Ο Κίμων Φράιερ μιλάει για τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη

Ο ΚΙΜΩΝ ΦΡΑΪΕΡ ΜΙΛΑΕΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΥΤΗ

Σε πολλούς συγγραφείς και ποιητές που τιμήθηκαν με το βραβείο Νομπέλ, η ύψιστη αυτή διάκριση φάνηκε να τους προκαλεί κάποια δυσκολία ή αναστολή στη συνέχιση του δημιουργικού τους έργου. Νομίζετε ότι και ο Ελύτης μπορεί να διατρέξει έναν παρόμοιο κίνδυνο;

Όχι! Είμαι βέβαιος ότι ο Ελύτης θα εξακολουθήσει ν’ αναπτύσσεται και στην αξία του και στο έργο του έτσι όπως πάντα. Πολλοί ποιητές της γενιάς του θεωρούν ότι έχει γράψει τα καλύτερά του ποιήματα στα πρώτα του βιβλία «Προσανατολισμοί» και «Ήλιος ο πρώτος», όπου τον αναγνωρίζουν σαν τον «ποιητή του Αιγαίου». Αν και πολύ θαυμάζω και εγώ αυτά τα βιβλία, αυτό που μ’ εντυπωσιάζει στον Ελύτη είναι το ότι, σε όλη την πορεία της ζωής του, εξακολουθεί ν’ αναπτύσσεται στην τέχνη και στα θέματά του και να προσεγγίζει όλο και περισσότερο αντιφατικά φαινόμενα. Σε κάθε σταθμό της πορείας του έγραψε σπουδαία και διαφορετικά ποιήματα που έχουν την ίδια αξία. Δεν βλέπω κανένα λόγο να μην εξακολουθήσει να γράφει αξιόλογα ποιήματα. Η «Μαρία Νεφέλη» είναι μια ριζική αναχώρηση από τα θέματα και τις εικόνες με τα οποία καταπιάστηκε στη νεώτερη ποίησή  του.

     Υπάρχουν ποιητές που η έμπνευση και η ποιότητα της δουλειάς τους μειώνεται όταν φτάσουν προς τα γηρατειά τους (παράδειγμα ο Γουόρντγουόρθ) ενώ άλλοι έχουν την καλύτερη παραγωγή τους σε προχωρημένη ηλικία. Υπάρχουν ποιητές πού έγραψαν τα καλύτερά τους ποιήματα στη νεότητά τους, ανεξάρτητα αν πήραν βραβείο Νομπέλ, και ποιητές πού αν η ζωή τους είχε αιφνίδια κοπεί δεν θα είχαμε γνωρίσει τον καλύτερο εαυτό τους. Αναρωτιέται κανείς τί θα είχε γράψει ο Κήτς αν είχε ζήσει περισσότερα χρόνια απ’ αυτά που έζησε, όταν με όσα κείμενα πρόλαβε να δώσει, τοποθετείται πλάι στον Σαίξπηρ, αν και παράλληλα σκέφτεται κανείς τον Γέητς που έδωσε το σπουδαιότερο έργο στα γεράματά του. Η ηλικία βέβαια αυτή καθεαυτή δεν έχει μεγάλη σημασία, για να μνημονεύσουμε και πάλι τον Γέητς που η περίπτωσή του είναι χαρακτηριστική αφού όσο πιό γέρος γινόταν τόσο πιό ερωτικός και μέγας ποιητής αποδειχνόταν, ποιητής που μέσα στο ρεαλισμό του διατήρησε το πάθος που είχε κληρονομήσει απ’ τον ρομαντισμό και τη νεανική ηλικία. «Τί να κάνω καρδιά μου εσύ, βασανισμένη μου καρδιά, μ’ αυτή τη γελοιότητα, τα γερατειά» έλεγε «πού κρέμονται απάνω μου σαν τενεκές στην ουρά ενός σκύλου». Εν πάση περιπτώσει, η αξία ενός ποιητή δεν εξαρτάται από ένα βραβείο, εξαρτάται απ’ το ταλέντο του. Ποιος άλλωστε ποιητής με αξία θ’ αφηνόταν να επηρεαστεί από ένα βραβείο; Ο καθείς καταλαβαίνει, και πολύ περισσότερο ο ίδιος ο ποιητής που τιμήθηκε με το βραβείο αυτό, ότι η αληθινή δόξα είναι να μείνει στην μνήμη των ανθρώπων κι όχι το ότι κέρδισε το βραβείο. Ο Ελύτης, όπως άλλωστε το αποδείχνει το σύνολο της δουλειάς του, αλλά και η ίδια του η ζωή, αισθανόταν μεγαλύτερη ανάγκη να εκφραστεί παρά να κερδίσει ένα βραβείο.

     Αρκετοί ποιητές μου έχουν τονίσει την αξία τους, κι εγώ συλλογίζομαι την αβεβαιότητα που θα πρέπει να τους βασανίζει αντίθετα με τον Ελύτη που ξέρει πολύ καλά τί έχει και τί του λείπει. Ο Ελύτης μ’ εντυπωσίασε απ’ την πρώτη στιγμή πού τον γνώρισα με τη μεγάλη αξιοπρέπεια πού τον διακρίνει. Πιστεύω μάλιστα ότι θα συνεχίσει να γράφει καλά ποιήματα ως να πεθάνει γιατί είναι μέσα στη φύση του ν’ αλλάζει, αντίθετα με μερικούς ποιητές ή ζωγράφους που όταν δεις πέντε έργα τους είναι σαν να τα έχεις δει όλα.  

Έτσι όπως βλέπετε εσείς τον Ελύτη σήμερα μετά τόσα χρόνια επαφής με το έργο του και με τον ίδιον, τι θα λέγατε σ’ έναν άνθρωπο που θα ζητούσε τη συνολική εντύπωσή σας γι’ αυτόν;

Ο Ελύτης όπως και ο Πικασσό αλλάζει διαρκώς, είναι πολλά πράγματα μαζί, δημιουργεί τις προυποθέσεις για την αλλαγή, την προκαλεί, δεν μένει ποτέ ήσυχος. Η αξία του μένει σταθερή. Τον γνώρισα το 1946 μαζί με τον Σεφέρη, τον Αντωνίου, τον Γκάτσο, το Σαχτούρη, τον Εμπειρίκο. Τον παρακολουθώ από τότε ανελλιπώς. Όταν είχε κάπως ξεπεράσει τα νιάτα του, συχνά του έλεγα «Οδυσσέα πρέπει να το πάρεις απόφαση, να βρεις άλλη κατεύθυνση, δεν είσαι πιά ο ίδιος, το αγόρι του Αιγαίου». Αλλά εκείνος το ήξερε αυτό πολύ καλύτερα από μένα και είναι γεγονός ότι αγωνίστηκε πολύ για να γίνει κάτι άλλο από ποιητής του Αιγαίου. Ο άνθρωπος αλλάζει όχι μόνο γιατί θέλει ν’ αλλάξει αλλά γιατί η εποχή του και η εμπειρία του του επιβάλλουν ν’ αλλάζει, μας εκβιάζει ο καιρός που περνά και δεν μας αφήνει αναλλοίωτους, είμαστε αναγκασμένοι ν’ αλλάξουμε. Έτσι, με τον Ελύτη περνούμε από το Αιγαίο των «Προσανατολισμών» και του «Ήλιος ο πρώτος» και μπαίνουμε στον «Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», που δεν είναι άλλος από το παιδί του Αιγαίου που έχει ωριμάσει. Με τον «Ανθυπολοχαγό» ο Ελύτης κέρδισε ένα μεγάλο αγώνα. Έγραψε ένα μακρύ ποίημα, όπου εκεί έχει εκτείνει τις δυνατότητές του σαν ποιητής. Αν δεν είχε γράψει αυτό το ποίημα, δεν θα τολμούσε αργότερα, και δεν θα είχε την αναπτυγμένη τέχνη, να γράψει το «Άξιον εστί» ή την «Μαρία Νεφέλη». Πάντα υποβάλλω στους μαθητές μου την ιδέα να γράψουν ένα μακρύ ποίημα γιατί τους λέω ότι σ’ αυτό μέσα θα συνειδητοποιήσουν πού φτάνουν τα φτερά τους και θα μπορέσουν να διανοίξουν την φαντασία τους. Μετά τον «Ανθυπολοχαγό» ο Ελύτης ένιωσε την ανάγκη να συγκεντρώσει ό,τι ήξερε για την παράδοσή του, να κριθεί ως ποιητής μέσα απ’ αυτήν, συνθέτοντας σε ποιητικές μορφές τα βιώματα και τις μνήμες που του είχαν κληροδοτηθεί. Το παράδειγμα του Ελύτη δείχνει ότι κάθε ποιητής πρέπει να επιχειρήσει ένα μακρύ ποίημα, για να δει ως πού μπορεί να φτάσει η φαντασία του. Δεν έχει σημασία αν θα πετύχει ή όχι μ’ αυτό το μακρύ ποίημα, αυτό που έχει σημασία είναι να προσπαθήσει να διαπιστώσει τις δυνατότητές του. Και τότε θα προσέξει ότι τα μικρά ποιήματα που γράφει συνάμα ή ύστερα από το μακρύ αυτό ποίημα έχουν αλλάξει πιά, σε σχέση μ’ αυτά που έγραφε παλιότερα. Παράδειγμα είναι οι «Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό» του Ελύτη που τα έγραψε ταυτόχρονα με το «Άξιον εστί» και είναι νομίζω από τα πιο ωραία του ποιήματα. Δεν θα είχαν αποκτήσει αυτή τη βαθύτητα και τη σοφή λυρικότητα αν δεν τα έγραψε συνάμα με το «Άξιον εστί», εποχή που το μυαλό του είχε ερευνηθεί και είχε ανέβει σ’ ανώτερα επίπεδα. Αν το «Άξιον εστί» είναι ένα περιδέραιο γύρω από το λαιμό μιάς όμορφης κοπέλας, το «Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό» είναι τα κοσμήματα που κρέμονται απ’ αυτό και το ένα αντανακλά το φως του αλλουνού και δίνει ομορφιά και σημασία το ένα στο άλλο.

     «Το Φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά» είναι απ’ τα καλύτερα ποιήματα νομίζω του Ελύτη και δείχνει ότι όσο προχωρούσε στην ηλικία του γινόταν όλο και περισσότερο μυστικιστής, αλλά όχι με τρόπο θρησκευτικό. Τον λογαριάζω σαν ένα ρεαλιστή μυστικιστή, σαν κάποιον που η ζωή η ίδια ή ένα στοιχείο της ζωής, ένα λουλούδι, ένας βράχος, ο ουρανός, είναι γι’ αυτόν ένα παράθυρο προς το θαύμα και το μυστήριο αυτού του κόσμου. Το θέμα του αυτό αναπτύσσεται στο «Φωτόδεντρο» και αυτές οι εμπνεύσεις αυτές οι ρωγμές πού από μέσα τους βλέπεις στον άλλον κόσμο έρχονται στις πιό παράξενες στιγμές και όταν νομίζεις ότι τίποτε το σημαντικό δεν συμβαίνει, όταν λόγου χάρη ακούς το θρόισμα μέσα στα δέντρα σ’ ένα δάσος ή ακούς νερό να στάζει σ’ ένα βράχο ή από μακριά βλέπεις μια κοπέλα να κάνει μιά κίνηση ν’ ανοίξει τη μπλούζα της, όλα αυτά πού φαίνονται ασήμαντα και που όμως στον Ελύτη γίνονται το κλειδί που ανοίγει τον ουρανό και σε θαμπώνει το φως. Σ’ ένα ποίημα αυτού του βιβλίου, «Ο κήπος του Ευωχείρ», ο πρωταγωνιστής θέλει ν’ αυτοκτονήσει από απελπισία ενώ στο ομώνυμο ποίημα, το «Φωτόδεντρο», ο πρωταγωνιστής θέλει ν’ αυτοκτονήσει από χαρά. Είναι ένας νεαρός που σκύβει έξω απ’ το παράθυρο του δωματίου του να δει πόσο μακριά μπορεί να φτύσει μέσα στην αυλή. Κι άξαφνα βλέπει στην αυλή αυτό το δέντρο με τα στρογγυλά φύλλα του να λάμπει μέσα από τους τενεκέδες και τα σκουριασμένα σίδερα, κι έτσι όπως κρέμεται στο παράθυρό του μπαίνει στην αιωνιότητα. Είναι αυτή η ποθητή αιώνια στιγμή που όλοι μας ποθούμε, πού πολλοί την έχουμε όταν είμαστε παιδιά και μετά σιγά-σιγά την χάνουμε όσο μεγαλώνουμε. Το ότι ο Ελύτης μπορεί να κρατάει αυτή την παιδική αγνότητα αν και έχει προχωρήσει στην ηλικία του, αυτό είναι το θαυμάσιο. Το να μπορεί μέσα απ’ αυτά τα ρήγματα να έχει, αυτό που λένε οι θεολόγοι, μια μυστική επικοινωνία με το Θεό, αν και δεν θέλω να τονίσω το θρησκευτικό νόημα του ποιήματος. Θέλω να τονίσω το ποιητικό στοιχείο όταν ο ποιητής γίνεται ένα με το ρυθμό του κόσμου. Τότε καταλαβαίνει ο ποιητής ότι ο χτύπος της καρδιάς του, ο χτύπος των κυμάτων στη θάλασσα, η περιστροφή των άστρων είναι ένας κοινός ρυθμός. Αυτό είναι ένα στοιχείο που το βρίσκουμε πολύ έντονα στο «Φωτόδεντρο».

     Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αυτού λέγεται η «Δέκατη τέταρτη ομορφιά». Εδώ ο Ελύτης τονίζει ότι ο έρωτας είναι όχι μόνο ωραίο και άξιο πράγμα, αλλά και οι αισθήσεις και το ίδιο το σεξ. Είναι καιρός λέει ν’ αναγνωρίσουμε ότι και οι αισθήσεις είναι άγιες. Το καλό και το κακό είναι στο νου του ανθρώπου. Καθετί εξαρτάται απ’ την οπτική γωνία που βλέπεις τα πράγματα. Αν κάτι νομίζεις ότι είναι κακό, τότε είναι κακό. Αν όμως το μεταβάλλεις μέσα σου και το κάνεις ωραίο και καλό, βάζοντάς το δίπλα στο άγιο, τότε κι αυτό γίνεται άγιο. Με μιά τέτοια αντίληψη έχει γράψει εδώ μερικά από τα πιό ωραία ερωτικά του ποιήματα όπως επίσης, σπουδαίο ερωτικό ποίημα είναι και ένα άλλο βιβλίο του, το «Μονόγραμμα», πού είναι από τα λίγα καλά βιβλία αυτού του είδους πού έχουν γραφεί στην εποχή μας. Γιατί σήμερα ο άνθρωπος, πού έχει τόσο πολύ δοθεί μόνον στο σεξ, δεν ξέρει να γράψει ούτε καλά σεξουαλικά ποιήματα ούτε ωραία ερωτικά ποιήματα. Γράφει ή χυδαία ποιήματα ή αισθηματικά. Ενώ ο Ελύτης παίρνει το σεξ και του δίνει την αληθινή του αξία μέσα στις άγιες αισθήσεις.

      Το επόμενο βιβλίο του είναι ο «Ήλιος ο ηλιάτορας». Εγώ έχω μιά προσωπική θεωρία ότι ένα ωραίο ποίημα ή ένα θεατρικό έργο ή ένα μυθιστόρημα πρέπει να γραφεί σε δυό επίπεδα: το ένα επίπεδο πρέπει να είναι το μεγάλο θέμα που βλέπει ο ποιητής ή ο συγγραφέας, που δείχνει πως ο προσωπικός του κόσμος είναι διαφορετικός και γιατί η δική του όραση της ζωής θ’ αλλάξει τα μέτρα του κόσμου, ώστε όταν τον διαβάσουμε η ζωή μας δεν είναι πιά ίδια, μας επηρεάζει αυτό το προσωπικό του στοιχείο, το αισθητικό, το φιλοσοφικό, το οραματικό. Αυτό όμως το στοιχείο δεν μπορούμε να το πλησιάσουμε άμεσα. Πρέπει ο δημιουργός να ενσαρκώνει το όραμά του μ’ έναν τρόπο πιό χειροπιαστό, έμμεσο. Πρέπει να έχει κάτι το βίαιο, ή το κοινό, το ανθρώπινο, που να μας αγγίζει τις αισθήσεις κι όχι μόνο το μυαλό ή την ψυχή. Λόγου χάρη όταν τελειώνει το δράμα του «Άμλετ» έχουμε πέντε πτώματα πάνω στην σκηνή, στον «Οιδίποδα» ο ήρωας σκοτώνει τον πατέρα του, πλαγιάζει με τη μητέρα του και κάνει παιδιά.  Ή στις «Βάκχες» του Ευριπίδη έρχεται η μητέρα του Πενθέα κρατώντας το κεφάλι του γιού της που τον έχει ξεσκίσει. Θέλω να πω ότι είναι δεμένα αυτά τα δύο, η βία και το μεγάλο, λυρικό, πνευματικό, ρομαντικό θέμα. Στο Ντοστογιέφσκι, «οι αδελφοί Καραμαζώφ» και το «Έγκλημα και τιμωρία» έχουν την μορφή αστυνομικής ιστορίας. Κι έτσι νομίζω σήμερα έχουν ήδη μεταχειριστεί στην Αμερική το καλούπι του γουέστερν για σοβαρούς σκοπούς, για σοβαρά έργα. Έτσι κι ο Ελύτης έχει μεταχειριστεί με χαριτωμένο τρόπο το λαϊκό τραγούδι (τον έχει μελοποιήσει λόγου χάρη ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης κ. ά. και τον τραγουδάνε σ’ όλη την Ελλάδα).  Στον «Ήλιο τον ηλιάτορα» μεταχειρίστηκε αυτό το καλούπι για σοβαρούς σκοπούς.

Μήπως νομίζετε ότι ο Ελύτης έχει πιά εκφραστεί; Ότι έχει πει, ότι είχε να πεί;

Θυμάμαι μια μέρα, πρίν μερικά χρόνια, τότε που έγραφε το «Φωτόδεντρο», που μου είπε «Κίμων, ότι ήθελα να πω, τόχω ήδη γράψει», έμεινα κατάπληκτος, πάντα ζήλευα έναν άνθρωπο πού σε κάποιο σημείο της ζωής του θα μπορούσε να εκφραστεί έτσι. Πόσο λίγοι είναι αυτοί. Σκεφτόμουν ότι μόνο αυτό μπορεί να δικαιολογήσει τον θάνατο, όταν δηλαδή αφήνεις πίσω σου τον καλύτερο εαυτό σου. Ήξερα βέβαια τότε, ότι η φράση αυτή του Ελύτη ήταν στιγμιαία, λίγο αργότερα θα την ξεχνούσε, γιατί είχε πολλά ακόμα να μας πεί. Αλλά έστω και για μια στιγμή να φτάσεις σ’ ένα σημείο της ζωής σου πού να νιώσεις αυτή την πληρότητα είναι μεγάλο πράγμα.

Δυσκολευτήκατε να μεταφράσετε τον Ελύτη;

Ναι πάρα πολύ γιατί το λυρικό στοιχείο είναι το πιό δύσκολο να μεταφραστεί. Μιά φορά μιλώντας μου ο Ελύτης είχε κάνει μιά παρατήρηση «Οι μεταφράσεις-είπε-είναι καλύτερες όταν έχουν μεγάλες δυσκολίες να νικήσουν». Και πράγματι έτσι είναι, όταν υπάρχει αντίσταση από το κείμενο, ο μεταφραστής βάζει όλες του τις δυνάμεις για να την υπερνικήσει. Προσωπικά προτιμώ να μεταφράσω δύσκολα ποιήματα και θεωρώ μάλιστα, ότι τα πολύ εύκολα είναι εκείνα πού δεν μεταφράζονται.

     Μιά άλλη φορά ο Ελύτης μούπε ότι τα ποιήματά του από τη φύση τους παραμένουν σ’ ένα ποσοστό 70% , ουσιαστικά αμετάφραστα. Γέλασα: όταν πήρε το Νόμπελ του είπα «Λοιπόν Οδυσσέα με το 30% έφτασες το Νόμπελ».

Με ποιόν άλλον ποιητή θα μπορούσατε να παρομοιάσετε τον Ελύτη;

     Αν ήταν να παρομοιάσουμε τα ποιήματα του Ελύτη μ’ οτιδήποτε άλλο αυτό δεν θα ήταν το έργο ενός άλλου ποιητή, αλλά τα αγάλματα της κλασικής εποχής. Ο Ελύτης δεν θέλει ν’ αντιγράψει την εποχή του, αντίθετα θέλει να την πολεμήσει, θέλει ν’ απαλλαγεί απ’ την αγωνία και το άγχος της και να την δει όπως θα ήθελε να είναι, πράγμα πού κάνουν οι κλασικοί γλύπτες αν και συνάμα βασιστήκανε στην πραγματικότητα: συνθέσανε το ρεαλιστικό με το ιδεαλιστικό.

     Παρομοιάζω την Ελλάδα μ’ ένα χρυσό νόμισμα. Αν ο Σεφέρης είναι το ένα μέρος και ο Καζαντζάκης το άλλο, το αντίθετο, ο Ελύτης είναι το γύρω η περιφέρεια. Ο Σεφέρης ήταν λεπτός, ορμητικός, απολλώνειος, ενώ ο Καζαντζάκης ήταν θερμός, ανοιχτόκαρδος, διονυσιακός. Ο Ελύτης συγκεράζει στοιχεία και των δύο, διατηρώντας μιά ισορροπία.

     Οι ερωτήσεις και η καταγραφή των απαντήσεων που συνθέτουν την παραπάνω συνομιλία έγιναν από τους Θανάση Νιάρχο και Τηλέμαχο Χυτήρη.

Από τον τόμο ΧΡΟΝΙΚΟ ’80. γράμματα- τέχνες ’81. 11^ος τόμος ετήσια έκδοση του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου «Ώρα». Σεπτέμβριος 1979-Αύγουστος 1980, σελίδες 7-9

Εκδότης-Διευθυντής ΑΣΑΝΤΟΥΡ ΜΠΑΧΑΡΙΑΝ. Σύνταξη-Ταξινόμηση Πληροφοριακού υλικού: ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΧΥΤΗΡΗΣ- ΘΑΝΑΣΗΣ Θ. ΝΙΑΡΧΟΣ- ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ-ΕΙΡΗΝΗ ΨΑΡΕΛΛΗ-ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΧΑΡΙΑΝ-ΝΙΤΣΑ ΑΛΑΜΑΝΟΥ-ΜΑΡΙΝΑ ΤΑΡΛΟΟΥ. Καλλιτεχνική επιμέλεια: ΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ. Διαχείριση- Διεκπεραίωση: ΝΙΤΣΑ ΑΛΑΜΑΝΟΥ-ΝΙΚΟΣ ΚΟΡΡΕΣ

Σημειώσεις:

      Ο καθηγητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστή Kimon Friar (18/11/1911-25/5/1993), υπήρξε ένας ακαταπόνητος εργάτης και λάτρης τόσο της ελλάδας όσο και της ελληνικής ποίησης. Ήταν ο κυριότερος (και σημαντικότερος) μεταφραστής στην αγγλική γλώσσα δεκάδων ελλήνων ποιητών της γενιάς του. Πρεσβευτής της διάδοσης του ελληνικού ποιητικού λόγου στην αμερικάνικη ήπειρο. «Ο ακούραστος απόστολος του ελληνικού λόγους» όπως τον αποκαλεί σε κριτική του ο κριτικός Κώστας Σταματίου, για πολλές δεκαετίες στο εξωτερικό. Η βαθιά του αγάπη για την Ελλάδα και την Ελληνική Ποίηση, τον έκαναν από τα μέσα σχεδόν του προηγούμενου αιώνα, να εγκαταλείψει την πανεπιστημιακή του καριέρα στις ΗΠΑ, να εγκατασταθεί στην Ελλάδα και να αφιερωθεί στην μετάφραση του ελληνικού ποιητικού λόγο και την ανάδειξή του στο εξωτερικό. Μετέφρασε, σχολίασε, προλόγισε, έγραψε εισαγωγές, μίλησε, δημοσίευσε άρθρα, μελέτες και έκρινε το έργο δεκάδων ελλήνων ποιητών και ποιητριών, με αποκορύφωμα της άοκνης μεταφραστικής του προσπάθειας, το τελευταίο έπος της ελληνικής σύγχρονης ποίησης, «Οδύσσεια» του Νίκου Καζαντζάκη. «The Odyssey” A Modern Sequel Μετάφραση και σημειώσεις, σύνοψη. Κ. Φ., Simon and Schuster, New York  1958. Μέχρι τας δυσμάς του επίγειου βίου του, δεν έπαψε να  αλληλογραφεί με έλληνες ποιητές και ποιήτριες, να μεταφράζει στα αγγλικά το έργο και ποιήματά τους, να προλογίζει ποιητικές τους συλλογές, να γράφει μικρές εισαγωγές για την ποιητική τους παρουσία. ή ποιήματά τους. Να ανθολογεί την ποίησή τους, για το πληθυσμιακά υπέρτερο αμερικάνικο αναγνωστικό κοινό. Βλέπε το βιβλίο του Modern Greek Poetry: From Cavafis to Elytis. Εκλογή ποιημάτων, μετάφραση, εισαγωγή, σημειώσεις, βιογραφικά στοιχεία και βιβλιογραφικά Κ. Φ. ed. New York, Simon and Schuster, New York, USA  1973. Από την μεταφραστική του τροχιά, δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί ο νομπελίστας μας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, που τον γνώρισε από κοντά, συνεργάστηκαν και διατήρησαν φιλικές σχέσεις αμοιβαίου σεβασμού και εκτίμησης, δεκαετίες πριν ο Οδυσσέας Ελύτης βραβευτεί με το Νομπέλ Λογοτεχνίας. Δες και το βιβλίο του, «O. E. The Soverreign Sun. Μετάφραση, εκλογή ποιημάτων, εισαγωγή, σημειώσεις, βιβλιογραφία,”, ed. Temle University Press, USA 1974. Ο Φράϊερ, μετέφρασε και σχολίασε και άλλες ποιητικές συλλογές, αποσπάσματα ποιητικών του μονάδων. Τον Ιούλιο του 1978, οι εκδόσεις Κέδρος, εξέδωσαν το βιβλίο του, ΚΙΜΩΝ ΦΡΑΪΕΡ, «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ» Εισαγωγή στην ποίηση του ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ, μετάφραση Νάσος Βαγενάς, σελίδες 94. Η έκδοση συνοδεύεται με το κολλάζ του ποιητή που φέρει την ονομασία «Ιπτάμενο τοπίο με άγγελο». Διαβάζουμε στην σελίδα 7.

Η «Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη» συνοδεύει την επιλογή ποιημάτων του Ελύτη πού μετέφρασε στα αγγλικά ο Κίμων Φράϊερ και που εκδόθηκαν με τίτλο The Sovereign Sun (Temle University Press, Philadelphia, Pennsylvannia. (1974). Ένα μέρος της δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Books Abroad, (Vol. 45,  No. 2 Spring  1971). Οι μελέτες «Η εικονογραφία και οι εικονιστικές συνθέσεις του Οδυσσέα Ελύτη» και «Τά ετεροθαλή» δημοσιεύτηκαν σε τεύχος του ίδιου περιοδικού (Vol. 49, No 2, Autumn 1974), που ήταν αφιερωμένο στον ποιητή. Ο τόμος περιλαμβάνει:

Ι. Προσανατολισμοί, σ.11, II. Ήλιος ο πρώτος, σ. 17, III. Ο χαμένος ανθυπολοχαγός, σ. 28, IV. Η μετάβαση, σ.35, V. Οι τύψεις, σ.38, VI. Το άξιον εστί, σ. 43, VII. Villa Natacha και Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, σ. 51,VIII. Το φωτόδεντρο, σ.54, IX., Το μονόγραμμα, σ. 62, X, Ο ήλιος ο ηλιάτορας, σ.67. Σημείωμα, σ.70, Τα ετεροθαλή, σ. 72, Η εικονογραφία και οι εικονιστικές συνθέσεις του Οδυσσέα Ελύτη, σ.76, Σημειώσεις, σ. 93.

Ο Φράιερ, αναφέρεται στον Οδυσσέα Ελύτη, και στο βιβλίο του «Τα Πέτρινα Μάτια της Μέδουσας» Δοκίμια, εκδ. Κέδρος 1981, ιδιαίτερα στην ΙΙΙ ενότητα «Ars Poetica” σε αρκετές σελίδες. (το βιβλίο έχει μεταφραστεί από διάφορους γνωστούς έλληνες ποιητές και ποιήτριες). Ο νομπελίστας ποιητής απασχολεί τον Κ. Φ. και στο βιβλίο του, «Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση» από τον Καβάφη στον Βρεττάκο», ελληνική μετάφραση Θανάσης Χατζημιχαηλίδης (Νάσος Βαγενάς), εκδ. Κέδρος 1982, δες σελίδες 131-139, στην 6^η ενότητα, «Η στροφή και οι υπερρεαλιστές»           Ο Κίμων Φράϊερ δεν ήταν μόνο ένα βαθειά καλλιεργημένο άτομο αλλά και ένας σοβαρός γνώστης της διαδρομής και των ρευμάτων της ευρωπαϊκής και αμερικάνικης ποίησης. Της εξέλιξής της, των εσωτερικών της αλλαγών μέσα στον χρόνο. Ένας ουσιαστικός δάσκαλος της Ποίησης και της Θεωρίας της ποίησης. Στις ΗΠΑ η δημιουργική και διδασκαλική του παρουσία υπήρξε έντονη. Υπήρξε ένα συγγραφικά και μεταφραστικά δραστήριο πρόσωπο. Μεγάλο χρονικό διάστημα των επαγγελματικών του και άλλων υποχρεώσεων του. το αφιέρωσε στην μετάφραση της ογκώδους «Οδύσσειας» 33.333 στίχοι, του Νίκου Καζαντζάκη. Αυτό το σύγχρονο ελληνικό έπος της ελληνικής γραμματείας του προηγούμενου αιώνα. Μετέφρασε και διέδωσε στο εξωτερικό το έργο δεκάδων ελλήνων ποιητών και ποιητριών. Πρόσφερε στον ελληνικό ποιητικό λόγο την διεθνή ακτινοβολία που του αναλογούσε. Διεύρυνε το αναγνωστικό κοινό του πέραν των ορίων της ελληνικής επικράτειας. Με την ίδια φροντίδα και επιμέλεια μετέφρασε τους παραδοσιακούς Κωστή Παλαμά και Άγγελο Σικελιανό. Τους υπερρεαλιστές ή υπερρεαλίζοντες Μίλτο Σαχτούρη και Οδυσσέα Ελύτη. Τον Κώστα Κινδύνη και τον αντιστασιακό και πολιτικό Μανόλη Αναγνωστάκη. Τον  μετασεφερικό Τάκη Σινόπουλο και μπιτ Βασίλη Στεριάδη. Πάνω από τρείς γενιές ελλήνων ποιητών και ποιητριών έτυχαν της μεταφραστικής φροντίδας και προβολής στο εξωτερικό από την γραφίδα του Κίμωνος Φράϊερ. Με ιδιαίτερη επιμέλεια την Β’ μεταπολεμική γενιά, την ποιητική γενιά του 1970. Ο Φράϊερ, διέκρινε και αγάπησε ποιητικές φωνές που πολύ ή λίγο, άμεσα ή έμμεσα χάραξαν τα ίχνη τους στο ελληνικό ποιητικό στερέωμα.  Η Ελληνική Ποιητική Ανθολογία που συνέταξε και μετέφρασε για το αγγλόφωνο κοινό της ποίησης-μετά από έκκληση της πρώην υπουργού πολιτισμού αείμνηστης Μελίνας Μερκούρη, (εκδόθηκε εκτός εμπορίου σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων) μας φωτίζει το εύρος των μεταφραστικών του καταθέσεων. Οι ασχολίες του επεκτάθηκαν και στον χώρο της βιβλιοκριτικής παρουσίασης. Είναι αρκετά τα βιβλία για τα οποία μας μίλησε μετά την επτάχρονη δικτατορία στις εφημερίδες «Το Βήμα» και «Τα Νέα». Πχ. την εργασία του Τάσου Λιγνάδη για το «Άξιον Εστί», την ποίηση του εκδότη και ποιητή Νίκου Καρύδη κ. ά. Ο Φράϊερ, δεν μετέφραζε απλώς την ελληνική ποίηση ή ποιήματα ελλήνων ποιητών, οι εμβριθείς εισαγωγές του μας δείχνουν ότι δούλευε πάνω στον ελληνικό ποιητικό λόγο, τα μυστικά και τα κλειδιά του, τις ποιητικές θεωρίες που ακολουθούσαν οι έλληνες δημιουργοί. Εξύψωνε ισάξια, τις ελληνικές ποιητικές φωνές στις ίδιες ποιητικές βουνοκορφές που είχαν ανεβεί και οι αντίστοιχοι ποιητές της δύσης. Η σημαντική τριβή του με τα μυστικά και τα ρεύματα της δυτικής αγγλοσαξονικής ποίησης, τον βοηθούσε να κατανοήσει ορθότερα τον ελληνικό ποιητικό λόγο και να τον εντάξει σε πλαίσια δυτικοευρωπαϊκής προοπτικής. Οι μεταφρασμένοι και προλογισμένοι έλληνες ποιητές από τον Φράιερ, στο εξωτερικό, δεν ήσαν οι φτωχοί συγγενείς του δυτικού ποιητικού λόγου, αλλά ισάξιοι συνομιλητές τους. Και αυτό, ήταν κάτι πολύ σημαντικό και ουσιαστικό και για τους ίδιους τους έλληνες δημιουργούς, το έργο  τους, στην εποχή του-τους. Οι μεταφράσεις του Κίμωνα Φράϊερ, έθεσαν τις βάσεις στους νέους ηλικιακά, μοντέρνους και σύγχρονους έλληνες ποιητές να ανοίξουν τα φτερά τους στο εξωτερικό, να διαβαστεί ο λόγος τους, να υπάρξουν μεταγενέστεροι ξένοι μεταφραστές τους. Να ακουστεί η φωνή τους, να τους γνωρίσουν οι δυτικοί «συνάδελφοί» τους. Η μεταφραστική συμβολή του είναι μεγάλη, ακόμα και στην βράβευση του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Η εγκυρότητα των μεταφράσεών του και η φήμη του ονόματός του, συνέβαλαν στην καλύτερη γνωριμία της ποιητικής δημιουργίας του Οδυσσέα Ελύτη, από τους σουηδούς κριτές και αναγνώστες. Όπως αντίστοιχα η άποψη του άγγλου ποιητή Τόμας Στερν Έλιοτ, στάθηκε «συμπαραστάτης» στον ποιητικό λόγο του Γιώργου Σεφέρη και στην βράβευσή του.

     Ο Κίμων Φράϊερ, δημοσίευσε κατά διαστήματα διάφορες μικρές ή μεγαλύτερες μελέτες και σχόλια για την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, ή μετέφραζε ποιήματά του, όπως βλέπουμε στην αποδελτίωση και καταγραφή των λημμάτων της Βιβλιογραφίας του Οδυσσέα Ελύτη (1971-1992) που συνέταξε ο συγγραφέας και βιβλιογράφος Δημήτρης Δασκαλόπουλος, εκδόσεις Εταιρεία Συγγραφέων, Αθήνα, Ιανουάριος 1993, σε εκδοτική επιμέλεια και διορθώσεις του Κ. Τσιναρη, σελίδες 246. Δραχμές 6240.

Βλέπε τις εξής πληροφορίες:

Α 17.8, σ.44, Τα Ελληνικά Γράμματα και ο Ξένος Τύπος. Επιμέλεια Kimon Friar, «Τα Νέα» 9 Απριλ. 1975 (Αναδημοσίευση, σε ελληνική μετάφραση, κριτικής του Friar πρωτοδημοσιευμένης στο αμερικάνικο περιοδικό Books Abroad Τόμ. 47, 3, σελ. 599-600.  Στις Κρίσεις-Σχόλια της έκδοσης της συλλογής του Ο.Ε. ΤΟ ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ ΚΑΙ Η ΔΕΚΑΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΟΜΟΡΦΙΑ., εκδ. Ίκαρος 1971.

Α 20,3, σ.46, Τα Ελληνικά Γράμματα και ο Ξένος Τύπος. Επιμέλεια: Kimon Friar, «Τα Νέα», 9 Απριλ. 1975. (Αναδημοσίευση, σε ελληνική μετάφραση, κριτικής του Friar πρωτοδημοσιευμένης στο αμερικανικό περιοδικό Books Abroad, Τομ. 47, 3, σελ. 599-600). Στο Σχόλια και Κρίσεις για την έκδοση Οδυσσέας Ελύτης ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ (Geneve 1971). Η ποιητική αυτή σύνθεση του Ο. Ε. είχε δημοσιευτεί πρώτη φορά στο λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης Τραμ τχ.2/12, 1971, σ.29-32.

Α 24.1, σ.50, Τα Ελληνικά Γράμματα και ο Ξένος Τύπος. Επιμέλεια Kimon Friar, «Τα Νέα», 22 Ιαν. 1975. (Αναδημοσίευση σε ελληνική μετάφραση, κριτικής του Friar πρωτοδημοσιευμένης στο αμερικάνικο περιοδικό Books Abroad, Τομ. 48, 3, σελ. 614). Στις Κρίσεις για την έκδοση του Ο.Ε. VILLA NATACHA, εκδ. Τραμ- Θεσσαλονίκη 1973.

Β 42, σ. 103,  Two letters from Odysseus Elytis (translated by Kimon Friar) Accent, III., 14 (1954), pag. 176-179. Προηγείται σύντομο άρθρο του Kimon Friar για τον ποιητή και ακολουθούν οι επιστολές.

Δ 8, σ.117. ODYSSEUS ELYTIS-THE SOVEREIGN SUN, Selected Poems. Translated with an Introduction and Notes by Kimon Friar Temple University Press-Philadelphia (USA 1974).

Στις σελ. 3-4 εκτενής Εισαγωγή του μεταφραστή για τη ζωή και το έργο του Ελύτη. Περιλαμβάνει μεταφράσεις ποιημάτων από τους Προσανατολισμούς, από τον Ήλιο τον πρώτο, ολόκληρο το Άσμα ηρωικό, αποσπάσματα από Το Άξιον Εστί, ολόκληρο το Έξι και μία τύψεις, τα ποιήματα της «Villa Natacha” και “Θάνατος και Ανάσταση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου», ποιήματα από το Φωτόδεντρο, ολόκληρο το Μονόγραμμα και αποσπάσματα από τον Ήλιο τον ηλιάτορα. Σημειώσεις (σελ. 170-187) και Βιβλιογραφία (σελ. 191-195). Βλ. και τον αριθμό Δ72.

Δ 9.1, σ.117, Κρίσεις του Κίμωνος Φράϊερ στο Books Abroad, Οκτ. 1975, για την έκδοση ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ-ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ (κόσμημα) –THE AXION ESTI-ODYSSEUS ELYTIS-UNIVERSITY OF PITTSBURGH PRESS (μετάφραση και σημειώσεις Έντμουντ Κήλυ και Γιώργου Σαββίδη-Translated and Annotated by Edmund Keeley and George Savidis, 1974). Δίγλωσση έκδοση.

Δ 29, σ.122, ODYSSEAS  ELYTIS- iar ca sentiment-un cristal- (κόσμημα)- Sinteza realizataa de IORDAN CHIMET-EDITURA DACIA-CLUJ-NAPOCA 1980. Σχ. 24,5Χ17 εκ. Δεμένο σελ. 372. Ρουμανική έκδοση επιλογής ποιημάτων του Ελύτη, αποσπασμάτων από τα Ανοιχτά Χαρτιά καθώς και μελετών για το έργο του. …. Ακολουθούν μεταφράσεις κειμένων για τον Ελύτη. (μεταξύ άλλων και του Kimon Friar).

Δ 72, σ.138, ODYSSEUS  ELYTIS- The Sovereign Sun- SELECTED POEMS- TRANSLATED BY KIMON FRIAR (εκδοτικό σήμα) – BLOODAXE BOOKS (Newcastle upon Tyne 1990). Σχ. 22Χ14 εκ. Σελ. VIII + 1-200. ISBN 1- 85224-120-9. Στο εξώφυλλο, κολάζ του Ελύτη και απέναντι από τη σελίδα τίτλου φωτογραφία του ποιητή (1978). Αγγλική έκδοση του αριθ. Δ8. Στις σελ. 179-187, Σημειώσεις. Ακολουθεί Βιβλιογραφία (σελ. 191-195).

Κρίσεις: Δ72. 1, Roderick Beaton: Solar energies, TLS, No 4595, April 26, 1991, pag. 24.

Ε 11, σ.144, Από τον Καβάφη στον Ελύτη. Τριάντα Έλληνες ποιητές σε αμερικανική Ανθολογία. Ο μεταφραστής Κίμων Φράϊερ μιλάει στον Γιώργο Πηλιχό, «Τα Νέα», 26 Μαϊου 1973.

Ε 24, σ.146, Κίμων Φράϊερ (μετάφραση Νάσος Βαγενάς): Ποίηση και μετάφραση, Διαγώνιος Θες/κης, Ιαν.- Απρ. 1974, σελ. 3-36.

Ε 30. γ, σ.147. A short anthology of translation from Elytis works. Four Poems from “Stepchildren” (1974). Translation from the Greek by Kimon Friar, σελ. 646-648, στο The Greek Poet Odysseus Elytis, Books Abroad Oklahoma, Vol. 49, No 4, Autumn 1975.

Ε 30. στ. σ.147, Odysseus Elytis: From the “Book of Signs” (translated from the Greek by Kimon Friar), σελ.658 - 659. Το ίδιο περιοδικό με το Ε 30, γ.

Ε 30. ιε, σ. 147, Kimon Friar: The Imagery and Collages of Odysseus Elytis, σελ. 703-711. (Πρβ., τον αριθ. Ε56, στ΄)  

Ε 56, στ, σ. 152, Kimon Friar (μετάφραση: Αντιγόνη Μόρου): Από τη ζωγραφική στην ποίηση, σελ. 83-84. (Απόσπασμα του  αρ. Ε30, ιε). Αφιέρωμα Οδυσσέας Ελύτης, Αιολικά Γράμματα, τόμος Η΄, 43-44, Γεν.-Απρ. 1978 

Ε 58, σ. 153, Κίμων Φράϊερ: Άξιον Εστί το τίμημα. Εισαγωγή στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Μετάφραση Νάσος Βαγενάς, Κέδρος 1978

Ε 239, 174, Kimon Friar (μετάφραση: Θωμάς Στραβέλης): Οι ποιητές κι εγώ, περιοδικό Τομές, Χρ. 6, 58, Μαρτ. 1980, σελ. 5-16

Ε 272, 178, Ο Κίμων Φράιερ μιλάει για τον Ελύτη. (Συνομιλία με τους Θ. Νιάρχο και Τηλ. Χυτήρη), Χρονικό ’80, σελ. 7-9

Ε 318, σ. 184, Modern Greek Poetry. Translation, Commentaries and Notes by Kimon Friar (Efstathiadis & Sons S. A, Athens 1982).

Ε 336, s.187, Κίμων Φράιερ: Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση. Από τον Καβάφη στο Βρεττάκο. Μετάφραση Θαν. Χατζημιχαηλίδης, Κέδρος 1983, σελ. 131-139

Ε 426, σ.203, μετάφραση του λευκώματος. Δημήτρης Ταλιάνης: Προσανατολισμοί στο Αιγαίο. Φωτογραφική προσέγγιση στο ποιητικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη «Προσανατολισμοί». Κείμενο: Λίνα Λυχναρά, Αθήνα 1987.

       Επιπρόσθετα ελάχιστα που αποδελτίωσα στα μεταγενέστερα της Βιβλιογραφίας του 1993 χρόνια.

Α) περιοδικό Ρεύματα τχ. 15/9,10, 1993. Σελίδες 46-52. Οι Έλληνες ποιητές κι εγώ. μετάφραση Γιώργος Κυριαζής.

……Στο διαμέρισμα που έχω τώρα στην οδό Καλλιδρομίου, έχω συγκεντρώσει κυρίως τους πολύ νέους ποιητές, πολλοί από τους οποίους έχουν συναντηθεί για πρώτη φορά μεταξύ τους στο σπίτι μου. Σε κάθε συγκέντρωση προσπαθούσαμε να καλούμε και νεότερους ποιητές που οι περισσότεροι από μας δεν γνωρίζαμε αλλά που το έργο τους είχαμε διαβάσει και εκτιμήσει. Το διαμέρισμά μου είναι πολύ μικρό, και όταν μαζευόμασταν δέκα ή δεκαπέντε άτομα, όπως συνέβαινε συνήθως, ήμασταν πολύ στριμωγμένοι, σαν σαρδέλες σε κονσέρβα. Προσπαθήσαμε κάποτε να συναντηθούμε σε κάποιο μεγαλύτερο και περισσότερο πολυτελές σπίτι, νιώσαμε όμως πολύ ψυχρά εξαιτίας του κενού χώρου που υπήρχε μεταξύ μας. Επιστρέψαμε στο διαμέρισμά μου, προτιμώντας να είμαστε πιο κοντά ο ένας στον άλλο, έστω και ασφυκτικά. Μετά από τις αναγνώσεις, πηγαίναμε όλοι μαζί σε μια γειτονική ταβέρνα, όπου περνούσαμε την υπόλοιπη βραδιά μας με κουβέντα και πειράγματα. Συναντιόμασταν, βέβαια, όχι μόνο για την ευχαρίστηση του να διαβάζουμε και να σχολιάζουμε ποίηση, αλλά και για τη χαρά της συντροφιάς, για να ανταλλάξουμε νέα και γνώμες, να έρθουμε σε επαφή με νέες προσωπικότητες και να κουτσομπολέψουμε.

           Στην αρχή, πριν αγοράσω δικό μου διαμέρισμα, συναντούσα τους ποιητές στα σπίτια τους, σε καφενεία, ξενοδοχεία ή καφετέριες. Θυμάμαι τότε που επισκέφτηκα τον Εγγονόπουλο στο στούντιό του, σ’ ένα πελώριο γκαράζ κάπου στην οδό Αχαρνών. Οι τοίχοι του ήταν καλυμμένοι από τους τεράστιους καμβάδες του, σουρεαλιστικούς και φαντασμαγορικούς, ζωγραφισμένους με λάδι. Όταν του ζήτησα ένα ποτήρι νερό, μου το έφερε σ’ ένα ασημένιο κύπελλο, με αρκετή επισημότητα, σαν να ήταν νέκταρ, ζητώντας μου συγγνώμη που δεν είχε ποτήρι του νερού. Με τον Σικελιανό δουλέψαμε στα σπίτια του, δίπλα στο Στάδιο και στην Κηφισιά. Ήταν απόλαυση εκείνες τις μέρες να τον βλέπει κανείς να περπατά καμαρωτά στην Αθήνα με τη μακριά μαύρη κάπα του να ανεμίζει, με τα άσπρα του κυματιστά μαλλιά να λάμπουν με γαλάζιες ανταύγειες, και με τα σανδάλια του, να κραδαίνει στο χέρι του ένα μαύρο μπαστούνι από έβενο και ελεφαντόδοντο, τέλειος εκπρόσωπος της ρομαντικής αντίληψης του τι εμφάνιση θα έπρεπε να έχει ο ιδανικός ποιητής. «Κίμων», μου είπε μια μέρα, «σ’ αγαπώ γιατί κι εσύ αγαπάς το θάνατο»! Ένιωσα τουλάχιστον έκπληξη ακούγοντάς τον, γιατί απέναντι σ’ αυτό το αναπόφευκτο γεγονός της ζωής ένιωθα τουλάχιστον οργή.

           Με τον Ελύτη άρχισα να δουλεύω στο λόμπι του ξενοδοχείου Κινγκ Τζορτζ, και αργότερα στο μικρό του διαμέρισμα στην οδό Σκουφά και σ’ ένα ξενοδοχείο στην Αίγινα. Με απέραντη ευγένεια με βοηθούσε στη μελέτη που έκανα στα ποιήματά του για είκοσι πέντε χρόνια, και το μόνο του παράπονο ήταν ότι μέχρι να μπορέσω να τα εκδώσω, εκείνος θα είχε μάλλον πεθάνει. Τελικά, όμως, το βιβλίο The Sovereign Sun, μια συλλογή ποιημάτων από όλα τα βιβλία του εκτός από το Μαρία Νεφέλη, συμπεριλαμβανομένων και αποσπασμάτων του Άξιον εστί, εκδόθηκε λίγα χρόνια πριν τον προτείνουν για βραβείο Νόμπελ. Έμαθα πως στη Σουηδική Ακαδημία διάβασαν το τεύχος του Φθινοπώρου 1975 του αμερικανικού περιοδικού Books Abroad, στο οποίο ήμουν ο υπεύθυνος για τα ελληνικά βιβλία, και βλέποντας την ολοσέλιδη διαφήμιση του βιβλίου μου, ζήτησαν αμέσως να το δουν. Απ’ ό,τι γνωρίζω, αυτή ήταν τότε η μοναδική πλήρης συλλογή έργων του σε οποιαδήποτε γλώσσα.

        Στο ελληνικό περιοδικό Τομές, στο τεύχος Μαρτίου 1980, που ήταν «αφιερωμένο στον Κίμωνα Φράιερ και τη συνεισφορά του στα ελληνικά γράμματα», ο Οδυσσέας Ελύτης έγραψε: «Ίσως να νιώσεις κάποιαν ικανοποίηση, αγαπητέ μου Κίμωνα, όταν σου πω ότι η έκδοση που έκανες στο Sovereign Sun, με τις μεταφράσεις και την εκτενή εισαγωγή, βοήθησε τη Σουηδική Ακαδημία να κατανοήσει καλύτερα και να μπορέσει να κάνει μιαν ορθότερη αξιολόγηση της ποίησής μου. Είχα την ευκαιρία να μιλήσω σε μερικά από τα μέλη της Ακαδημίας, και διαπίστωσα πως είχαν όλοι αποστηθίσει στίχους από τη μετάφρασή σου. Επιπλέον, ο κ. Γκιέροφ, που μίλησε για μένα την ημέρα της απονομής, αναφέρθηκε σε αποσπάσματα και αναλύσεις ποιημάτων μου (για παράδειγμα, την αρχιτεκτονική δομή στο Μονόγραμμα) που είχε πάρει από το βιβλίο σου. Όλα αυτά, πιστεύω πως θα σε αποζημιώσουν σε κάποιο βαθμό για το μεγάλο έργο που ανέλαβες όταν επιχείρησες να καταπιαστείς με την ποίησή μου, που είναι τόσο δύσκολο να μεταφραστεί, και γενικότερα, όταν κατάφερες να επεκτείνεις τους ορίζοντες της νέας ελληνικής ποίησης που συνεχίζεις να μεταφράζεις τόσο ακούραστα και με πίστη, θα έλεγα, ιεραποστόλου. Να ’σαι καλά»………..

Β) Β.(ασίλης) Κ. Κ.(αλαμαράς), εφημερίδα. Ελευθεροτυπία 17/10/1993, Κίμων Φράιερ: «Εγώ κι ο Ελύτης».

«Ο Κίμων Φράιερ αγάπησε την ελληνική ποίηση και την ήξερε καλά. Ένα κείμενό του, το οποίο θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού «Ρεύματα» (τεύχος 15) έρχεται να φωτίσει τη σχέση του με τον Σικελιανό, το Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Γκάτσο, τον Εγγονόπουλο, τον Εμπειρίκο, τον Καρούζο, το Σαχτούρη, τον Παπαδίτσα, το Σινόπουλο. Ας δούμε τι γράφει για τον Οδυσσέα Ελύτη»

     Να σημειώσουμε ότι, το κείμενο του Kimon Friar, «Οι ποιητές κι εγώ» δημοσιεύτηκε στο αφιερωματικό τεύχος στον Φράϊερ, του μηνιαίου λογοτεχνικού περιοδικού «ΤΟΜΕΣ» που εξέδιδε ο ποιητής Δημήτρης Δούκαρης, τεύχος 58/3, 1980, χρόνος 6^ος, σελίδες 5-16, σε μετάφραση Θωμά Στραβέλη. Το απόσπασμα για τον Ελύτη είναι στις σελίδες 11και 12. Και σε άλλες σελίδες του περιοδικού αναφέρεται το όνομα του Ο. Ε. Ενώ στην σελίδα 39 του περιοδικού δημοσιεύεται η επιστολή του Ελύτη με ημερομηνία 9/1/1980 προς τον Φράϊερ:

 «Θα σου ήταν ίσως χρήσιμο αγαπητέ Κίμων, ύστερα από τόσα χρόνια, να πληροφορηθείς πόσο η έκδοση  του The Sovereign Sun πρίν από πέντε χρόνια, βοήθησε, με τις μεταφράσεις και την εκτενή εισαγωγή του, στην κατανόηση και την ορθή αποτίμηση της ποίησής μου από τους Σουηδούς Ακαδημαϊκούς. Είχα την ευκαιρία να μιλήσω ιδιαίτερα  με μερικούς απ’ αυτούς. Και διαπίστωσα ότι όλοι τους είχαν απομνημονεύσει στίχους στη δική σου απόδοση. Αφήνω ότι ο κ. Γκύρωβ που έκανε την παρουσίασή μου κατά την ημέρα της απονομής του Νομπέλ, αναφέρθηκε σε περικοπές από τα ποιήματά μου και σε αναλύσεις (όπως πχ. για την αρχιτεκτονική του έργου «Μονόγραμμα») που είχε αντλήσει από το βιβλίο σου. Αυτά όλα, πιστεύω, αποτελούν μιάν ικανοποίηση για τον μόχθο που κατέλαβες όταν καταπιάστηκες με το δυσκολομετάφραστο έργο μου, αλλά και γενικώτερα για την προβολή της σύγχρονης ελληνικής ποίησης πού, ακάματος και με πίστη θα έλεγα ιεραποστόλου, συνεχίζεις. Να ‘σαι καλά».

  Και σε μετάφραση του Θωμά Στραβέλη, «Με τον Ελύτη πρωτάρχισα να συνεργάζομαι και να δουλεύω τα ποιήματά του μέσα στο μπαρ του ξενοδοχείου “King George” και, στη συνέχεια, σχεδόν κατά κανόνα στο μικρό του διαμέρισμα της Σκουφά, όλα τα χρόνια που ακολούθησαν. Άλλες φορές πάλι, συναντηθήκαμε και συνεργαστήκαμε σ’ ένα ξενοδοχείο της Αίγινας. Με άπειρη ευγένεια μου πρόσφερε όλη του τη βοήθεια, κάθε φορά που μετέφραζα ποιήματά του, και η συνεργασία μας τούτη κράτησε 25 χρόνια. Ο  Ελύτης παραπονιόταν ότι θα έφτανε στον τάφο, ώσπου να ετοιμάσω τις μεταφράσεις μου και να δουν τα έργα του το φως της δημοσιότητας….»  

     Εκτός από την παλαιά συνέντευξη του Κίμωνα Φράϊερ για τον Οδυσσέα Ελύτη στο «ΧΡΟΝΙΚΟ»  και τις πληροφορίες που αντλούμε από την Βιβλιογραφία του νομπελίστα ποιητή, ο Kimon Friar μιλά ξανά για τον Ελύτη, αναφέρεται στο πρόσωπό του και στο έργο του σκόρπια και άτακτα και σε άλλες του δημοσιεύσεις. Γράφει ενδεικτικά στον τόμο «Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση»:

     «Αν τραβούσε κανείς μια ευθεία από το Ηράκλειο, όπου ο Οδυσσέας Ελύτης γεννήθηκε το 1911, ως τη Λέσβο, τον τόπο καταγωγής των γωνιών του, και από εκεί ως την Αθήνα, όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, θα σχημάτιζε ένα μεγάλο τρίγωνο, που θα περιλάμβανε το Αιγαίο πέλαγος και τα λαμπερά νησιά του, ολόκληρο δηλαδή το θαλασσινό τοπίο, που έδωσε στον Ελύτη τη βασική εικονογραφία και το ήθος της ποίησής του. Ο νεαρός ποιητής απέστρεψε το πρόσωπό του από την ποίηση των καταραμένων ποιητών, από τη νοσηρότητα του Ουράνη και του Καρυωτάκη, από τη νοσταλγία των φθινοπωρινών τοπίων, που ήταν ξένα για την Ελλάδα, και αγκάλιασε τις αρχές του υπερρεαλισμού, στον οποίο αναγνώριζε μια απελευθερωτική δύναμη, ιδιαίτερα στην περιφρόνηση από μέρος του των παραδοσιακών μορφών και μέτρων και στην επιμονή του, πως το αίσθημα και η ενόραση έχουν μια δική τους λογική, διαφορετική από εκείνη της ενσυνείδητης νόησης.» σελ. 131 ………..

Και μια μικρή συμπλήρωση. Το απόσπασμα που δημοσιεύεται «ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ» του Κίμωνα Φράιερ, σ. 83-84 στο αφιερωματικό διπλό τεύχος του περιοδικού Αιολικά Γράμματα, 43-44/1,4,1978, συνήθως, οι μεταφορείς του σε άλλα αφιερώματα, λησμονούν να αναγράψουν ότι τη μετάφραση είχε κάνει η Λέσβια φιλόλογος Αντιγόνη Μόρου. Όπως και η σύνταξη του περιοδικού λησμονεί να αναφέρει το νούμερο του τεύχους και την χρονιά του αγγλόγλωσσου περιοδικού. 49/, ν. 2/1974.

      Είναι ευρύς ο κόσμος των συμβόλων στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη. Η λυρική συμβολοποιία των εικόνων του, απλώνεται σαν προστατευτικό υμνολογικό πέπλο προστασίας, υμνολογικοπροφητικό, του αιγαιοπελαγίτικου χώρου. Της παράδοσής του, της ιστορίας του, των πανάρχαιων μυστικών του, των μυστικών φωνών των καλών δαιμόνων, των αγγέλων που φτερουγίζουν και το προστατεύουν. Ελπιδοφόρα, φωτεινή, λάμπουσα θλίψης παρηγοριά η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Αν ο Γιώργος Σεφέρης χρησιμοποίησε σαν ψευδώνυμο το όνομα Στρατής ο Θαλασσινός, για τον Οδυσσέα Ελύτη, θα τολμούσαμε να γράφαμε ότι επάξια του ταιριάζει Ελύτης ο Αιγαιοπελαγίτης. Το alter ego της ποιητικής του προσωπικότητας είναι η ελληνική πανάρχαια θαλασσινή επικράτεια του Αιγαίου Πελάγους. Η ιστορία και παράδοσή του. Ο σκληρός και σκοτεινός μυστικός υπερρεαλισμός των εικόνων του, που μπολιάζεται από την άσπιλη μυστική αθωότητα του λευκού και του ελληνικού φωτός του Αιγαιοπελαγίτικου κόσμου.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς Κυριακή 7 Ιουνίου 2020.