ζωής της και την επιλογή των πράξεών της. Μόνο που λανθασμένα την οργή της, αντί να την στρέψη προς τους πραγματικούς ενόχους και ηθικούς αυτουργούς της κοινωνικής αδικίας και οικονομικής εξαθλίωσης, την διοχετεύει προς τα θύματά τους.

Με την εσωτερίκευση της βίας, η ύβρης παραμένει αντί να μεταλλαχθεί. Γιαυτό και το στοιχείο του νερού ως πρωταρχική πηγή ζωής, θα της αποπλύνει τις ενοχές της, αφαιρώντας της όμως την ίδια της ζωής.

Το δικαίωμα δηλαδή στην επιλογή.

Η ανθρώπινη και η Θεία Δικαιοσύνη δεν θα προλάβουν να την δικάσουν. Οι πράξεις της θα παραμείνουν μετέωρες ως γραφή ή ως μνήμη. Και οι επιλογές της, θα υπομνηματίζουν την δική μας αναποφασιστικότητα, την δική μας αβουλία, και θα ορίζουν τον μόνο ρόλο που μας απομένει μετά την ενηλικίωσή μας, αυτόν του αναγνώστη της ζωής.

Μια και το δίλημμα παραμένει, το προσληπτό ή το απρόσληπτο παραμένει αθεράπευτο;

Η Φραγκογιαννού είναι ο άνθρωπος που έχει κάνει πραγματικότητα την εξαθλίωσή του. Το άτομο που αρνείται να έχει ιδανικό εαυτό, να έχει ιδανικά.

Και με αυτό το κορυφαίο και ίσως ένα από τα αρτιότερα έργα του κυρ Αλέξανδρου, ασχολείται στο νέο του βιβλίο ο κύριος Γεράσιμος Ρηγάτος.

Ο Γεράσιμος Ρηγάτος είναι γιατρός ογκολόγος, διευθυντής του Νοσοκομείου Άγιος Σάββας.

Στο ενεργητικό του έχει μια μεγάλη σειρά αξιοσημείωτων δημοσιεύσεων και βιβλίων που συνδυάζουν την Ιατρική με την Λογοτεχνία. Τα έργα του διακρίνονται για την αρτιότητα τους, και την επιστημονική τους ακρίβεια. Ο ίδιος, ασχολείται με θέματα που δεν άπτονται μόνο των εργασιακών του ενδιαφερόντων, αλλά αγγίζουν προβλήματα του ευρύτερου χώρου της Ελληνικής λογοτεχνίας και της τέχνης γενικότερα. Έργα μεστά, ενδιαφέροντα και απαραίτητα στους μελετητές της ευρύτερης Ελληνικής γραμματείας.

Το παρόν βιβλίο, ανοίγει μια ευσύνοπτη εισαγωγή στην οποία εκτίθενται οι απόψεις του συγγραφέα για το έργο του Σκιαθίτη και, επιγραμματικά αναφέρεται στον εντοπισμό εξήντα περίπου σημείων με μείζον ιατρικό ενδιαφέρον.

Η προτροπή του για αποθησαύριση των λαϊκών πληροφοριών που μας προσφέρει το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, είναι εύστοχη και μακάρι να εισακουσθεί.

Στο πρώτο μέρος, με τίτλο «Τα ιατρικά του Παπαδιαμάντη» ο συγγραφέας αναφέρεται στις γενικές ιατρικές πληροφορίες που συναντά ο αναγνώστης στο έργο. Αρχινώντας από το διήγημα «Μετανάστιδα» και κλείνοντας το κεφάλαιο με το διήγημα «Υπηρέτρα», ο μελετητής εξετάζει πάνω από δέκα διηγήματα του Παπαδιαμάντη που του προκαλούν ιατρικό ενδιαφέρον. Επισημαίνει ότι οι επιδημίες που καταβασάνισαν τον 19^ο αιώνα τον Ελληνικό χώρο, πέρασαν στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με ακρίβεια, σεβασμό και τρομερή ευσυνειδησία. Και στάθηκαν ορισμένες φορές η αφορμή για να πλάσει ο Σκιαθίτης τον διηγηματικό του μύθο.

Η επισήμανση της σελίδας 12, ότι ο διηγηματογράφος ήταν γνώστης των ιατρικών πληροφοριών της εποχής του είναι σημαντική, όπως και η θέση ότι ο Κοσμοκαλόγερος έπρεπε να μεταφράζει ιατρικά άρθρα για να εξοικονομήσει τα προς το ζην του, προσφέρει μια νέα προοπτική στις Παπαδιαμαντικές έρευνες. Εκτός της επισήμου ιατρικής ο ιατρός και συγγραφέας Γεράσιμος Ρηγάτος, αναφέρεται και στην θεουργική ιατρική του Παπαδιαμάντη. Ενδιαφέρον έχουν και οι θέσεις που εκφράζει για την αντίληψη της ιάσεως από τον Παπαδιαμάντη σελίδα 14, και την αναφορά σε λέξεις που αν και δεν είναι τόσο εύχρηστες, σήμερα στην ιατρική ορολογία δεν παύουν να αποτελούν πολιτιστικό οπλοστάσιο της γλώσσας μας σελίδα 15.

Στο δεύτερο και μεγαλύτερο μέρος της μελέτης, με τίτλο «Φραγκογιαννού η γιάτρισσα», ο Γεράσιμος Ρηγάτος ξεδιπλώνει τις απόψεις που είχε η θειά Χαδούλα-και ιδιαίτερα ο Παπαδιαμάντης-για την επίσημη αλλά και την λαϊκή ιατρική, που εφάρμοζαν τότε και την συγκρίνει και συσχετίζει με τις διάφορες πληροφορίες των λαογράφων της εποχής της.

Μας αναφέρει τα πάμπολλα βότανα που χρησιμοποιούσε η Φραγκογιαννού όπως: το κυκλάμινο, την δρακοντιά, την αγριοκρομμυδιά, το πολυτρίχι,… κ.λ.π. που με τόση σχολαστική ακρίβεια πολλές φορές περιγράφει ο διηγηματογράφος μας μέσω των ηρωϊδων του. Αυτό μας κάνει να υποψιαστούμε ότι ο Σκιαθίτης ήταν γνώστης της τοπικής και της ευρύτερης ψυχολογίας των λαϊκών στρωμάτων και της τοπικής λαογραφίας, αλλά ήταν και ενήμερος της πανίδας και της χλωρίδας του τόπου του.

Μιλά επίσης για τα «κολυμπίδια» σελίδα 29, τα «Μαραζιάρικα παιδιά» σελίδα 31, τον «αιμοστάτη» σελίδα 34 κ.λ.π. Το κεφάλαιο κλείνει με την αναφορά σε άλλους ηθογράφους συγγραφείς και την σχέση της λογοτεχνίας με την λαογραφία.

Στο τρίτο μέρος ο Γεράσιμος Ρηγάτος εκφράζει τις κρίσεις του για το ψυχολογικό αλλά και κοινωνικό πρόσωπο της Φραγκογιαννούς προσπαθώντας άλλοτε να δικαιολογήσει άλλοτε όχι τις ενέργειές της, διατυπώνοντας μάλιστα και επτά ψυχοκοινωνικά γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν την Φραγκογιαννού σελίδα 45.

Εδώ θα ήθελα να επισημάνω ότι ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ, καθώς και ο Αμερικανός αντιψυχίατρος Τόμας Τζαζ, και άλλων, μας έχουν πλέον διαλευκάνει ή έχουν απαντήσει στα σύγχρονα ερωτήματά μας για το τι είναι η Τρέλα και τι όχι. Έτσι ώστε να μην είναι άστοχο αν σημειώναμε, ότι όλοι είμαστε εν δυνάμει οριακές προσωπικότητες. Και τα σύνορα μεταξύ υγιούς και μη υγιούς ψυχικά ανθρώπου να είναι τόσο δυσδιάκριτα.

Μια και η Κοινωνία και ο Πολιτισμός γενικότερα, μεταμορφώνει συνεχώς τις εκφραστικές μορφές της χωρίς ποτέ να αλλάξει η ουσία της.

Τέλος, μας μιλά για τον κοινωνικό χαρακτήρα του κειμένου.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τους αναγνωρίσιμους γιατρούς της εποχής, τους επώνυμους, όπως ο Γουλιέλμος Βίλδ, και την θέση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη για την ιατρική ηθική και δεοντολογία.

Το βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου είναι αρκετά ενδιαφέρον με γλώσσα στρωτή, ύφος απλό και θέσεις και κρίσεις που άπτονται και των δύο εξεταζόμενων πεδίων. Αυτόν της λογοτεχνίας και εκείνον της λαϊκής ή επίσημης ιατρικής.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα, 
«Η Φωνή του Πειραιώς», 30/ Σεπτεμβρίου 1996, σελίδα 6,7.

Πειραιάς 28/9/2013

Υ. Γ. και μέσα στο τρομακτικό πνεύμα των Ελληνικών ημερών, που φανερώνει για μια ακόμα φορά, ότι οι νεοέλληνες δεν διδάχθηκαν τίποτα από την πτώχευση της πατρίδας τους, και την δολοφονία ενός νεαρού Έλληνα καλλιτέχνη, τι να σου πει ο λόγος του κυρ Αλέξανδρου;

«Βρισκόμαστε όλοι στον πάτο μιας κόλασης που κάθε της στιγμή είναι κι ένα θαύμα»

Εμιλ Μ. Σιοράν