Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΚΑΙ Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

Ο ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΚΑΙ Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

            Μνήμη Βασιλικής Μπαλούρδου 12/2/2008

     Δεκαοχτώ αιώνες περίπου ύστερ’ από το Θουκυδίδη παραπλήσιες- αλλά και κάποτε αντίθετες-κρίσεις διατυπώνει ένας άλλος μεγάλος στοχαστής, ωμός και κυνικός, ο Νικολό Μακιαβέλλι.

    Έτσι είναι ενδιαφέρον το απόσπασμα αυτό του Μακιαβέλλι: Για τις νέες κατακτήσεις με όπλα και με την αξία του ηγεμόνα, εκείνος που στηρίζεται στην αξία και όχι στην τύχη διατηρείται περισσότερο-και μάλιστα αν ο ηγεμόνας έρθει να κατοικήσει στη νέα χώρα. (1). Ο Raymond Aron  αντιπαρατηρεί ότι κάθε γενιά ξεκινά με το όραμα νέων περιπετειών. Έχει δίκιο, αλλά κινδυνεύει να επαναλάβει την ιστορία επειδή την αγνοεί. Κάποτε, όταν η κοινωνία, ή η άρχουσα τάξη έχουν χάσει την ικανότητα να μεταρρυθμιστούν η επανάσταση γίνεται η μόνη λύση. Όταν οι απαιτούμενες αλλαγές δεν χρειάζονται βία, η ριζοσπαστική άρνηση και η συστηματική αμφισβήτηση χρησιμεύουν σαν άλλοθι στο συντηρητισμό, στην οκνηρία.

      Παρατηρεί εξάλλου ο Μακιαβέλλι ότι ενώ ο Καίσαρ Βοργίας θεωρούνταν σκληρός, έβαλε ωστόσο τάξη στη Ρομανία, την ένωσε, την έκανε ειρηνική και πιστή. Ώστε, τελικά, στάθηκε πιο σπλαχνικός από το Φλωρεντινό λαό, πού, για να μην τον πούν σκληρό, άφησε και καταστράφηκε η Πιστόγια.

     Κι ακόμα: Αξιέπαινος βέβαια είναι ο ηγεμόνας που τηρεί τον λόγο του. Η πείρα όμως δείχνει πως εκείνοι οι ηγεμόνες κατόρθωσαν μεγάλα έργα, που λίγο λογάριασαν την καλή πίστη. Ένας συνετός ηγεμόνας δεν μπορεί να κρατεί τον λόγο του. Πρέπει να ‘ναι κρυψίνους και υποκριτής. Να φορεί, κατά τις περιστάσεις, πότε τη λεοντή και πότε την αλωπεκή. Ποτέ δεν λείπουν οι νομιμοφανείς δικαιολογίες για να μην κρατήσεις τον λόγο σου. Για να διατηρήσεις την εξουσία πρέπει να ενεργείς εναντίον της καλής πίστης, της φιλανθρωπίας και της θρησκείας. Αν ο ηγεμόνας πάρει μέτρα για τη ζωή και τη διατήρηση του κράτους, όλοι θα τα κρίνουν έντιμα και θα τα παινέσουν.

     Θαρρεί κανείς ότι με το δόγμα του Μακιαβέλλι ακούμε κάποια από τις σκληρές και κυνικές δημηγορίες του Κλέωνα, λ.χ. για την τύχη που έπρεπε να επιφυλαχτεί στους Μυτιληναίους.

     Και παρακάτω: Ο ηγεμόνας πρέπει ν’ αναθέτει σε άλλους όσα επισύρουν ευθύνες και να ενεργεί μόνος του όσα ευργετούν.

     Απηχούν επίσης τη σκληράδα του Κλέωνα οι παρακάτω σκέψεις του Μακιαβέλλι: Οι πόλεις που προηγουμένως ήταν ελεύθερες και αυτόνομες, όταν κατακτηθούν μπορούν να κυβερνηθούν: πρώτον, αν εξοντώσεις τον πληθυσμό τους, δεύτερον, αν τις αποικίσεις (κάτι σαν τις Αθηναϊκές κληρουχίες),  τρίτον, αν τις αφήσεις να κυβερνιούνται με τους νόμους τους, επιβάλλοντας φόρους και δημιουργώντας μια ολιγαρχία, φτιαγμένη από τον ηγεμόνα, που γι’ αυτό δεν μπορεί να σταθεί χωρίς την υποστήριξή του και κάνει το πάν για να τη διατηρήσει. Όποιος κυριεύει πόλη συνηθισμένη να ζει ελεύθερα και δεν την καταστρέφει, πρέπει να περιμένει ότι αυτή θα τον καταστρέψει. Οι κάτοικοί της θα θυμούνται την παλιά τους ελευθερία και τους θεσμούς τους. Το πέρασμα του χρόνου ή οι ευεργεσίες πού ο ηγεμόνας τους κάνει είναι ανώφελα.

     Πρέπει όμως να προσέξουμε και τον αντίλογο του Έντουαρντ Κράνκσοου, που παρατηρεί πώς οι διανοούμενοι και όσοι γενικά έχουν αυτόνομη σκέψη είναι χρήσιμοι για την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της οικονομίας. Επομένως ο ηγεμόνας πρέπει να επιμένει να τους χαλιναγωγήσει με διοικητικά μέτρα, όχι όμως να τους συντρίψει και να τους εκμηδενίσει. Προς τούτο δημιουργεί μια διοικητική, φατριαστική γραφειοκρατία, που καθίσταται το νέο, φύσει συντηρητικό,  κυρίαρχο σώμα, ενάντιο σε κάθε μεταβολή, γιατί αλλιώς θα κινδυνεύει να χάσει τα πλεονεκτήματά του.

     Πάνω σ’ όλα αυτά σκέπτομαι ότι η επιχείρηση διευθυνομένου φιλελευθερισμού σε όσο βαθμό είναι το ένα δεν είναι το άλλο, γιατί δεν επιτυγχάνεται με διακηρύξεις η σύζευξη της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Το να προσπαθεί κανείς να εκκαθαρίσει μια κατάσταση απαράδεκτη μοιάζει με το έντιμο, αλλά δυσώδες, επάγγελμα του εκκαθαριστού βόθρων. Σε κάθε περίπτωση οι ανάγκες της τεχνολογικής προόδου, που είναι υπόθεση ζωής και θανάτου για τα κράτη, γιατί κινδυνεύουν από την καθυστέρηση, επιβάλλουν μιάν ανοχή στους επιστήμονες, αλλιώς θα φτάναμε σε καταστάσεις σαν την εκατέρωθεν διεκδίκηση, με ιδεολογικά μέσα αλλά και με την εξαγορά μεγάλων τεχνικών και επιστημόνων στην εποχή μας από τη μια ή από την άλλη υπερδύναμη. Ο αγριανθρωπισμός και η καλλιέργεια του φθόνου πρέπει ν’ αποκλείονται. Πρέπει να είναι ελεύθεροι οι πνευματικοί άνθρωποι να θέτουν υπό επανεξέταση ξανά και ξανά καθετί που είναι παραδεδεγμένο, αλλιώς, η τεχνολογική πρόοδος δυσκολεύεται. Έτσι το φράγμα του δόγματος πρέπει να σπάσει, γιατί δεν είναι κτήμα ορισμένων «ταλμουδιστών» και μάλιστα ορισμένης μεγάλης Χώρας.

     Ακόμη ο Μακιαβέλλι διατυπώνει τη σκέψη ότι τους ανθρώπους ή πρέπει να τους φέρεις με το μέρος σου ή να τους εξοντώσεις. Όταν τους βλάψεις ελαφρά, σε εκδικούνται. Όταν όμως τους βλάψεις βαριά, δεν μπορούν. Πρέπει λοιπόν η βλάβη να είναι τέτοια που να μην φοβάσαι εκδίκηση.

     Ένα σύγχρονο και δεινό υπόδειγμα μακιαβελλισμού στην εποχή μας είναι η ακόλουθη συνομιλία του στρατηγού Ντε Γκωλ με τον πρώην πρωθυπουργό Αντουάν Πιναί στην εποχή της ανταρσίας των Γάλλων της Αλγερίας. Ο Πιναί λέει ότι στην πολιτική χρειάζεται πίστη και νομιμοφροσύνη. Όχι, του απαντά ο Ντέ Γκώλ. Στην πολιτική χρειάζεται πονηριά. Βέβαια, το ψεύδος δεν επιτρέπεται. Δεν απαγορεύεται όμως η ευστροφία. Ένας ηγέτης δεν λέει ψέματα, όταν ομιλεί στο λαό, πρέπει όμως να προσέχει ιδιαίτερα τι είδος αλήθειας παρουσιάζει, ποιο χρόνο επιλέγει και με ποιόν τρόπο τη σερβίρει. Οι στρατηγοί Σαλάν, Ζουώ, κ.λ.π., προκαλούν το κράτος, αψηφούν το έθνος, υπονομεύουν το ρόλο μας στην Αφρική. Ποιοι; Άνθρωποι που το καθήκον, η τιμή, ο ίδιος ο λόγος υπάρξεώς τους, συνίσταται στο να υπηρετούν και να υπακούουν. Πιστεύουν ότι κατέχουν την «εξ αποκαλύψεως» αλήθεια….

     Τελικά, ο Ντε Γκωλ, τους απομόνωσε μακιαβελλικά, χρησιμοποιώντας το δόλο, ψεύτικες υποσχέσεις και, παράλληλα, διοικητικά μέτρα.

 1.Κάποια αναλογία με τις κληρουχίες των Αθηναίων.

Ηλίας Φ. Ηλιού, ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ-ΔΟΚΙΜΙΟ, εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ 1980, σ.222-225.

ΥΓ. Όταν αυτά συμβαίνουν στον υποτιθέμενο αριστερό δημοσιογραφικό χώρο της Γαλλίας, ή αν θέλετε στην παραδοσιακή προοδευτική μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα, Liberation, τότε τι περιμένεις να συναντήσεις σε συντηρητικής πολιτικής φιλοσοφίας εφημερίδες και έντυπα; Δέκα περίπου χρόνια δημοσιογράφοι της γαλλικής αριστερής ελίτ προέβαιναν σε αυτές τις σεξιστικές και ρατσιστικές ενέργειες, ιδρύοντας το Ligue du LOL, και προέβαιναν σε Διαδικτυακή παρενόχληση, σε αυτό το δημοσιογραφικό μπούλινγκ εναντίον γυναικών, έγχρωμων γυναικών, ομοφυλόφιλων, γυναικών που σωματικά, δεν βρίσκονταν μέσα στο πεδίο αισθητικής τους, και των σεξουαλικών τους ορέξεων, και κανείς από το δημοσιογραφικό επιτελείο της εφημερίδας δεν πήρε χαμπάρι; Δεν γνώριζε τίποτε; Δεν είδε τίποτε, δεν συνάντησε το δημοσιογραφικό αυτό φωτογραφικό μπούλινγκ στα σόσιαλ μίντια, στις δημόσιες ιστοσελίδες, σε σκανδαλοθηρικά έντυπα της χώρας τους; Δηλαδή, τι θα έπρεπε να συμβεί για να αποκαλυφθεί αυτό το δημοσιογραφικό σκάνδαλο; Κάποια αυτοκτονία προσώπου που δέχονταν όλα αυτά τα χρόνια αυτή την υβριστική επίθεση; Για ποιον πυλώνα της δημοκρατίας μιλάτε αγαπητοί δημοσιογράφοι ότι ανήκετε; 
Το μεγάλο ερώτημα είναι, πως άτομα με σπουδές, με πτυχία, με δημοσιογραφικές περγαμηνές, πάντως όχι αγράμματοι όπως είμαστε εμείς οι απλοί πολίτες, προέβαιναν σε αυτές τις ενέργειες.  Που αποσκοπούσαν, τι επιδίωκαν. Αυτοί οι άνθρωποι των δημοσιογραφικών γραμμάτων και της δημοκρατικής αριστερής διανόησης; Αν οι μορφωμένοι συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο, τότε τι να πεις για αυτούς που δεν έχουν τις περγαμηνές τους; Άραγε, οι δικοί μας δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα αυτοί που αποκαλούνται προοδευτικοί και αριστεροί, θα αναδείξουν με κορυφαίους τίτλους το θέμα; Θα μιλήσουν από ποιόν ιδεολογικό χώρο και ποιο πολιτικό δημοσιογραφικό έντυπο προέρχονται αυτοί οι δημοσιογράφοι; Ή θα το κάνουν και πάλι δημοσιογραφική γαργάρα μια και ανήκουν στην φιλική προς εμάς δημοσιογραφική ομάδα ή πολιτική ιδεολογία; 
Η Ευρωπαϊκή Ήπειρος και ο Πολιτισμός της σαμποτάρεται από τα μέσα με τέτοιες συμπεριφορές και δημόσιες εκδηλώσεις, είτε προέρχονται από πολιτικούς είτε από διανοούμενους. Και θυμήθηκα την παλαιά περίπτωση του γάλλου φιλοσόφου Λουϊ Αλτουσέρ, που σκότωσε την γυναίκα του, και το τι υποστήριξη δέχθηκε από δημοκρατικά αριστερά δημοσιογραφικά έντυπα και τους δημοσιογράφους τους την εποχή εκείνη. Δημοσιογραφικό μπούλινγκ δεν είναι σήμερα ο δημόσιος λόγος των δήθεν αριστερών πολιτικών μας; Πριν ανοίξει κάποιος ή κάποια το στόμα του, ονομάζεται ρατσιστής και ακροδεξιός. Αν αυτό θεωρείται δημοκρατικό, τότε, μην σας κακοφαίνεται που ανεβαίνει η ακροδεξιά στην Ευρώπη. Όταν καταδικάζεται τους πολιτικούς σας «αντιφρονούντες», και τους ψηφοφόρους των άλλων κομμάτων που είναι υπέρτεροι εκλογικά από εσάς με αυτούς τους χαρακτηρισμούς, τότε γιατί να σας υποστηρίξουν εκλογικά; Όταν κυβερνάτε με τον τρόπο που κυβερνάτε, σαν μειοψηφία; Και θα σας βγάλω έξω από το κοινοβούλιο που φώναζε η κυρία Τασία; Τότε γιατί να μην ζητήσουν και οι άλλοι, να φύγετε εσείς, και να φύγετε και από την χώρα; Αυτός δεν είναι σταλινισμός; Δεν είναι διχασμός στην πολιτική πρακτική και μέσα στην κοινωνία; Πάντως, οφείλουν και οι γονείς να προφυλάσσουν τα παιδιά τους από ότι σκουπίδια δημοσιεύονται στο διαδίκτυο. Είναι και δική τους η ευθύνη. Παρκάρουν τα παιδιά τους μπροστά στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και όποιον πάρει ο χάρος.

Τι να γράψεις για αυτόν τον πανεπιστημιακό γιατρό που ζήτησε φακελάκι. Δεν σεβάστηκε το πτυχίο και τις σπουδές του, την επιστημονική του εμπειρία; Τι εμπιστοσύνη να έχεις μετά στο ιατρικό επάγγελμα όταν κατ’ εξακολούθηση συμβαίνουν αυτά που συμβαίνουν; Γιατί τότε, και οι πολιτικοί να μην πράττουν τα φαύλα και να μην μας υπολογίζουν, όταν βλέπουν ότι συμβαίνουν αυτά που συμβαίνουν στην ελληνική κοινωνία και μάλιστα υπερηφανεύονται από πάνω;

Θυμάμαι την πρώτη φορά που γνώρισα από κοντά την Νίκη Γουλανδρή στο Μουσείο της Φυσικής Ιστορίας που είχε ιδρύσει με τον σύζυγό της στην Κηφισιά. Είχαμε πάει βόλτα με τον Κίμωνα Φράϊερ,-σε μια επίσκεψή του σε εφοπλιστική οικογένεια που ο σύζυγος ήταν και συγγραφέας. Τι εξαιρετική γυναίκα ήταν η Νίκη Γουλανδρή. Αυτός ο λεπτοκαμωμένος άνθρωπος, τι ευγένεια και πόσο πρόσχαρη παρουσία. Με μεγάλη προθυμία μας ξενάγησε στις αίθουσες του Μουσείου. Ήταν ένα θαύμα-τουλάχιστον για μένα. Είδα για πρώτη φορά τόσα εκθέματα του φυσικού μας πλούτου. Τα θαλασσινά κοχύλια, οι πέτρες, τα άλλα είδη σε καθηλώνουν και σε μαγεύουν. Ανακαλύπτεις τον φυσικό πλούτο της πατρίδας σου και όχι μόνο. Επισκέφτηκα το Μουσείο κατόπιν αρκετές φορές και πάντα έμενα μαγεμένος. Όποτε συναντούσα αυτήν την υπέροχη γυναίκα πάντα με θυμόταν και με χαιρετούσε και με ρωτούσε για κοινούς μας γνωστούς. Διάβαζα τους προλόγους της σε διάφορα βιβλία, και πάντα θαύμαζα το κουράγιο και την θέλησή της να διασώσει αυτήν την ποικιλία των  φυσικών θησαυρών της πανίδας και της χλωρίδας.

Η Νίκη Γουλανδρή, ευτύχησε να δει το έργο της να έχει την απαραίτητη προβολή τόσο από την ελληνική πολιτεία, αλλά κυρίως, να αγαπηθεί από τους νέους έλληνες και ελληνίδες που το επισκέπτονταν και εξακολουθούν να το επισκέπτονται ακόμα. Αυτοί είναι οι γνήσιοι ευπατρίδες της Ελλάδας. Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες που οικοδόμησαν τον ελληνικό πολιτισμό και την ιστορία του. Όπως ήταν και ο Άγγελος Δεληβοριάς που έφυγε πριν λίγα χρόνια. Η Νίκη Γουλανδρή, ανήκε στις ελληνικές εκείνες εύπορες οικογένειες που δεν σπατάλησαν το χρόνο της ζωής τους σε ανούσιες και ανέξοδες δημόσιες εμφανίσεις, περιφέροντας τα οικονομικά τους πλούτη στα διάφορα σαλόνια των εμιγκρέδων. Αφοσιώθηκε σχεδόν θα τολμούσαμε να γράψουμε σε όλη της την ζωή στην συγκέντρωση, ίδρυση και διατήρηση, και εμπλουτισμό των εκθεμάτων του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας, που ήταν η πνοή του, ο οργανωτής του και η ελπιδοφόρα υλική και πνευματική τροφοδοσία του. Γιατί, χωρίς τον προσωπικό ατομικό της χρόνο και μόχθο, χωρίς την οικονομική άνεση της οικογένειας Γουλανδρή, το Μουσείο δεν θα υπήρχε. Και αυτό, μην το λησμονούμε. Όπως αντίστοιχα μπορούμε να πούμε το ίδιο και για το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Άνδρο και τις καταπληκτικές του εκθέσεις ζωγραφικής. Τους ιδρυτές και τους εμψυχωτές του Μουσείου Μπενάκη, Το Ίδρυμα του Βασίλη Θεοχαράκη, το Μέγαρο Μουσικής του μουσικόφιλου έλληνα Χρήστου Λαμπράκη. Το μεγαλεπήβολο όνειρο και όραμα που έγινε πραγματικότητα του Ιδρύματος Σταύρου Νιάρχου. Καταθέσεις πολιτισμού και ιστορίας μιας Ελλάδας που έρχεται από τα βάθη της ιστορίας και ταξιδεύει με ούρια πολιτιστικά πανιά μέσα στον ιστορικό και πολιτιστικό χρόνο. Όταν η ιδιωτική πρωτοβουλία στην χώρα μας είναι εμπνευσμένη και πολιτιστικά και καλλιτεχνικά καλλιεργημένη όχι μόνο μεγαλουργεί για το κοινό καλό αλλά κάνει θαύματα εν ζωή. Όπως ένα προσωπικό της θαύμα-και των συνεργατών της-είναι ο αγώνας που διεξάγει η κυρία Μαριάννα Βαρδινογιάννη για τα ελληνόπουλα με ιατρικά προβλήματα.

      Αντέγραψα το κείμενο και τις σκέψεις του παλαιού πολιτικού Ηλία Φ. Ηλιού, από το γνωστό του μελέτημα για τον Θουκυδίδη. Τα δύο κεφάλαια του βιβλίου που αναφέρονται στην σχέση του Νικολό Μακιαβέλλι με τον Θουκυδίδη και αυτό του γερμανού φιλοσόφου Φρειδερίκου Νίτσε με τον αρχαίο ιστορικό και την ελληνική αρχαιότητα γενικότερα, νομίζω ότι χρήζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προσοχής, έστω και αν έχουν περάσει τόσες δεκαετίες από την έκδοσή του και η ιστορική και φιλολογική έρευνα έχει εμπλουτισθεί και συμπληρωθεί. Βλέπουμε την εξακολουθητική επιρροή των ιστορικών διδαγμάτων του Θουκυδίδειου λόγου μέσα στην παγκόσμια ιστορία και από πολλούς. Η «ξυγγραφή» της Ιστορίας του, άλλαξε την σκέψη πολλών πολιτειολόγων και πολιτικών ανά την υφήλιο. Οι δημηγορίες του, που δεν μπορούμε να γράψουμε μάλλον με βεβαιότητα αν εκφράζουν τις απόψεις των πολιτικών προσώπων στις οποίες τις αποδίδει ή στον ίδιο, είναι δηλαδή δικές του ιστορικές προβολές και σκέψεις πάνω σε γνωστά δημόσια πρόσωπα της εποχής του, καθιστούν το έργο του «κτήμα ες αιεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα ακούειν ξύγκειται». Κάτι παραπλήσιο μπορούμε να υποστηρίξουμε για τους Πλατωνικούς διαλόγους, και να αναρωτηθούμε ποια είναι τα λόγια του Πλάτωνα και ποια του Σωκράτη. Για να μην πω το ίδιο και για τα Ευαγγέλια των συνοπτικών που γράφτηκαν μετά το επίγειο έργο του Ιησού.

Ένας διαχρονικός και διαρκής «Πελοποννησιακός πόλεμος» είναι η ζωή μας. Και ορισμένοι μέσα στην ανθρώπινη εξέλιξη στέκονται τυχεροί, μια και την ίδια χρονική περίοδο με αυτούς, υπάρχει, ζει και δραστηριοποιείται συγγραφικά η μεγαλοφυΐα ενός Θουκυδίδη. Ο οποίος διασώζει το εδώ τυχαίο, πρόσκαιρο και γεμάτο εξωτερικές και εσωτερικές αμάχες πέρασμά του.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 12 Φεβρουαρίου 2019