Μνήμη Μεγάλου Ερωτικού Μάνου Χατζιδάκι

               Μνήμη Μεγάλου Ερωτικού

(Ξάνθη 23/10/1925- Αθήνα Τετάρτη 15/6/1994)

     Είναι αστείο και να σκεφτεί κανείς, να αποδελτιώσει, να συγκεντρώσει, να ταξινομήσει, να οργανώσει και να δώσει στην δημοσιότητα, μια υποφερτή έστω, κριτικογραφία και αρθρογραφία, για το μουσικό έργο και φυσική παρουσία, τον ενεργό δημοκράτη και αριστερό πολίτη (με όσες αρνητικές και κομματικές ιδεολογικές καταχρήσεις έχει φορτωθεί η λέξη «αριστερός», ο πολιτικός και κοινωνικός προσδιορισμός στο διάβα της ελληνικής πολιτικής ιστορίας μετά τον εμφύλιο σπαραγμό στην χώρα μας) τον Μελωδό των Ονείρων μας, τον Μάνο Χατζιδάκι. Πού αύριο, συμπληρώνονται 26 χρόνια από την κοίμησή του. Για την ακρίβεια, την «ανάληψή του» στην ουράνια Οδός Ονείρων. Και η δυσκολία αυτή επιτείνεται, όταν δεν είσαι ειδικός, μουσικός κριτικός, δεν διαθέτεις για να μείνω σε ένα παλαιό μουσικό δείκτη, το μουσικό ένστικτο και το συγγραφικό κύρος μιας Σοφίας Κ. Σπανούδη, που επέβαλε στο ελληνικό μουσικόφιλο κοινό της εποχής της, με την γνωστή επιφυλλίδα της στην εφημερίδα «Τα Νέα» 1/2/1951, τον άρχοντα Βασίλη Τσιτσάνη. (για να μνημονεύσω μια παλαιότερη μουσική κριτική γραφίδα, και όχι σε μεταγενέστερες ισάξιες μουσικοκριτικές γραφές και ενοχλήσω από την προσωπική μου άγνοια). Δεν διαθέτεις την απαραίτητη υπομονή, επιμονή και γνώσεις, αλλά προπάντων, ειλικρινή αγάπη για τα Ρεμπέτικα Τραγούδια, του ποιητή από την Θεσσαλονίκη, ο οποίος πρώτος συγκέντρωσε και συνέταξε μια «Πρώτη καταγραφή-κριτική επισκόπηση», του γνωστού μας ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου. Βλέπε την εργασία του «Δημοσιεύματα για τα Ρεμπέτικα (1947-1968) περιοδικό «ΔΙΑΓΩΝΙΟΣ»- Θεσσαλονίκη, περίοδος τέταρτη, τόμος 1^ος, τεύχος 2/5, 8, 1979, σελίδες 174-208. Δεν αναφέρω τυχαία αυτά τα δύο ονόματα. Δεν διαθέτεις την στόφα ενός ραδιοφωνικού μουσικού παραγωγού. Ούτε τρέφεις δάφνες ιστορικού και ερευνητή της ιστορικής πορείας και των μουσικών ρευμάτων της Ελληνικής Μουσικής. Κυκλοφορεί στο εμπόριο, εδώ και χρόνια, το πολύτομο Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής. Όπως και άλλα μελετήματα για πρόσωπα, σχολές και θέματα, πρόσωπα της Ελληνικής Μουσικής. Στο ελληνικό μουσικό εκδοτικό στερέωμα, κυκλοφορούν μελέτες για την Μαρία Κάλλας, τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τον Ιάννη Ξενάκη, το Ημερολόγιο του Μανώλη Καλομοίρη, κλπ.  Και φυσικά μια πλειάδα βιβλίων για την μουσική προσφορά και έργο πολλών ελλήνων και ελληνίδων λαϊκών αοιδών. Βιβλία ελλήνων στιχουργών, (Μάνου Ελευθερίου, Λευτέρη Παπαδόπουλου, Διονύση Σαββόπουλου κ. ά. Μικρές μονογραφίες για τον Βασίλη Τσιτσάνη, την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, την ζωή της Σωτηρίας Μπέλλου, του Γιώργου Ζαμπέτα, του Στέλιου Καζαντζίδη και πολλών άλλων ελλήνων συνθετών, τραγουδιστών και λαϊκών λειτουργών της πίστας. Ανοιχτές και ευτυχώς, είναι ακόμα οι εργογραφικές και αρθρογραφικές καταγραφές για τον Μίκη Θεοδωράκη (που ευτυχώς βρίσκεται ακόμα εν ζωή) αλλά και τον Μάνο Χατζιδάκι. Δεν διαθέτεις λοιπόν, τα απαραίτητα εφόδια για να τιμήσεις την μνήμη του. Του Μεγάλου Ερωτικού που μπόλιασε την μουσική ευαισθησία της γενιάς μας, άπλωσε επί των δημοκρατικότερο τα φτερά της πολιτικής σκέψης μας με τα κείμενά του στο περιοδικό που εξέδιδε, «Το Τέταρτο», στις δημόσιες παρεμβάσεις του σε εφημερίδες της εποχής και συνεντεύξεις του. Στα Σχόλιά του στο «Τρίτο Πρόγραμμα» που όχι μόνο εμπνεύστηκε αλλά δημιούργησε και κράτησε την διεύθυνσή του για αρκετά χρόνια. Ένα ραδιοφωνικό εντελώς ξεχωριστώ και μουσικά και καλλιτεχνικά ιδιαίτερο για τα ελληνικά μουσικά και κοινωνικά δεδομένα, ακόμα και σήμερα. Οι μουσικές του γνώσεις, η ευρύτατη παιδεία του, το μουσικό του ταλέντο και τάλαντο, η ευαισθησία σαν άτομο, ο σεβασμός και η αυστηρότητα απέναντι σε ότι διαισθάνονταν και ένιωθε ότι ήταν αυθεντικό και ουσιαστικό, ότι προήγαγε την ελληνική μουσική παράδοση, όχι με πνεύμα εθνικιστικό ή ακαδημαϊκό αλλά ελληνικό, που υπερέβαινε τα ελληνικά μουσικά σύνορα και συναντούσε τις ξένες ευρωπαϊκές και παγκόσμιες δημιουργίες. Ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε-«είναι» ένας ιεροφάντης της μουσικής ευαισθησίας και συνθετικής πανδαισίας. Ένας σύγχρονος «πυθαγόρειος» που λάτρεψε την μουσική, διέθετε μουσικό αυτί, ήταν χρησμένος από τις αρχαίες Μούσες και τον αρχαίο ελληνικό Θεό Έρωτα ταυτόχρονα. Μια χαρισματική προσωπικότητα που σε μάγευε, είτε τον γνώριζες από κοντά είτε όχι, είτε σου επέτρεπε να ακούσεις τις δημόσιες συναυλίες του (βλέπε Ρωμαϊκή Αγορά, και σε άλλους γεωγραφικούς χώρους της Ελλάδας) είτε όχι, είτε παρακολουθούσες και διάβαζες τις πολιτικές και κοινωνικές του παρεμβάσεις σαν συνειδητός και ενεργός έλληνας πολίτης. Μπορεί να συμφωνούσες ή και να διαφωνούσες με ορισμένα από τα τότε, δημόσια λεγόμενά του, όμως η ταυτότητα της σκέψης του, οι κρίσεις και θέσεις του για πράγματα και καταστάσεις, οι σχολιασμοί του για δημόσια πρόσωπα που τον ενοχλούσαν, δεν σε άφηναν αδιάφορο. Και μόνο η παρουσία του, ξυπνούσε εγρήγορσης μνήμες μέσα σου. Επηρέαζε το αισθητικό και ακουστικό σου βλέμμα και αυτί, προσανατόλιζε την συγκίνησή σου.  Ήταν ένα ελληνικό ταμείο πολιτιστικών και της παράδοσης ελληνικών ναμάτων. Ακουσμάτων και κοινωνικού λαϊκού ήθους, μιας Ελλάδας που χάνονταν μέσα στις στοές του χρόνου και της ιστορίας. Ήταν αυθεντικός γιατί κατόρθωσε να δημιουργήσει τον ελληνικό μύθο του εν ζωή. Ο μύθος γύρω από το πρόσωπό του ίσως και να προηγείτο της φυσικής του παρουσίας. Επάξια και ειλικρινά. Κατόρθωσε με το ελεύθερο πνεύμα του, την μουσική και όχι μόνο ευαισθησία του, τον οραματισμό του και τα ονειρικά ταξίδια του, να αρχιτεκτονήσει μια «αριστοκρατική» αχλή γύρω από τον προσωπικό του μύθο, που ακολουθούσε την παρουσία και το άκουσμα του ονόματός του, που όχι μόνο δεν απωθούσε ή δυσανασχετούσε τον λαϊκό αμύητο απλό καθημερινό έλληνα και ελληνίδα, που είχε και διασκέδαζε με άλλα μουσικά ακούσματα, αλλά αντίθετα ,μάλιστα, του προσέδιδε έναν μεγαλύτερο σεβασμό από το ευρύ κοινό, τον έκανε οικείο και ταυτόχρονα μυθικό στο ελληνικό αμύητο κοινό ακόμα και σε αυτό το κοινό, που δεν άκουγε τόσο συχνά την μουσική του. Τον γνώριζε και τον αγαπούσε από τις μουσικές του σε ελληνικές ταινίες, ιδιαίτερα αυτές τις μουσικές συνθέσεις του, που ερμήνευαν οι αξέχαστες Αλίκη Βουγιουκλάκη, η Μελίνα Μερκούρη, Βασίλη Αυλωνίτη, Μίμη Φωτόπουλο κλπ. Μελωδίες δυνατές, απύθμενης συγκίνησης και κεφιού, χαράς και μουσικής ευφροσύνης, που, όπως όλοι μας γνωρίζουμε από τα δημόσια λεγόμενά του και τις συνεντεύξεις του, ο ίδιος απεμπολούσε, ή δυσκόλευε όπως πρέσβευε τα ξεδίπλωμα της μουσικής του δημιουργίας και σύνθεσης. Σαν έλληνας με πολιτιστική ταυτότητα και αντρικό φρόνημα, καλλιτεχνική φλέβα, πολλές φορές ενοχλούσε τους τα «φαιά φορούντες» νεοέλληνες, αστούς και δήθεν πολιτικούς δημοκράτες. Είχε την μουσική «αυλή του» όπως και τους εχθρούς του για ένα διάστημα. Ή μάλλον, όταν γράφω «αυλή» ίσως οφείλω να χρησιμοποιήσω την λέξη λάτρες της μουσικής και πολιτικής του δημόσιας παρουσίας. Γιατί ο μελωδός των ονείρων μας, ήθελε δίπλα του ελεύθερες προσωπικότητες, έλληνες με ανεξάρτητο και ίσως και «αναρχικό» φρόνημα, αντισυμβατικά άτομα. Έναν κύκλο ανεξάρτητων και πεπαιδευμένων με έντονο το αίσθημα της αισθητικής, της ομορφιάς και της ουσιαστικής δημιουργίας, που τροφοδοτούσαν και τα δικά του κανάλια κοινωνικής, πολιτικής και μουσικής ανεξαρτησίας. Υπήρξε δάσκαλος σε έναν ευρύ κύκλο ελλήνων. Ένας πολιτιστικός φάρος, που εξακολουθεί να εκπέμπει τις ακτίνες φωτός της ονειρικής του «απουσίας». Ένας λαχειοπώλης του ουρανού που ψαλμωδούσε τα ονειρικά μας πεταρίσματα, με τους συνεργάτες που επέλεγε, τις φωνές που επέλεγε να ερμηνεύσουν τα τραγούδια του, τους μουσικούς που θα αποδώσουν τις συνθέσεις του, τους μουσικούς βιρτουόζους που θα στελεχώσουν την ορχήστρα του. Τους νέους σε ηλικία συνεργάτες του που τους έδωσε την ευκαιρία να δοκιμαστούν στις εκπομπές του Τρίτου Προγράμματος. Στους ηθοποιούς που ερμήνευσαν έστω και για μικρό χρονικό διάστημα την «Πορνογραφία» του στο θεατρικό σανίδι. Στους συγγραφείς και δημοσιογράφους που στελέχωσαν το περιοδικό «Το Τέταρτο». Στην Ορχήστρα των Χρωμάτων που δημιούργησε. Με δυό λόγια, με ότι καταπιάστηκε είχαν και άφησαν τα ίχνη της βαθειάς του ευαισθησίας, της προσωπικής του ταυτότητας, τον ελεύθερο αέρα της σκέψης του, την σοβαρότητα των προθέσεών του, την αυστηρότητα του «αριστοκρατικού» του βλέμματος. Συνεδίαζε αυτό που δεν φιλοδόξησε να οικοδομήσει ο Μίκης Θεοδωράκης. Ένα αυθεντικό ελληνικό πολιτιστικό κεφάλαιο που παρέμεινε πάντα λαϊκό. Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν και λαϊκός και αριστοκρατικός ταυτόχρονα, χωρίς να ενοχλεί αυτό.

Τι εφόδια λοιπόν χρειάζεσαι και τι αντοχές και κότσια για να συντάξεις μιας υποφερτή αρθρογραφία και κριτικογραφία για τον Μελωδό των Ονείρων μας;. Όταν η πολιτιστική του παρουσία και συνεισφορά απλώνεται σε τόσους τομείς και για πάνω από μισό αιώνα. Παραδείγματος χάριν, όταν στον χώρο του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν, ο Μάνος Χατζιδάκις δίνει την περιβόητη διάλεξή του για το Ρεμπέτικο Τραγούδι, 31/1/1949, ένα κείμενο που σύμφωνα με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο χάθηκε, μας διασώθηκε αποσπασματικά στο περιοδικό που εξέδιδε ο συγγραφέας Σπύρος Μελάς, «Ελληνική Δημιουργία» βλέπε τεύχος 27/25-3-1949, έτος Β΄, τόμος τρίτος, σελίδες 459 έως 462, με ένα σχέδιο του Μίνου Αργυράκη, «Μάνου Χατζηδάκη, «Ερμηνεία και θέση του λαϊκού τραγουδιού (ρεμπέτικο)», στις σελίδες του περιοδικού «Το Δεκαπενθήμερο» βλέπουμε ότι ο ακροατής και συντάκτης του περιοδικού που υπογράφει με το αρχικό γράμμα Β, μεταφέρει απόσπασμα από την ομιλία τόσα όσα είναι και τα αρνητικά σχόλια που γράφει για την Διάλεξη. Η οποία καθιέρωσε, γνώρισε, έμαθε το Ρεμπέτικο Τραγούδι στην αστική τάξη της εποχής του ο Μάνος Χατζιδάκις όπως όλοι μας γνωρίζουμε. Από την διάλεξη αυτή αρχίζει το ουσιαστικό ενδιαφέρον του ελληνικού κοινού, για τα Ρεμπέτικα Τραγούδια και η κατοπινή ελληνική Ρεμπετολογία και Ρεμπετογραφία. Γράφει στην αρχή ο «Β»:

«Δεν θάπρεπε να περάση απαρατήρητη και κατά το δυνατό ασχολίαστη αυτή η ιδιότυπη αν όχι κάπως «περίεργη» διάλεξη που δόθηκε το περασμένο δεκαπενθήμερο στη αίθουσα του «Θεάτρου Τέχνης».

Χωρίς να θέλουμε να εξετάσουμε εμείς αν (μάλλον πως…) «θα μπορούσαμε ίσως να ξεφύγουμε από την γοητεία του γυαλένιου ήχου ενός μπουζουκιού», σκεφτόμαστε πώς «η αίθουσα του» Θεάτρου Τέχνης» ενώ στεγάζει τον συμπαθέστατο θίασο αληθινής Τέχνης, ήταν ώρα πιά, συγκινημένη από τη λυρική επίκληση του «άνοιξε, άνοιξε, γιατί δεν αντέχω…», ν’ ανοίξη  επιτέλους , τις αρτίστικες πύλες της, γοητευμένη κι’ αυτή από τη γνωριμία της με τον Καπετάν Αντρέα Ζέπο. Με το αζημίωτο, άλλωστε. Και, αφού του «μάσησε τα φράγκα»… φυσικά ήταν, φορώντας όχι ρεπούμπλικα μα τραγιάσκα, να στρογγυλοκαθήση και ν’ απολάψη μειδιώντας με αυταρέσκεια τη γοητεία του τραγουδιού του νέου ενοικιαστή’ «κουράστηκα για να σε αποχτήσω, αρχόντισσά μου μάγισσα τρανή»…

Οπωσδήποτε το εγχείρημα του κ. Μάνου Χατζηδάκη, να συνηγορήση με τόση πεποίθηση για τα ρεμπέτικα, τα ζεϊμπέκικα, τα χασάπικα τραγούδια και τους χορούς τους κι’ η επίμονη προσπάθειά του να οπλίση το εγχείρημά του αυτό με όσα υποστηρίγματα μπόρεσε να αντλήση από την προσωπική συγκίνηση κι’ αγάπη που του προκαλεί η «λαϊκή μουσική πόλης», είναι  όχι μόνο φυσικό μα κι’ ενδιαφέρον…….».

        Από αυτήν την πρώτη καταγραφή αποσπασμάτων και πληροφορία που μας δίνεται στο λογοτεχνικό περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία», αναδημοσιεύει αποσπάσματα και η ερευνήτρια Γκαίη Χόλστ, στο γνωστό βιβλίο της, «Δρόμος για το ρεμπέτικο» και οι μεταγενέστεροι ερευνητές. Από την Χόλστ, αντλεί και ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος την καταγραφή των στοιχείων στην δική του εργασία «Δημοσιεύματα για τα Ρεμπέτικα (1947-1968), που ανέφερα παραπάνω, δες σελίδα 176 του περιοδικού και κατοπινές μνείες σε άλλες σελίδες όπως σελίδα 179 και λοιπά. Σημειώνει ο Ντίνος Χριστιανόπουλος:

«Πρόκειται για την περίφημη διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκη, που έγινε το Φεβρουάριο του 1949 συνοδευμένη με ορχήστρα μπουζουκιών, του Τσιτσάνη και του Μάρκου, και που άνοιξε τα μάτια των αστών για την ομορφιά του ρεμπέτικου. Στην «Ελληνική Δημιουργία» δημοσιεύτηκαν, δυστυχώς μόνο αποσπάσματα από τη διάλεξη αυτή (το ίδιο το κείμενο, όπως φημολογείται, το έχασε ο Χατζηδάκης), και μάλιστα διανθισμένα με σκωπτικές παρατηρήσεις του ανώνυμου συντάκτη.

     Το περιεχόμενο της ομιλίας είναι γεμάτο κοινοτοπίες, και σαν κείμενο δύσκολα θα μπορούσε να σταθεί σήμερα. Σαν πράξη, όμως, έχει μεγάλη σημασία, γιατί αποτελεί το έναυσμα και την αφετηρία για τη μελέτη και τη διάδοση του ρεμπέτικου». Και καταλήγει ο ποιητής:

«Αυτές είναι μερικές από τις βασικές θέσεις του Χατζηδάκη για τα ρεμπέτικα. Τώρα φαντάζουν πολύ συνηθισμένες, τότε όμως είχαν κάνει μεγάλη εντύπωση και δημιούργησαν πολλές συζητήσεις».

Όπως διαπιστώνουμε μεταφέρονται και αντιγράφονται μόνο για ένα Χατζιδακικό θέμα, επαναλαμβανόμενες πληροφορίες. Εικοσιπέντε σχεδόν χρόνια αργότερα, το λογοτεχνικό περιοδικό «Η Λέξη» τεύχος 173/1,2003, σε μικρό αφιέρωμα που έχει στον Μάνο Χατζηδάκι, δημοσιεύει ολόκληρο το κείμενο, σελίδες 3-15, με τίτλο: ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ (ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ). Αρχίζει την ομιλία του ο Μάνος Χατζιδάκις:

«Θα ήθελα προκαταβολικά να σας πληροφορήσω πώς, μ’ όλη μου την καλή διάθεση, δεν είμαι σε θέση να πώ, ούτε καινούργια πράγματα, ούτε κι όσα μιλήσω απόψε να τα δώσω με σοφία. Θα προσπαθήσω όμως, κι όσο μπορώ πιο καλά, να σας μεταδώσω αυτό που με κάνει να ζω και να βλέπω την αξία του μέχρι σήμερα περιφερόμενου λαϊκού σκοπού της πόλης.

Τώρα, αν τούτη η πανηγυριώτικη ομιλία για το ρεμπέτικο, γινόταν πρίν δύο χρόνια, ίσως να ‘χε κάπως διαφορετικό χαρακτήρα, δηλαδή να ‘ταν πιο μεροληπτική-μπορούμε να πούμε- και σύγχρονα πιο ενθουσιαστική  για το θησαυρό που κλείνουν οι ρυθμοί του ζεϊμπέκικου και του χασάπικου. Δεν θα μπορούσαμε ίσως να ξεφύγουμε από τη γοητεία του γυαλένιου ήχου ενός μπουζουκιού για να κοιτάξουμε το θέμα μας στη ρίζα του κι ακόμη να μείνουμε όσο χρειάζεται ψυχροί κι αντικειμενικοί για μια τέτοια δουλειά. Αυτό –θα πείτε-μπορεί να γίνει σήμερα; Είναι κάτι που δεν μπορώ να προεξοφλήσω με βεβαιότητα. Όσο να ‘ναι όμως, η μεγάλη διάδοση που πήρε τα δύο τελευταία χρόνια το ρεμπέτικο μας αφήνει περιθώριο για μια τέτοια, επικίνδυνα πρώιμη, ομολογώ, εργασία.»…..

      Αυτή μόνο η μία πληροφορία και αναφορά, σαν αναφορά για εργασία και στοιχείο εργογραφίας για τον Μάνο Χατζιδάκι, δίνει την απάντηση στο αρχικό-εισαγωγικό ερώτημά μας, ή διαπίστωση, πόσο δύσκολο, τεράστιο χρόνο χρειάζεται να ξοδέψει κανείς, και μάλιστα μη ειδικός περί της Μουσικής,  για να συντάξει έστω, μια πρώτη πρωτόλεια καταγραφή, της παρουσίας και των δημοσιευμάτων του Μάνου Χατζιδάκι ή άρθρα και σχόλια για τον Μάνο Χατζιδάκι. Δεν θα είναι «τα τραγούδια της αμαρτίας» της προσωπικής μας προσπάθειας αλλά, γυμνή και άοπλη η συγγραφική αμαρτία. Υπερφίαλη επιθυμία  να δείξεις την σταθερή σου αγάπη στην μουσική του, το έργο του, τα λόγια του, την διαρκή πάντα παρούσα παρουσία και σκέψη του.

Παρά την αναγνώριση του ατελέσφορου της απόπειρας, σε προγενέστερα σημειώματά μου-στην ιστοσελίδα-είχα καταγράψει ενδεικτικά για τα Ποιήματά του ή την Κοίμησή του, κάποιες πληροφορίες. Σήμερα, αντιγράφω ελάχιστους τίτλους άρθρων, άτακτα και αμεθόδευτα που αναφέρονται στο μουσικό έργο και την παρουσία του, κείμενα που διάβασα, χρήσιμα, αρθρογράφων, διαφόρων εντύπων των τελευταίων χρόνων, αποδελτίωσα, σαν μια μικρή οφειλή της γενιάς μου, στην πάντα παρούσα ευαισθησία του και αισθητική του. Ενός διαχρονικού οικουμενικής ακτινοβολίας και σκέψης Έλληνα.

   Η Μουσική παρουσία του Μυροφόρου

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, Το Βήμα 15/7/1990, σ. Β13. Παρ’ ολίγον… κακοποιός.

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, Εξόρμηση, Κυριακή 20/10/1996, σ. 28-29. Πώς ο Μάνος Χατζιδάκις αντιμετώπισε τη γυναίκα στο έργο του.

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, Η Καθημερινή, Κυριακή 15/6/1997, σ. 34. Μ. Χατζιδάκις: Το ξεκίνημα ενός «μύθου»

-Βασίλη Αγελικόπουλος, Η Καθημερινή, Κυριακή 15/6/1997, σ. 33. Οι ταλαντούχοι κλέβουν οι ατάλαντοι μιμούνται.

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, Η Καθημερινή 19/1/1997, σ. 24. «Ταυτίσαμε τη μουσική με τη διασκέδαση…» (συνέντεξη του Νίκου Κυπουργού μιλάει για τη συνεργασία του με τον Μ.Χ….)

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, συνέντευξη με τον Ιταλό συνθέτη Νικόλα Πιοβάνι. Η Καθημερινή Κυριακή 29/6/1997, σ. 36. Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι του Ν. Π.

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, (συνέντευξη στον Β. Αγγελικόπουλο) Η Καθημερινή, Κυριακή 11/6/2000, σ. 49. Ο μυθικός κόσμος του Μάνου στην οθόνη.

-Βασίλης Αγγελικόπουλος, Η Καθημερινή 3/1/1999, «Είχε την τόλμη να αναθεωρεί τα έργα του»

-Παύλος Αγιαννίδης: ρεπορτάζ. «Καλή αντάμωση» Στο Λονδίνο ο Μ.Χ.

-Παύλος Αγιαννίδης-Μαίρη Κοτσανοπούλου: Ρεπορτάζ, Τα Νέα Πέμπτη 16/6/1994, σ. 2-3. Το χαμόγλεο της «Τζοκόντας» πάγωσε…  Και Μαρία Μαρκουλή: Τα πρώτα τραγούδια. Και. Δημήτρης Δανίκας, Ο μεγάλος τρίτος Ερωτικός.

-Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης: ρεπορτάζ, Τα Νέα, Πέμπτη 15/6/1995, σ. 3, Εννέα δώρα εξ ουρανού!

-Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης, Τα Νέα 30/11/1999, 2000 Μ. (άνος) Χ. (ατζιδάκις).

-Γιάννης Αλεξίου, Η Βραδυνή της Κυριακής 7/6/1998, σ. 38, Ο άνθρωπος που έκανε τις ψυχές μας να χορεύουν.

-Γιώργος Ανανδρανιστάκης, Η Εποχή Κυριακή 19/6/194, σ. 10-11. Αντί Επικηδείου.

-Γιώργος Ανανδρανιστάκης, Η Κυριακάτικη Αυγή 15/6/1997, Ο μεγάλος αιρετικός. σ. 35

-Γιώργος Ανανδρανιστάκης, περ. Αντί τχ. 663/19-6-1998, σ. 43. Τέσσερα χρόνια χωρίς τον Χατζιδάκι: Οι «Χατζιδακικοί».

-Ορέστης Ανδρεαδάκης, Η Κυριακάτικη Αυγή 25/6/2000, σ. 31, Καλοκαιρινά φαντάσματα απ’ τον Λαχειοπώλη τ’ Ουρανού.

-περ. ΑΝΤΙ τχ. 554/Παρασκευή 24/6/1994, Αφιέρωμα Μνήμης στον Μάνο Χατζιδάκι. «Ολίγον τι πολιτισμένοι και κάπως περισσότερον βάρβαροι»

-Κούλα Αντωνίου, Ο Ριζοσπάστης 21/6/1994, Αδηφαγία

-Φώτης Απέργης, Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 10/11/1994, σ. 39. Πανδαισία Χατζιδάκι

-Φ. Α. Ελευθεροτυπία 22/6/1994, Κατά ανωνύμων

-Φώτη Απέργη, περ.. Έψιλον τχ. 218/11-6-1995, σ. 17-24. Κάποτε στην Αμερική ο Μάνος

-Φώτης Απέργης, Ελευθεροτυπία 26/11/1995, «Αν ζούσε, θα τα’ καναν αυτά;» Ο γιός του Μ. Χ. καταγγέλλει…

-Φ. Α. Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 30/5/1996, Για τον άγιο Μάνο της Μουσικής.

-Φώτης Απέργης, Ελευθεροτυπία 14/6/1997, σ. 38-39. Ο άνθρωπος που έκανε τους μύθους του αλήθεια.

-Φώτης Απέργης, Κυριακάτικη 6/12/1998, σ. 64, Ο Μάνος, η Τζοκόντα και ο κύριος Νολ

-Φώτης Απέργης, Κυριακάτικη 13/6/1999, σ. 46-47. Τι ζητάς «Αθανασία» στο κομπιούτερ μου μπροστά… (συνεντεύξεις). Και Μ. Κουστένη, Τρεις βραδιές με πολλές αναμνήσεις.

-Φώτης Απέργης, Κυριακάτικη 4/7/1999, σ. 48-49. Ένας λαικός θεός, ο Μεγάλος Ερωτικός (Αφιέρωμα)

-Φώτης Απέργης, Κυριακάτικη 5/12/1999, σ. 56-57, «με πλήρωσαν μόνο με ρατσισμό» (συνέντεξη με τον Γιώργο Χατζιδάκι- Θεοφανόπουλο)

-Φώτης Απέργης, Κυριακάτικη 10/6/2001, σ. 10-11. Αφιέρωμα. Ένας αριστερός της δεξιάς. Και, Γ. Καρουζάκης, «Αχιβάδα» για ορχήστρα.

-Φώτης Απέργης, περ. Η Τέχνη της Ζωής, τχ. 24/28-4-2002. «Δεν εννοούσα το Μάνο» Ο Μίκης Θεοδωράκης απαντά για ένα παλιό ειρωνικό τραγούδι του.

-Φώτης Απέργης, περ. Έψιλον τχ. 323/15-6-1997, Όνειρα γλυκά, κύριε Χατζιδάκι…

-Ευγένιος Αρανίτσης, Κυριακάτικη 15/6/1997, σ. 42. Η Μνήμη. Και Δημήτρης Γκιώνης, Είναι και ο Β. Ρώτας

-Μ. Αρβ., Ελεύθερος Τύπος 2/8/1998, Το αυτονόητο πονάει.

-των Νάστου Βασιλειάδη- Δημήτρη Λυμπερόπουλου, περ. 1000 Θέματα τχ. 13/17-2-1994, σ. 20-26. Ο «Μεγάλος Ερωτικός» της τέχνης και της ζωής

Γ. Ε. Β., Ελευθεροτυπία 18/6/1999. Ο Μάνος ήταν εκεί μειδιών…

Γ. Β., Ελευθεροτυπία 16/6/1994, Δείλι έφυγε.

-Μανώλης Βασιλάκης, Η Εποχή 17/3/1996, Οδός Πολιτισμού

-Φωφώ Βασιλακάκη, Κυριακάτικη 2/5/1993. Καρδιά χρωμάτων

-Φωφώ Βασιλακάκη, Ελευθεροτυπία 3/1/2000. Γαρίφαλο στ’ αυτί

-Ντ. Βασιλάκου, Η Απογευματινή, Κυριακή 14/12/1997,σ. 43. Μια βραδιά για τον Μάνο στη Λυρική

-Αριστέα Βασιλειάδου, Ημερησία 19/6/1999. Ο Μάνος Χατζιδάκις στον αστερισμό της μνήμης

-Τέας Βασιλειάδου, Ο Κόσμος του Επενδυτή, Σάββατο 14 Κυριακή 15/6/1997, σ. (28). Τριά χρόνια απουσίας… Και, Δημήτρης Παπανικολάου: «Γράφω ένα σημείωμα…»

-Νίκος Βατόπουλος, Η Καθημερινή Κυριακή 2/8/1998, σ. 30. Συνάντηση ευαισθησίας. Ο Λουκάς Καρυτινός διευθύνει και τραγουδά Μ.Χ. στο Ηρώδειο

-Ντ. Βεργ. Ελευθεροτυπία 20/11/1997, Με μηνύσεις απαντά ο Χατζημιχάλης.

-Νένα Βενετσάνου: «Πηγή ζωής τα τραγούδια του Μ. Χ. Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 13 Κυριακή 14/3/1999. Συνέντευξη στην Ελένη Μαχαίρα.

-Άννα Βλαβιανού, Το Βήμα 19/6/1994, Και είχε ακόμη τόσα όνειρα…

-Άννα Βλαβιανού, Το Βήμα 18/2/1996, Τραγούδια εις διπλούν

-Άννα Βλαβιανού, Το Βήμα 26/1/1997. Αποκατάσταση έργων του Χατζιδάκι

-Άννα Βλαβιανού, Το Βήμα 22/11/1998, Μια κασετίνα για τον Μάνο

-Στέλλα Βλαχογιάννη, περ. Βημαgazino τχ. 123/16-2-2003, σ. 10. Γιατί κάθε εποχή θέλει έναν Μάνο Χατζιδάκι.

-Μαρία Βλαχοπούλου, Κυριακάτικη 15/6/1997, σ. 47. Ωσεί παρών στο Μέγαρο. Και, Χρήστος Ξανθάκης, συνέντευξη με τον Μάικλ Κέιμεν: «Ήταν η μετενσάρκωση ενός αρχαίου σοφού»

-Μαρία Βλαχοπούλου, Ελευθεροτυπία Τρίτη 15/6/1999, σ. 28-29. Μια βραδιά με τον Μάνο Χατζιδάκι, 5 χρόνια μετά.

-Μαρία Βλαχοπούλου, (συνέντευξη με την Αλίκη Καγιαλόγλου ), Ελευθεροτυπία 8/6/2002, σ. 27. Χατζιδάκις, για τα δύσκολα.

-Βένας Γεωργακοπούλου, Ελευθεροτυπία 14/11/1997 «Να σεβαστείς το άβατο»  (συνέντευξη με τον Γιώργο- Χατζιδάκι- Θεοφανόπουλο

-Κώστας Γεωργουσόπουλος, Κλειδιά και Κώδικες θεάτρου. ΙΙ Ελληνικό Θέατρο, εκδ. Εστία 1984, σ. 69,73,83,174.

-Κώστας Γεωργουσόπουλος, Τα Νέα 22/6/1994, Το Φρέαρ

-Δημήτρης Γκαλημανάς, περ. Έξοδος τχ. 12/ Άνοιξη 1994, σ. 45-46, «Όταν έρχονται τα σύννεφα» ή «κάνε λιγάκι υπομονή»

-Ελένη Γκίκα, Έθνος 13-19/6/1990, Χατζιδάκις Ο μεγάλος ερωτικός συνθέτης.

-Ελένη Γκίκα, περ. Εικόνες τχ. 435/3-3-1993, σ. 6, Η ζωή μου ο Έρως

-Δημήτρης Γκιώνης, Ελευθεροτυπία 17/7/1994, Αυτά είναι που λείπουν…

-Δημήτρης Γκιώνης, Κυριακάτικη 4/6/1995, σ. 35. Συνέντευξη με τον διευθυντή του Τρίτου Προγράμματος Γιώργος Τσαγκάρης… «Ο Χατζιδάκις δεν είχε τα προβλήματα που έχουμε εμείς»

-Δημήτρης Γκιώνης, Κυριακάτικη 23/11/1997, σ. 42, Έργο και προσωπική ζωή…..

-Δημήτρης Γκιώνης, Κυριακάτικη 14/11/1999, σ. 50, Πνευματικά έργα και κληρονόμοι

-Ελένη Γκρούη, περ. Έψιλο τχ. 362/15-3-1998,σ. 14-18. Το περιοδικό του Μάνου Χατζιδάκι. Το Τρίτο που δεν κυκλοφόρησε.

-Ι. Δ., περ. Αθηνόραμα τχ. 226/9-9-2004, ΟΡΝΙΘΕΣ. «ιπτάμενος» Χατζιδάκις στο Βύρωνα

-Πόπη Διαμαντάκου, Τα Νέα, Δευτέρα 17/6/2002, σ. 41. Τηλεοπτικές τυπικούρες

-Ν. Α. Δοντά, Η Καθημερινή 13/8/2000, Φόρος τιμής στο Μ. Χ.

-Μάρκος Φίλιππος Δραγούμης, Το Βήμα 19/6/1994, Μ. Χ. Η όρεξή μου για μουσική ήταν ανεξάντλητη

-(Άντζελα Δημητρίου), στην στήλη «ΠΡΟ-ΒΟΛΕΣ» Η Καθημερινή 24/12/1994, σ. 15 Αιδώς…

-Ελευθεροτυπία Σάββατο 15/11/1997, «Εγώ έδωσα το ημερολόγιο Χατζιδάκι». Ο τραγουδιστής Κώστας Χατζημιχάλης…

-Ελευθεροτυπία 19/12/1999, Φασουλής-Κουρής απαντούν περί Χατζιδάκι

-Ελευθεροτυπία 12/12/1999, Μια απάντηση για το Γ. Θεοφανόπουλο- Χατζιδάκι

-Νίκος Ελευθερόγλου, Αδέσμευτος Τύπος Παρασκήνια 26/7/1998, Ούτε μια παραίτηση (για την Φλέρυ Νταντωνάκη)

-Μάνος Ελευθερίου, περ. Δίφωνο τχ. 9/6,1996, σ. 7. Πάντων Θλιβομένων η Χαρά…

-Τάκης Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα 5/8/1994, Για τον Μάνο Χατζιδάκι

-Γιώργος Θεοφανόπουλος, συνέντευξη στον Γιάννη Παπαδόπουλο, περ. Νεμεcις τχ. 16/9,1998, σ. 126-131. Το  ανέκδοτο έργο του Μάνου.

-Μίκης Θεοδωράκης, συνέντευξη στον Θανάση Λάλα, Το Βήμα Δευτέρα 29/3/1999, σ. 61. «Ο φίλος μου ο Μάνος και εγώ»

-Μίκης Θεοδωράκης, Το Βήμα Κυριακή 15/6/2003, σ. 4-5. Ο Μάνος κι εγώ.

-Δημήτρης Ιατρόπουλος, Έθνος 13-19/2/2000, σ. 8. Μαέστρο, πώς μας βλέπεις;

-Δημήτρης Ιατρόπουλος, Έθννος 17-23/2/2002, σ. 12. Μάνος Χατζιδάκις: «Όνειρο ήταν και πάει…»

-Παναγιώτης Ιωαννίδης, περ. Αντί τχ. 580/9-6-1995, όνειρα ξαναδοσμένα. Ένας χρόνος χωρίς τον Μ.Χ.

-Α. Κ., περ. Symbol τχ. 31/6, 1996, Μάνος Χατζιδάκις Η άλλη μυθολογία του. Γιώργος Θεοφανόπουλος- Χατζιδάκις «Ο Χατζιδάκις είναι η μουσική του»

-Δηώ Καγγελάρη, περ. Ο Πολίτης τχ. 14/17-11-1995, σ. 48-49, Ενός λεπτού σιγή

-Αθηνά Κακολύρη, Η Κυριακάτικη Αυγή 14/12/1997, σ. 36. Οδοί Ονείρων…

-Γιάννης Κακουλίδης, περ. Ένα τχ. 26/29-6-1994, σ. 83, Ο Καθρέφτης και το μαχαίρι

-Νίκος Καλτσάς, Η Εποχή 19/6/1994, Μια λαμπερή μουσική διαδρομή στο σελιλόιντ

-Αριστομένης Καλκαβούρας, Κυριακάτικη 12/1/1997, σ. 38. «Εκείνη τη νύχτα που έφυγε ο Μάνος». Με ένα δεύτερο αυτοβιογραφικό βιβλίο με τίτλο «Η ζωή ποιού»; Ο Μορίς Μπεζάρ υποδέχεται τα 70 του χρόνια

-Κώστας Καναβούρης, Η Αυγή 15/6/1997, Τρία χρόνια

-Ηλίας Κανέλλης, Η Εποχή Κυριακή 196/1994, Μάνος Χατζιδάκις Γέμισε τον αιώνα!

-Ηλίας Κανέλλης, Το Βήμα Πέμπτη 17/6/1999, σ.2. Ποιος θυμάται το Τρίτο Πρόγραμμα;

-Ηλίας Κανέλλης, περ. Δίφωνο τχ. 66/3, 2001, σ.44. ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΚΑΙ Η ΠΑΥΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ

-Γ.Ε. Καρ. Ελευθεροτυπία 4/4/2002, Τρυφερό χάδι στον Χατζιδάκι

-Μαρία Καραβία, Η Καθημερινή 11/7/1994, σ. 10 Χάρτινο το φεγγαράκι…

-Γιώργος Καρουζάκης, περ. Η Τέχνη της Ζωής τχ. 92/17-8-2003. «Απλώς έξυσα επιφάνειες» Ο Κωνσταντίνος Βήτα εξηγεί γιατί «πείραξε» τον Χατζιδάκι.

-Ανδρέας Καρακότας, τραγουδά τα «Τραγούδια της αμαρτίας» και άλλα. Συνέντευξη στην Μαρία Βλαχοπούλου, Ελευθεροτυπία 23/10/1999.

-Ανδρέας Καρακότας, συνέντευξη στην Άσπα Πάσσιου, περ. Δίφωνο τχ. 50/11,1999, σ. 86-87. Πιστεύω εις έναν Θεό: τον Χατζιδάκι

-Δημήτρης Καρτάκις, περ. Ελλωτία- Χανιά. Τχ. 4/1995, σ. 253-256. Ο Μ. Χ. και η πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης

-Μαρία Κατσουνάκη, Η Καθημερινή 17/6/1994, σ. 15. Άλλοι καιροί

-Ιωάννα Κλεφτογιάννη, Ελευθεροτυπία Παρασκευή 21/6/2002, σ. 24, «Αγνοούν τον Χατζιδάκι». «Κατηγορώ» Μπουντούνη στη συνέντευξη για τη συναυλία στο Λυκαβηττό

-Τάσος Κολυδάς, περ. Πειραϊκά Γράμματα τχ. 24/7,9,2000, σ. 200-201, «ΟΡΝΙΘΕΣ» του Αριστοφάνη (Μουσική επένδυση του Μ. Χ.)

-Γιάννης Κοντός, Το Βήμα 24/1/1999, Ο Χατζιδάκις και το μαγικό ταξίδι

-Νίκος Κούνδουρος, περ. Η Λέξη τχ. 166/11,12, 2001, Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

-Νίκος Κούνδουρος, συνέντευξη στον Φώτη Απέργη, Ελευθεροτυπία Σάββατο 15/6/1996, σ. 26-27. Δυο χρόνια χωρίς τον Μάνο. Τα στέκια των ονείρων μας.

-Ματούλα Κουστένη, Κυριακάτικη 21/3/1999, σ. 53. «Μαθαίνω ακόμη τον Χατζιδάκι» ο γάλλος συνθέτης Ρενέ Ομηρί μιλά για το είδωλό του….

-Πόλυς Κρημνιώτη, Η Αυγή 14/5/1995, Ένα κενό που δεν θα συμπληρωθεί ποτέ…

-Αλέξης Κωστάλας, Κυριακάτικη 15/6/1997, σ. 46. Μιά συνάντηση στη Ρηγίλλης. Μάνος Χατζιδάκις, Μορίς Μπεζάρ. Μια συζήτηση ντοκουμέντο των δύο μεγάλων δημιουργών στο σπίτι του συνθέτη, τέλη δεκαετίας του ’80.

-Νίκος Λαγκαδινός, Εξόρμηση Κυριακή 19/6/1994, Ο Μάνος Χατζιδάκις

-Βασίλης Λαλιώτης, Η Αυγή της Κυριακής 13/7/2003, σ. 17, Για τον κύριο Μάνο Χατζιδάκι

-Γιώργος Λεωτσάκος, Τα Νέα Δευτέρα 6/12/1999, σ. 22-23. Μ. Χ. Η μοίρα μιας ασυνήθιστης μουσικής ιδιοφυίας.

-Μυρτώ Λοβέρδου, Το Βήμα Τρίτη 12/10/1999, Λατέρνα φτώχεια και…. Εξώδικα.

-Μίλτος Λογιάδης, συνέντευξη στον Γιάννη Παπαδόπουλο, περ. ΝΕΜΕCΙΣ τχ. 10/3,1999, σ. 132-136. «Με καθοδηγεί το ήθος του Χατζιδάκι»

-Κυριάκος Π. Λουκάκος, Η Κυριακάτικη Αυγή 16/11/1997, σ. 35, Θεοδωράκης και Βάιλ από την Ορχήστρα των Χρωμάτων

-Δημήτρης Λυμπερόπουλος θυμάται, Απογευματινή της Κυριακής 8/1/1995, σ. 32. Δεκαετία του 60. Η χρυσή εποχή του αιώνα μας

-Χ. Μ.,  Ελευθεροτυπία Σάββατο 25/6/1994, Απρέπεια φθόνου

-Λιάνα Μαλανδρενιώτη, Η Εποχή Κυριακή 30/4/1995, σ. 20. Ορχήστρα των χρωμάτων

-Λιάνα Μαλανδρενιώτη, Η Εποχή Κυριακή 24/10/1999, σ. 22. Ορχήστρα των χρωμάτων. Το στοίχημα με το χρόνο του Μ. Χ.

-Σάκης Μαντζανας, Η Αυγή 30/12/1999, Μετά Χαράς… Μάνος Χατζιδάκις 2000 μ. Χ.

-Σάκης Μαντζάνας, Η Κυριακάτικη Αυγή 11/6/2000, σ. 40.  Η αντίσταση στη φθορά του χρόνου. Τα θεατρικά του Ν. Χατζιδάκι.

-Σάκης Μαντζάνας, Η Κυριακάτικη Αυγή 13/7/2003, σ.32. Όαση! Επανακυκλοφορίες αειθαλών έργων του Μ. Χ.

-Λόρκα Μασίν θυμάται την πρώτη συνάντηση με τον Μ. Χ. Ελευθεροτυπία 11/12/1997

-Νότης Μαυρουδής, Κυριακάτικη Αυγή 19/6/1994, σ.29, Στον Μάνο. (Σκέψεις που θα ήθελα να γίνουν τραγούδι…). Και, Νίκος Αργυρόπουλος, Η «Πίσω όψη των πραγμάτων…» σ. 30. Και ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ. Οι ανθυγιεινές επιπτώσεις της κλασικής μουσικής-Σπουδή σ’ ένα αναγεννησιακό λάθος.

-Νότης Μαυρουδής, Τα Νέα Πέμπτη 18/5/1995, σ. 4. Για τον Μάνο Χατζιδάκι (πλησιάζοντας την επέτειο)

-Γιώργου Μητράκη, Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 25-Κυριακή 26/11/2000, σ. 2-3. Χατζιδάκις «παρών». Το αρχείο του «μεγάλου ερωτικού». Τι έγραφε ο Μάνος το ’92 περί τείχους και ρατσισμού.

-Γιώργου Μητράκη, Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 19 Κυριακή 20/10/2002, σ. 6. Μ. Χ. Γιατί αξίζει να φτιάχνει κανείς τραγούδια λαϊκά.

-Γιώργου Μητράκη, Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 26 Κυριακή 27/1/2002, σ. 7. Ο κινηματογραφικός Μάνος Χατζιδάκις

-Γιώργου Μητράκη, Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 21 Κυριακή 22/6/2003, σ. 7. «Μεγάλος ερωτικός» με Λιδάκη- Πασπαλά  

-Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, περ. Βημαgαζίνο τχ. 150/24-8-2003, σ. 46-49. Οι “Times” του Λονδίνου τιμούν τη Φλέρυ Νταντωνάκη

-Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, περ. Βημαgαζινο τχ. 161/8-11-2003, σ. 60-66. Ο υποκλέψας του υποκλέψαντος.

-Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, Ελευθεροτυπία Τετάρτη 3/8/1994, σ. 3/27. Σιγανά και ταπεινά.

-Γιώργος Χ. Μπαλούρδος, περ. Λιμάνι τχ. 55/7, 1996, σ. 56-57. Ο Μελωδιστής τω ονείρων.

-Κώστας Ε. Μπέης, Ελευθεροτυπία Τετάρτη 22/6/1994, σ.9. Ένα πρότυπο φιλοσοφημένου δημιουργού

-Κώστας Ε. Μπέης, Ελευθεροτυπία 5/3/1998, Τα ΄καναν και στον Χατζιδάκι. (επιστολή)

-Φρίντα Μπιούμπι, περ. Γυναίκα τχ. 1109/8, 1994, σ. 146-148, 195-196. Ο Ήχος της Σιωπής

-Ελένη Μπίστικα, Η Καθημερινή 9/1/2000, Τ’ Ανάπλι, η παρεξήγηση, ο Χατζιδάκις, ο Μεγάλος Ερωτικός, συντροφιά στη διαδρομή 2001

-Ελένη Μπίστικα, Η Καθημερινή Κυριακή 21/3/2004, Παράθυρα ανοιχτά στον πολιτισμό

-Παντελής Μπουκάλας, Η Καθημερινή 17/7/1994. Ώρα καλή

-Βαγγέλης Μπουντούνης, μια επιστολή, Ελευθεροτυπία Δευτέρα 12/1/1998, «Μην υποβιβάζεται τον Χατζιδάκι κ. Κορκολή»

-Νίκος Μπουρσινός, Ημερησία 5-6/2/2000, Μάνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ.

-Γιώργος Νοταράς, περ. ΗΧΟΣ & HI-FI, Νοέμβριος 1993, Χατζιδάκις επιτέλους. Ένας δίσκος («Αντικατοπτρισμοί» μια τραγουδίστρια (Καγιαλόγλου) ένα τηλεφώνημα (‘εστω…), σ. 69-71

-Γιώργος Νοταράς, περ. Δίφωνο τχ. 40/9, 1999, σ. 72-73. Δον Κρητικοί

-Γιώργος Νοταράς, περ. Δίφωνο τχ. 45/6,1999, σ. 74-75. Οι όντως διεθνείς.

-Γιώργος Νοταράς, περ. Δίφωνο τχ. 57/6,2000, σ. 68-73. Ο Θεατρικός Χατζιδάκις. Οι προ Μυθολογίας Μύθοι

-Γιάννης Οικονόμου, Η Εποχή 19/6/1994, Τα τρωκτικά, η πέστροφα και τα παιδιά της γαλαρίας.

-Χρ. Π., Η Αυγή 16/6/1994, Αχ ουρανέ, φίλε μακρινέ…

-Μαρία Παπαδοπούλου, Τα Νέα 21/6/1999, τσιγγουνιά για τον Μάνο

-Νώντας Παπαμιχαήλ, Η Φωνή του Πειραιώς 17/6/1996, Ο Ταχυδρόμος πέθανε.

-Δημήτρης Παπανικολάου, Ο Κόσμος του Επενδυτή Σάββατο 14 Κυριακή 15/12/1996, σ. 24, «Με τον Μάνο, έμαθα να μην συμβιβάζομαι με το μέτριο» Ο Ηλίας Λιούγκος σήμερα και αύριο ερμηνεύει τραγούδια του στην αίθουσα τέχνης «Κίνηση».

-Δημήτρης Παπανικολάου, Ο Κόσμος του Επενδυτή Πέμπτη 24 Κυριακή 27/12/1998, σ. 39. Ο ορχηστρικός Χατζιδάκις.

-Σταυρούλα Παπασπύρου, περ. Έψιλον τχ. 254/1-10-1995, σ. 45-48. «Ενός λεπτού σιγή»

-Ιωάννης Παπουτσάκης, περ. Ραδιοτηλέραμα τχ. 1478/13-6-1998, σ.4, Μ. Χ. Τέσσερα χρόνια στην «Οδό ονείρων»

-Σήφης Πολυμίλης, Ελευθεροτυπία 16/6/1994, σ. 10 Ο Λαχειοπώλης τ’ ουρανού.

-Χάρη Ποντίδα, Τα Νέα Τρίτη 6/7/1999, σ. 12 Η Δήμητρα γαλάνη. «Με τον Μάνο Χατζιδάκι θα ασχολούμαι όσο ζω».

-Αγγελος Πυριόχος, περ. Διπλό Τηλέραμα τχ. 904/2-7-1994, σ. 6-7. Ένα παραμύθι με τ’ όνομα Χατζιδάκις

-Ν. Κοντράρου-Ρασσιά, Κυριακάτικη 13-14/4-1996, «Αμαρτίας» εξομολόγηση. Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο, Ανδρέας Καρακόστας ερμηνεία. (συνεντεύξεις).

-Δ. Σαββ., Ελεύθερος Τύπος Κυριακή 11/6/1995, σ.2. Μια ορχήστρα ζωντανεύει τον Χ.

-Γιάννης Σβώλος, Ελευθεροτυπία 23/6/1999, Μ. Χ.. 5 χρόνια μετά

-Νίκος Σερβετάς, περ. Κ της Καθημερινής τχ.55/13/6/2004, σ. 26-34.  10 χρόνια χωρίς τον Μ.Χ. Μια ανέκδοτη εξομολόγηση.

-Γιώργος Σκίντσας, Το Βήμα Κυριακή 7/2/2010, σ. 36. Ο τσάμικος του Χατζιδάκι

-Ρ. Σ. Κυριακάτικος Ριζοσπάστης, 19/6/1994, σ. 19. Μελώδησε την Ελλάδα

-Ρουμπίνη Σούλη, Ο Ριζοσπάστης 11/6/1995, Μας διηγήθηκε την ομορφιά

-Ρουμπίνη Σούλη, Κυριακάτικος Ριζοσπάστης 15/6/2003, σ. 5. Υπηρέτησε την μεγάλη τέχνη.

-Ρουμπίνη Σούλη, Κυριακάτικος Ριζοσπάστης, 13/6/2004, σ.3. Στον αστερισμό του αστείρευτου «μάγου». Και Ο «Μεγάλος Ερωτικός» και η Μυρτιώτισσα.

-Θάνος Σταθόπουλος, περ. Τομές τχ. 67/12, 1980, σ. 53-55. «Μυθολογία» του Μ. Χ.

-Κι ο Ισαάκ Στερν με τον Χατζιδάκι, Το Βήμα 8/9/1978

-Γιώργος Στεφανάκης, περ. Δίφωνο τχ. 9/6, 1996. Σ. 97. Φυγή, Ανταρσία, Αναίρεση;

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Πέμπτη 16/6/1994, σ. 14. Γνήσιος Έλληνας και Μεγάλος Ερωτικός

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Μεγάλη Τετάρτη 19/4/1995, Η ιστορία του Χαμόγελου της Τζοκόντας

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Τρίτη 23/5/1995. Σεβασμός στη μνήμη

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 11/6/1995, σ.33. Μ.Χ. Απεσταλμένος από τη χώρα της ποίησης

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή 14/6/1996, Ο ενικός της περιφρόνησης

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 17/11/1996. Ο ανεξάντλητος Μάνος Χατζιδάκις

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 26/4/1998, σ. 38. Μ. Χ. ο γνωστός μας … άγνωστος! (συνέντευξη με τον γιο του Χ. Γιώργο Χατζιδάκι-Θεοφανόπουλο.

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 13/12/1998, σ. 59. Χριστούγεννα με Μ. Χ.

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή  Τετάρτη 31/3/1999, σ. 14. «2000 Μ.Χ.» από τον «Σείριο»

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Τρίτη 11/4/2000, σ. 19. Ανέκδοτος Χατζιδάκις από την Ντόρα Μπακοπούλου.

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 27/10/2002, σ. 1. Ο ποιητής στο σάιτ των ονείρων του.

-Γιώτα Σύκκα, Η Καθημερινή Κυριακή 8/11/2015, σ. 4. Ο Χατζιδάκις, το “Blue” και το Χόλιγουντ

-Άννα Συνοδινού, Μνήμες Άννας Συνοδινού. Τα Νέα Δευτέρα 2/8/1999, σ. 23. Προδημοσίευση. Χατζιδάκις- Συνοδινού μεγάλωσαν στην ίδια γειτονιά και η ηθοποιός καταγράφει.

-Πάρις  Τακόπουλος, Τα Κριτικά (Θέατρο 1966-1990), εκδ. Ποταμός 2002. Σ. 51,1333,134, 235.

-Μαριάνα Τζιαντζή, Το Πρίν Κυριακή 3/7/1994, Λίγα λόγια για τον Μ. Χ.

-Τήλεφος, Η Καθημερινή Παρασκευή 17/6/1994, σ. 12. Οι Δύο Φίλοι και το εγκώμιον επιφανούς φιλίας.

-Τήλεφος, Η Καθημερινή Παρασκευή 17/7/1998, Επίκληση για τη Φλέρυ Νταντωνάκη: «Αφήστε τη στην αξιοπρέπεια της μοναξιάς της»

-Ίσμα Μ. Τουλάτου, Το Βήμα 13/6/1999, Τιμώντας τον Μ. Χ.

-Άννα Χ. Τσάκωνα, Η Εποχή Κυριακή 13/6/1999, Παγκράτι-Πέραμα με τρόλλεϋ.

-Σταμάτης Φασουλής, Τα Νέα 17/6/1996, Στην Αθήνα τη νύχτα…

-Γιάννης Φλέσσας, Σημερινές Απόψεις.

-Άντεια Φραντζή, περ. Αντί τχ. 241/16-9-1983, σ. 48. Χατζιδάκιαμ’ Διονυσάκιαμ’

-Γιάννης Φώσκολος, Έθνος Δευτέρα 12/8/2002, σ. 4-, Από την «Οδό Ονείρων» αγνάντευε την θάλασσα

-Α. Χ. Νέα Προοπτική 15, τχ. 104/2-7-1994. Το Χατζηδακικό όραμα του Μύθου.

-Μικέλα Χαρτουλάρη, Νατάσα Μπαστέα, Ηλίας Κανέλλης: Επιμέλεια, περ. Ταχυδρόμος τχ. 223/5-6-2004,  «Θυμάμαι τον Μάνο…» 10 χρόνια χωρίς τον Μάνο

-Ν. Χατζ. Ελευθεροτυπία 26/6/2003, «Άναψε φωτιές» η συναυλία.

-Έλενα Δ. Χατζηιωάννου, περ. Ταχυδρόμος τχ. 126/27-7-2002, σ.52-57. Το ντέρμπι Μάνου-Μίκη

-Ναταλί Χατζηαντωνίου, Ελευθεροτυπία 1/10/1999, Προβλήματα «Λατέρνας»

-Έλενα Χουζούρη, περ. Δίφωνο τχ. 45/6, 1999, σ. 52-56. Ιστορίες σε 35 mm. Με τον φακό του Μ. Χ.

-Μηνάς Χρηστίδης, Ελευθεροτυπία Σαββατιάτικη 17/1/2004, σ. 35. Ο ύμνος πήγε στους Θεούς. Μουσικές του Μ. Χ. στο Θέατρο Τέχνης. (κριτική θεάτρου)

-Ανταίος Χρυσοστομίδης, Η Αυγή 19/6/1994, Μικρή προσωπική κατάθεση

-Ανταίος Χρυσοστομίδης, Η Αυγή 26/6/1994, Τραγούδια και παρατράγουδα

-Ανταίος Χρυσοστομίδης, Η Αυγή 18/6/1995, σ. 27. Ο Μ. Χ. μπροστά στις εποχές. Νέος και ες αεί ωραίος…. Ευαισθησίες και παρεμβάσεις ενός ενεργού πολίτη..  Και Νότης Μαυρουδής, Σπονδή στο Μάνο

-Ανταίος Χρυσοστομίδης, Η Αυγή 10/1/1999. Μια μυθολογία για πάντα.

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

-Η Κυριακάτικη 19/6/1994,  Ταξίδι στο Σείριο

-Μακεδονία- περ. Πανσέληνος τχ.249/13-6-1994, Μάνος Χατζιδάκις 10 χρόνια αθανασίας ανέκδοτα κείμενα και φωτογραφίες.

-Η Καθημερινή Επτά Ημέρες Κυριακή 6/6/1999

-περιοδικό Αντί τχ. 554/24-6-1994

-περιοδικό Βήμαgazino, τχ. 868/11-6-2017. 26 χρόνια στον Ουρανό

-περιοδικό Πανόραμα τχ. 4/23-6-1994. Δεν έφυγε πήγε στο φεγγάρι

-περιοδικό Εικόνες τχ. 503/21-6-1994, Μάνος Χατζιδάκις. Ο επαναστάτης που δεν γνωρίσαμε ποτέ…

-Κυριακάτικη 25/8/1996, «Αμαρτία» στο Ηρώδειο.

-περιοδικό Η Λέξη τχ. 173/1,2, 2003

-περιοδικό Διαβάζω τχ. 377/9, 1997

-περιοδικό Οδός Πανός τχ. 74-75/9,12, 1994. Και στο τεύχος της χρονιάς 2001.

-περιοδικό- βιβλίο, έκδοση της εφ. Ελευθεροτυπίας Λέσχη Αθανάτων. Μ. Χ.

-ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2001.

     Εδώ ας σταθώ, Σήμερα Δευτέρα 15 Ιουνίου 2020, μνήμη χαράς και σκέψης στον μικρό παγοπώλη με την ζεστή καρδιά. Στον έφηβο εργάτη του εργοστασίου Φιξ με τα θερμά όνειρα. Στον πάντα αναρχικό λαχειοπώλη του ουρανού. Σε αυτόν τον συμπυκνωτή μουσικών ρυθμών, λαικών μοτίβων, δημοτικής μουσικής, κλασικής παράδοσης, θεατρικής μαγείας, κινηματογραφικής φρεσκάδας, ροκ στιγμών. Ο Μύθος του πολιτισμού και της παράδοσης της ελληνικής μουσικής βρήκε τον εκφραστή του. Τον αγωγό του.Το άλλο πρόσωπο του λυρισμού του ποιητή Νίκου Γκάτσου. Η αισθητική σεμνότητα του έλληνος λόγου. Αντισυμβατικός ενάντια σε κάθε μορφή κατεστημένου εξακολουθεί να φωτίζει μυστικά μονοπάτια, στοές της ψυχής μας, ατραπούς των ονείρων μας. Δρόμους της φωτιάς της ευαισθησίας μας. Σεμνός και λιτός. Άρχοντας και λαϊκός. Τρυφερός και αυστηρός. Ο μουσικός προβολέας του ήθους των ελλήνων. Εθνικός και διαπολιτισμικός μαζί. Η εμπειρία της ελληνικής μουσικής. Κριτικός και σοφός, με σπάνιο ήθος και πάντα ενεργή κριτική και πολιτική σκέψη. Ο έλληνας που πάλεψε με το ελληνικό κιτς και το νίκησε. Ο ενσωματωτής των νέων ονείρων. Ο έλληνας που ολοκληρώθηκε μέσα στην ευαισθησία της μουσικής και των ονείρων. Ο μικρός ακορντεονίστας με την μεγάλη ιδιοφυία και τάλαντο. Ο πάντα πνευματικά και καλλιτεχνικά ανήσυχος της ελληνικής Λιλιπούπολης.

Όσα και να γραφούν και γράφτηκαν για το πρόσωπο Μάνος Χατζιδάκις και το έργο του πάντα κάτι θα μας ξεφεύγει. Θα μας παραμένει άγνωστο. Μυστικό. Ανεξερεύνητο. Αχαρτογράφητο και ας βρίσκετε μπροστά στα μάτια μας. Τα μικρά παπάκια και οι αδελφές τατά από τον Λαγκαδά τραγουδούν Μάνο.

«Πάει ο καιρός, πάει ο καιρός

πού ήταν ο κόσμος δροσερός

και κάθε αυγή

ξεκινούσε μια πηγή

για να ποτίσει όλη τη γη»

Ακούγετε να τραγουδά ο Νίκος Γκάτσος.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 15 Ιουνίου 2020