Φώτης Κόντογλου, ΣΤΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

 

       Η  ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΣΤΗ  ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ  ΤΗΣ  ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ

     ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ *

Του ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

Περιοδικό Νέα Εστία έτος ΞΔ΄, τόμος 128^ος, τεύχος 1515/ Αθήναι, 15/8/1990., σελίδες 1097-1102. Διευθυντής Ε. Ν. Μόσχος.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. 25 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

*Αθησαύριστο κείμενο από το Αρχείο της κ. Δέσποινας Κόντογλου- Μαρτίνου, με την άδεια της οποίας δημοσιεύεται.

     Άκου τις χαρούμενες καμπάνες πού αντιλαλούνε από παντού και γεμίζουνε τον αγέρα με τη γλυκειά φωνή τους! Ποιά χαρά μεγάλη γίνεται; Η Παναγία εκοιμήθη! Η Παναγία ανέβηκε από τη γη στον ουρανό! «Μετέστη προς την ζωήν, μήτηρ υπάρχουσαν της Ζωής».

     Η Κοίμηση της Παναγίας είναι για μας τους Ορθοδόξους Έλληνες το καλοκαιρινό Πάσχα.

     Ας πάμε λοιπόν σ’ ένα από τα πιό μεγάλα κ’ έμορφα μοναστήρια της, στη Φανερωμένη της Σαλαμίνας. Θα πάμε να προσκυνήσουμε, όπως πηγαίνανε τα καλά χρόνια που δεν είχε γεμίσει μηχανές η στεριά κ’ η θάλασσα, όπως σήμερα. Θα πάμε με το τρεχαντηράκι, με τα πανιά, που είναι τόσο ταιριαστά με τη γιορτή της Παναγίας.

     Μπαίνουμε λοιπόν στη βάρκα από την Πειραϊκή. Φυσά βοριάς, μελτέμι, και θα πάμε δευτερόπρυμα. Βάζουμε μέσα στη βάρκα τις κουμπάνιες μας και τα στρωσίδια μας, ισάρουμε το πανάκι μας κι ανοιγόμαστε. Ο αγέρας είναι φρέσκος και το φουσκώνει τόσο έμορφα, που μόνο που το βλέπεις χαίρεσαι. Η πλώρη αφρίζει, οι θάλασσες γεμίζουνε αρμυρή δροσιά την κουβέρτα μας. Νοιώθουμε κάποια αγιασμένη χαρά, βάζοντας πλώρη κατά το μοναστήρι. Το προσκύνημα που γίνεται ύστερα από θαλασσινό ταξίδι είναι πιό κατανυχτικό.

     Το γλυκό σφύριγμα που κάνει ο αγέρας, με το ράντισμα της θάλασσας, λες κ’ είναι σαν το ίσο πού κρατούνε οι κανονάρχοι, και μας καλεί να ψάλουμε. Πιάνουμε λοιπόν την ψαλμωδία. Κάνουμε τον εσπερινό. Ο ήλιος γέρνει κατά το βασίλεμα σιγά-σιγά. Οι γλάροι ψέλνουνε κι αυτοί μαζί μας, πετώντας γιορταστικά αποπάνω μας. Μπαίνουμε στο μπουγάζι ανάμεσα στη στεριά και στην Κούλουρη. Ήμερη κι όμορφη θάλασσα. Το παράξενο βουνό της Σαλαμίνας στέκεται αριστερά μας, και στα δεξιά μας η στεριά με την Ελευσίνα και το Μεγάλο Πεύκο. Βάρκες, μπενζίνες και βαρκάκια λογής-λογής πηγαινοέρχουνται. Η θάλασσα έχει πανηγύρι.

     Το βορεινό αγέρι έρχεται δροσερό από τη στεριά, και τα νερά είναι μαβειά, μ’ άσπρους αφρούς, πού πάνε και σβήνουνε απάνω στο νησί της Σαλαμίνας. Ανοιχτά από το μοναστήρι, πρίν ν’ αράξουμε, ακούγονται οι καμπάνες. Σε λίγο θ’ αρχίση ο εσπερινός.

     Αυτό το φημισμένο μοναστήρι έχει παλιά θεμέλια, ίσως από χίλια χρόνια, αλλά ξαναχτίστηκε στα 1670. Ανέκαθεν δεν γνωρίζω αν γιόρταζε στην Κοίμηση της Θεοτόκου, μα σαν ξαναχτίσθηκε, πήρε τόνομα της Φανερωμένης, επειδή φανερώθηκε η εικόνα της σ’ έναν Λάμπρο Κανέλλο από τα Μέγαρα, που ήτανε γεωργός και χτίστης. Αυτός φαίνεται να ήτανε ευλαβής άνθρωπος, γιατί, εκεί που δούλευε σ’ ένα χωράφι του σε κάποιο μέρος που το λέγανε Λιάντρο, είδε στον ύπνο ου την Παναγία και του είπε να σηκωθή και να πάγη στη Σαλαμίνα, κ’ εκεί στο μέρος που του έδειξε, θα βρη γκρεμισμένη, την εκκλησία της, και στο ίδιο μέρος να χτίση καινούργια εκκλησία στη χάρη της. Του έδειξε και τα σύνορα του παλιού μοναστηριού και τα κτήματά του που τάχανε καταπατήσει, πρό πάντων ένα μεγάλο κτήμα στη Γλυφάδα, πού τόχε αρπάξει ένας αγάς Τούρκος, φανατικός και χριστιανομάχος.

     Σαν ξύπνησε ο Κανέλλος, δεν έδωσε σημασία στόνειρο που είδε, αλλά το ξαναείδε δυό φορές ακόμα. Την Τρίτη φορά η Παναγία του μίλησε αυστηρά, παραγγέλνοντάς του να κάνη ό,τι του είχε πη. Τότε πιά ο Κανέλλος αποφάσισε να πάγη στην Κούλουρη. Σαν έφταξε όμως αντίκρυ στο μέρος της Σαλαμίνας που του είχε δείξει η Παναγία, δηλαδή στο σημερινό Μεγάλο Πεύκο, δεν βρήκε καϊκι για να περάση στο νησί, ήτανε και μεγάλη θαλασσοταραχή. Εκεί λοιπόν πού καθότανε απελπισμένος και δεν ήξερε τί να κάνη, άκουσε μια φωνή να του λέγη: «Ρίξε το γιουρντί σου (την κάππα σου) στη θάλασσα, και κάθησε απάνω, και θα σε βγάλη στο νησί χωρίς να πάθης τίποτα». Ο Κανέλλος δεν δίστασε καθόλου κ’ έκανε ό,τι του παράγγειλε η φωνή, και βγήκε στην Σαλαμίνα, στο μέρος που ήτανε το χαλασμένο μοναστήρι. Εκεί έσκαψε και βρήκε τα παλιά θεμέλια και την εικόνα της Παναγίας, χωμένη μέσα στη γη. Μετά καιρό έγινε καλόγηρος με τόνομα Λαυρέντιος, κ’ έπιασε να χτίζη το μοναστήρι. Σ’ ένα σημείωμα που σώζεται στο μοναστήρι, είναι γραμμένα τούτα τα λόγια:

«1670, 17 Μαϊου’ ήλθα εγό ο ευτεχείς Λαυρέντιος εις νυσίν της λεγομένης το επίκλυν Σαλαμήνης και ανεκένισα το μοναστήριο πούητον εριμομένο από κερούς».

     Με την βοήθεια της Παναγίας μπόρεσε κι αποτελείωσε το μοναστήρι, που το έκανε μεγάλο, και να πάρη και τα κτήματά του. Μονάχα το κτήμα της Γλυφάδας, που είπαμε, δεν τόδινε ο Τούρκος που το βαστούσε. Αλλά, μετά καιρό, αρρώστησε βαρειά η γυναίκα του Τούρκου, και κιντύνευε να πεθάνη, γιατί κανένας γιατρός δε μπόρεσε να την ωφελήση. Μ’ όλο που εκείνη η γυναίκα ήτανε πολύ αγαπημένη στον αγά, ωστόσο, σαν του έλεγε αυτή κ’ οι άλλοι δικοί της να φωνάξουνε τον καλόγερο να τη διαβάση, θύμωνε και γινότανε αληθινός Τούρκος. Μά, βλέποντας πώς η γυναίκα του κόντευε να πεθάνη, παραδέχτηκε να φωνάξουνε τον Λαυρέντιο. Πήγε λοιπόν ο Λαυρέντιος στην Αθήνα, και σταύρωσε την ετοιμοθάνατη τρείς φορές με το ραβδί του, της διάβασε και τις ευχές υπέρ αναρρώσεως. Την άλλη μέρα η κατάστασή της καλυτέρεψε, και σε λίγο γιατρεύτηκε. Τότε ο άνδρας της είπε στον Λαυρέντιο να τον συγχωρήση για την κακή μεταχείριση που τούχε κάνει πρίν, κ’ έδωσε το κτήμα πίσω στο μοναστήρι με χαρτιά επίσημα.

     Ο Λαυρέντιος έζησε θεάρεστα, κάνοντας το καλό όπου μπορούσε, νηστεύοντας και προσευχόμενος. Στα τελευταία χρόνια του αποτραβήχτηκε σ’ ένα ρημοκκλήσι του προφήτη Ηλία, απάνω σ’ ένα βουνό κοντά στο μοναστήρι, κ’ εκεί ασκήτεψε σκληρότερα, ως που εξεδήμησε προς Κύριον, και θάφτηκε στο παρεκκλήσι της Μονής. Ένα χειρόγραφο του μοναστηριού γράφει:

      «Είς τους 1707 μηνί Μαρτίου 9 ημέρα των αγίων σαρά(ν)τα εκημήθη ο μακαρίτης ο κτήτορας του μοναστηριού ονόματι Λαυρέντιος το επίκλην εκ Μεγάρι Πατρίδος».

     Η Εκκλησία τον κατέταξε στους αγίους. Η κάρα του βρίσκεται στο παρεκκλήσι του αγίου Νικολάου, εκεί που βρίσκεται κ’ η εικόνα της Παναγίας που βρήκε ο άγιος Λαυρέντιος, η Φανερωμένη.

     Μοναχή έγινε κ’ η γυναίκα του Βασίλω, κι ονομάσθηκε Βασσιανή. Το ίδιο κι ο γυιός τους καλογέρεψε, παίρνοντας τόνομα Ιωακείμ και γενάμενος ηγούμενος.

     Το Καθολικό της Μονής είναι ένα μεγάλο κτίριο, τρίκλιτο, κ’ έχει σχέδιο βασιλικής με τρούλλο, χτισμένο με πελεκητές πέτρες. Στολίσθηκε με αγιογραφίες στις μέρες του ηγουμένου Ιωακείμ, του γιού του Λαυρέντιου, και του μητροπολίτου Αθηνών Ζαχαρίου, στα 1735. Το ζωγράφισε ο Γεώργιος Μάρκου ο Αργείος, που στάθηκε ο τελευταίος σπουδαίος τοιχογράφος της εκκλησιαστικής εικονογραφίας. Τα έργα πού άφησε είναι πολλά. Τα πιό σπουδαία είναι κατά πρώτο οι αγιογραφίες της Μονής των Ασωμάτων Πετράκη, καμωμένες στα 1719, ύστερα ζωγράφισε το ασκηταριό του Καρηττού στην Πεντέλη στα 1727, κατόπι αγιογράφησε την εκκλησία της Παναγίας στο Κορωπί στα 1732, και τελευταία το καθολικό της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα στα 1735. Έβγαλε κάμποσους μαθητάδες, πού ζωγραφίσανε ένα πλήθος εξωκκλήσια γύρω στην Αθήνα, προπάντων στα Μεσόγεια. Οι καλύτεροι μαθητές του ήτανε ο Νικόλαος Μπενιζέλος, ο αδελφός του Αντώνιος κι ο Γεώργιος Κυπραίος.

      Τα πρώτα έργα του είναι πιό τεχνικά και πιό πιστά στην ανατολική παράδοση. Ως φαίνεται, στην αρχή ακολουθούσε τον δρόμο που του έδειξε ο δάσκαλός του, όπως δείχνουνε οι τοιχογραφίες της Μονής Πετράκη, πού πολλοί άγιοι έχουνε αρχαίο σχήμα, όπως είναι οι προφήτες του τρούλλου, κ’ οι ολόσωμοι άγιοι που είναι ζωγραφισμένοι στο κάτω μέρος της εκκλησίας, αποπάνω από τα στασίδια. Τα πρόσωπα και τα φορέματα είναι αυστηρά, σε βυζαντινό ύφος. Οι συνθέσεις όμως είναι οι περισσότερες καμωμένες πρόχειρα και με πολύ μέτρια τέχνη, και σε πολλά ιταλίζουνε. Περισσότερο ιταλίζουνε τα έργα του στην Παναγία του Κορωπιού, κι ακόμα περισσότερο στη Φανερωμένη της Σαλαμίνας. Σ’ αυτό θα συντέλεσε και το ότι, είχε πάγει ο Μάρκος στην Ιταλία, κ’ εκεί τύπωσε στα 1729 στη Βενετιά την ακολουθία του αγίου Πέτρου, αρχιεπισκόπου Άργους, κι από κει πήρε ιταλικά σχέδια, κι απ’ αυτά ανεκάτωσε κάμποσα με τα βυζαντινά, πρό πάντων στις συνθέσεις, μ’ έκανε ένα κακό μπόλιασμα, ώστε οι αγιογραφίες Φανερωμένης να είναι το χειρότερο έργο του: Χρώματα χτυπητά, προπάντων τα κόκκινα, χωρίς βαθύ αίσθημα και μυστική αρμονία, σχεδόν άνοστα, άτεχνα και χοντροδουλεμένα, δουλειά πρόχειρη και γλήγορη, προπάντων στα μαρτύρια και σε κάποιες παραστάσεις πού τις εφευρίσκει ο ίδιος και τις αυτοσχεδίαζε. Ωστόσο, όλη μαζί η ζωγραφική του καθολικού έχει έναν ορθόδοξο αγέρα, καμωμένη με λαϊκό τρόπο, ιδίως από τα μαστορόπουλα που είχε. Η προχειρότητα χρωστιέται και στη βιασύνη που είχανε οι ζωγράφοι να ζωγραφίσουνε χιλιάδες φιγούρες. Αληθινά, όποιος πρωτομπή στην εκκλησία αυτή απομένει εκστατικός μπροστά στις λεγεώνες τους ζωγραφισμένους ανθρώπους, στις χιλιάδες τα σπίτια, τα βουνά, τα δέντρα, τα ζώα, και τάλλα που σκεπάζουνε τους τοίχους από πάνω ίσαμε κάτω. Ζαλίζεται. Οι ζωγράφοι έχουνε παραστήσει όλα τα καθέκαστα της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης, από τη δημιουργία του κόσμου και την πλάση του ανθρώπου ως τους Μακκαβαίους, κι από τον Ευαγγελισμό, ως την Πεντηκοστή. Κοντά σ’ αυτά ιστορίσανε όλη την ιστορία της Εκκλησίας, τα μαρτύρια των αγίων, τα θαύματα, τας Συνόδους, τους βίους των Οσίων, την Αποκάλυψη, το Σύμβολο της Πίστεως, και τέλος τη Δευτέρα Παρουσία. Ο ιστορικός Πουκεβίλ, που είδε την εκκλησία κατά την Επανάσταση του Εικοσιένα, γράφει πώς είναι ζωγραφισμένα στους τοίχους της ως πενήντα χιλιάδες πρόσωπα. Μα τα παραείπε. Ο αρχαιολόγος Ντιντρόν, πού ήρθε στην Ελλάδα υστερώτερα, γράφει πώς είναι 3.550.

     Ο Μάρκος κ’ οι μαθητές του έχουνε ζωγραφίσει και τις τέσσερες από τις μεγάλες εικόνες του τέμπλου απάνω σε ξύλο, τη Μεταμόρφωση, την Κοίμηση, την Παναγία και τους απόστολους Πέτρο και Παύλο. Η εικόνα των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων είναι έργο του Θεοδώρου Πουλάκη.

     Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Φανερωμένης είναι μικρή, με μαυρισμένα τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας, κι ασημωμένη.

      Φαίνεται πώς η πρώτη εκκλησία του μοναστηριού ήτανε αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού, γι’ αυτό και στο τέμπλο υπάρχει η εικόνα της μαζί με την εικόνα της Κοιμήσεως.

     Ο Εσπερινός κι’ η λειτουργία πού γίνεται μέσα στην καταζωγραφισμένη εκκλησία της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα, έχει πολλή μεγαλοπρέπεια, κ’ οι προσκυνητές στέκουνται με βαθειά κατάνυξη. Οι ψυχές τους νοιώθουνε πώς έχουνε φτερά και πετάνε στα ουράνια, μαζί με τη βασίλισσα που έχει τόσα παλάτια στην αγιασμένη Ελλάδα μας.

      Την ώρα που τ’ αυτιά τους ακούνε τους εξαίσιους ύμνους και τα τροπάρια που τα ψέλνουνε καλλίφωνοι κ’ ελληνόφωνοι ψαλτάδες και παπάδες, τα μάτια τους ευφραίνονται από τις σεμνές και κατανυκτικές αγιογραφίες, πού τις ζωγραφίσανε αγιασμένα χέρια, δουλεύοντας μέρα-νύχτα, με κόπο πολύν, με νηστεία και με προσευχή, με φόβο Θεού και με τη χαρά που δίνει η πίστη.

     Αυτοί οι ύμνοι που ψέλνουνε στην Κοίμηση, είναι γεμάτοι αγιασμένον ενθουσιασμό, κι αυτή τη γιορτή της Παναγίας, από λυπητερό ξόδι την κάνουνε χαρούμενη και θριαμβική πανήγυρη. Αυτό είναι το μυστήριο της πίστης μας, «η χαρμολύπη» της Ορθοδοξίας.

      Ο υμνωδός λέγει:

    «Ώ του παραδόξου θαύματος! Η πηγή της ζωής εν μνημείω τίθεται, και κλίμαξ προς ουρανόν ο τάφος γίνεται. Ευφραίνου Γεθσημανή, της Θεοτόκου το άγιον τέμενος. Βοήσωμεν οι πιστοί, τον Γαβριήλ κεκτημένοι ταξίαρχοχν: Κεχαριτωμένη, χαίρε, μετά Σού ο Κύριος, ο παρέχων τω κόσμω δια Σού το μέγα έλεος».

     Δηλαδή, η Κοίμησις γίνεται Ευαγγελισμός, η γραία Θεοτόκος, που κείτεται στο νεκρικό κλινάρι, αλλάζει υπερφυώς και γίνεται κόρη δεκατεσσάρων χρονών, κι ακούγει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ να της φωνάζη: «Κεχαριτωμένη, χαίρε μετά Σού ο Κύριος, ο παρέχων τω κόσμω δια Σού το μέγα έλεος».

    Θριαμβικός είναι κι ο κανόνας πού ψέλνεται στη λειτουργία, η θαυμασία «Πεποικιλμένη», που την αγαπούσε τόσο ο μακαρίτης ο Παπαδιαμάντης, και που ξεπετούσε η ψυχή του όποτε την έψελνε.

     «Πεποικιλμένη τη θεία δόξη η ιερά και ευκλεής, Παρθένε, μνήμη Σου, πάντας συνηγάγετο προς ευφροσύνην τους πιστούς, εξαρχούσης Μαριάμ, μετά χορών και τυμπάνων τω Σώ άδοντες μονογενεί ενδόξως ότι δεδόξασται».

     Με χορούς και με τύμπανα μας κράζει ο υμνωδός να κηδέψουμε την Παναγία, γιατί είναι η πηγή της ζωής και μητέρα της Ζωής, δηλαδή του Χριστού, και φεύγοντας από τη γη, πηγαίνει στο βασίλειο της αληθινής ζωής. Κ’ η Μαριάμ, πού λέγει ο ποιητής πώς πηγαίνει μπροστά σ’ αυτόν τον αγιασμένον χορό, είναι η συνονόματη της Παναγίας, η αδελφή του Μωϋσή και του Ααρών, που χτυπούσε το τύμπανο κ’ υμνολογούσε τον Θεό, την ώρα που καταποντιζότανε ο Φαραώ, κ’ οι στρατιώτες  του μέσα στην Ερυθρή θάλασσα, που άνοιξε και τους κατάπιε.

     «Λαβούσα δε Μαριάμ η προφήτις, η αδελφή του Ααρών, το τύμπανον εν τη χειρί αυτής, και εξήλθοσαν πάσαι αι γυναίκες οπίσω αυτής μετά τυμπάνων και χορών».

        (Έξοδος ιε΄, 20).

                               ΦΩΤΗΣ  ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, σελίδες 1097-1102.

Σημειώσεις:

     Δημοσιεύω ένα ακόμα κείμενο για την Ιερά Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα. Μετά την προσωπική περιδιάβαση εν τάχει, των  παιδικών μου χρόνων και αναμνήσεων, αναρτώ το αθησαύριστο κείμενο, -μέχρι των αρχών της δεκαετίας του 1990-, όταν το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Αφιέρωμα του περιοδικού "Νέα Εστία" στον Κυρ Φώτη Κόντογλου,-για την Ιερά Μονή Φανερωμένης. Ένα κείμενο που ευωδιάζει ορθόδοξη ελληνική παράδοση και ιερή μαρτυρία. Γνώσεις βιωμένες, ατόφιες, στέρεες, πηγαίες της βυζαντινής αγιογραφίας, ποιότητας παραδοσιακής τεχνικής, άρωμα αγιογραφικού πνεύματος, και σχεδιαστικής τέχνης. Ορθής παρατήρησης των εσωτερικών χώρων εικονογράφησης ενός ναού, ενός μοναστηριακού χώρου, των τέμπλων, του τρούλου, των τοιχογραφιών, της διάταξης και της σειράς των εικονιζόμενων αγίων, οσίων, μεγαλομαρτύρων. Της βιβλικής γενεαλογίας, της προέλευσης και καταγωγής των θείων προσώπων. Ο κυρ Φώτης Κόντογλου υπήρξε έμπειρος και βαθύς γνώστης της εικαστικής αφήγησης των λειτουργικών κειμένων και παλαιοδιαθηκικών και νεοδιαθηκικών προφητικών ιστοριών. Αναγνώστης και μεταφραστής των πατερικών και άλλων κειμένων της ορθόδοξης εκκλησιαστικής λατρείας. Της αγιογραφικής τέχνης και τεχνικής, μαθήτευσε και επηρεάστηκε από την Κρητική Σχολή. Επισκέπτεται ως προσκυνητής το Άγιον Όρος, όπως είχε πράξει πριν από αυτόν ο άλλος μεγάλος μικρασιάτης, πεζογράφος και τεχνοκριτικός ο Στρατής Δούκας. Ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νίκος Καζαντζάκης. Ο Κόντογλου κατείχε στέρεα την τεχνική και τη σημασία της νωπογραφίας, έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στην συνδυαστική των χρωμάτων όπως αυτή προήλθε από την βυζαντινή παράδοση και κανονιστικό πλαίσιο. Υιοθέτησε τις αναλογίες με συνέπεια, στηρίχτηκε σε καθορισμένες φόρμες, ανατομίες από τις οποίες δεν απομακρύνθηκε ποτέ είτε ζωγράφιζε εκκλησιαστικά θέματα και πρόσωπα είτε πρόσωπα και μύθους της αρχαίας ιστορίας ανθρώπων της θύραθεν παράδοσης. Γεγονότα θρησκευτικά ή λαϊκά. Η βυζαντινή παραδοσιακή τεχνική των παλαιών διδασκάλων του δίδαξε πώς να εμπλουτίζει τον εξωτικό ρομαντισμό των λεκτικών του εικόνων, των παραστάσεων της γραφής του που μας περιγράφει με πνεύμα ορθόδοξης ατμόσφαιρας. Έμαθε να διακρίνει και να στέκεται στο σωστό μέγεθος της παράστασης, να μην παραβλέπει τις αποστάσεις μέσα στο κάδρο, να απορρίπτει το «μπούκωμα» των εικόνων. Συνήθως οι παραστάσεις του είναι επίπεδες, σαν εικαστικές μετόπες εν εξελίξει γεγονότων. Οι ενδυμασίες του είναι ιεροπρεπείς, τις διακρίνει ο πλούτος της σεμνότητας των σκουρόχρωμων ρούχων και ενδυμασιών. Η ανθρώπινη παρουσία συνήθως συμπαρουσιάζεται με εκείνη των διαφόρων ζώων, φυτών ή συμβολικής αναπαράστασης των αγγελικών δυνάμεων. Ένας όχι και τόσο λανθάνον «παγανισμός» φιλοξενείται στα έργα του, όπως και στα κοσμικά έργα του Νίκου Εγγονόπουλου, όχι όμως για να καταδικαστεί η αρχαία ζωή, αλλά για να φανερωθεί η ιστορική συνέχεια, η γέφυρα που ενώνει το αρχαίο κάλλος η εξύμνηση της σωματικής ομορφιάς με την ορθόδοξη ομορφάδα της πνευματικότητας και της μεταφυσικής της διάστασης. Ο αρχαίος κόσμος εντάσσεται ομαλά μέσα στην βυζαντινή παράδοση και οργανικά φτάνει μέχρι των ημερών μας. Η ματιά του Κόντογλου είναι άμεση και βιωματική, διαθέτει την αυθεντικότητα του γνήσιου ασκητή αγιογράφου από όποια σχολή και αν προέρχεται. Εκφράζει όπως και άλλοι εικαστικοί της εποχής του, το πρόσωπο, την ταυτότητα και την φυσιογνωμία της Γενιάς του 1930. Μιάς πεπαιδευμένης και ψαγμένης ελληνικής γενιάς λογίων προερχόμενοι από διάφορα μετερίζια της τέχνης. Ποίηση, ζωγραφική, πεζογραφία, λαογραφία, λαϊκή μουσική, αρχιτεκτονική, ιστορία, στοχασμό, δοκίμιο κλπ.  Έτσι και ο Κόντογλου εκφράζει τα επιτεύγματα, την εμπειρία της βιωματικής λαϊκής ορθόδοξης εκκλησιαστικής πίστης, τελετουργίας και ελληνικής ταυτότητας ζωής. Την ειλικρίνεια των προθέσεων των ταπεινών και φτωχών ανθρώπων, του «ανάξιου» μοναχού αγιογράφου. Την αθωότητα της ματιάς του παιδιού που ψηλαφεί για μία ακόμη φορά τον κόσμο της βυζαντινής παραστατικής τέχνης και λατρείας. Το βλέμμα του Κόντογλου, έχει αυτή την χαρακτηριστική λάμψη του θαύματος που αισθάνεσαι όταν αντικρίζεις μία εικόνα με την υπογραφή «ανωνύμου χειρός», καθώς την περιλούζει το Φως από το μικρό παράθυρο μιάς μικρής εκκλησιάς. Όταν η ευσέβεια και το ήθος πίστης του λαϊκού αγιογράφου δεν του επιτρέπει να απαθανατίσει το όνομά του στο χρόνο, από φόβο και δέος, μπροστά στο μεγαλείο της ζωής ετούτης και την προσδοκία της άλλης. Ο Κόντογλου επιδαψιλεύει τις ρίζες της βυζαντινής έμπνευσης, της ορθόδοξης συνείδησης με τους μικρούς αλλά ισχυρούς μέσα στην ιστορία δέκτες πρόσληψης ενός παλαιού σωτηριολογικού ιερού μηνύματος ζωής. Εκφράζει την μαγιά μιάς «ελληνότροπης» αν θέλετε παράδοσης και ευσέβειας και όχι «ξενόδουλης». Είτε αγιογραφεί εκκλησίες, είτε ζωγραφίζει τον εσωτερικό χώρο του Δημαρχείου της Αθήνας, είτε σχεδιάζει πορτραίτα συγγενικών και φιλικών του ατόμων,-την προσωπογραφία του- είτε φτιάχνει μικρές εικόνες για να βιοποριστεί. Η τέχνη της γραφής του και η τέχνη της ζωγραφικής του, των αγιογραφιών του, έχουν για τον ίδιο την ίδια σημασία και αξία. Την επανεύρεση των αρχών και των κανόνων της ορθόδοξης ζωής. Μνημονεύει με το μολύβι από την μία και τον χρωστήρα του από την άλλη τα αρχαία πνευματικά κλέη αυτής της χαμένης όπως διαπιστώνει παράδοσης ζωής. Στην αντίληψή του, ένας στρατηλάτης άγιος και μεγαλομάρτυρας έχει την ίδια συμβολική σημασία με το δίπολο Αίας και Οδυσσέας που εικονοποιεί. Πρωτότυπα συνθέτει ή διακοσμεί, αντιγράφει παλαιές εικόνες, κοσμεί βιβλία με σχέδιά του ή χαλκογραφίες τους, το αποτέλεσμα είναι της ίδιας αξίας και βαρύτητας πρόθεσης. Οι εικόνες του έχουν όγκο, στιβαρότητα, σαφήνεια, στάση κορμιών που θυμίζουν αρχαία γλυπτική. Αμυδρά, φέρνουν ορισμένα πορτραίτα και εικόνες του στην σκέψη, την αρχαία τέχνη των Φαγιούμ. Μόνο που στον Κόντογλου, λείπει αυτό το αινιγματικό μυστήριο της ανατολίτικης αιγυπτιακής ατμόσφαιρας, αυτή η λαϊκή εικονογραφική αριστοκρατικότητα και η μυστηριακή λάμψη των φωτεινών πορτρέτων των Φαγιούμ. Η φανταχτερή κοσμικότητα των στολιδιών.  Ο Μικρασιάτης, Αϊβαλιώτης αγιογράφος διέθετε ένα σπάνιο ταλέντο που δεν εξαντλήθηκε μέχρι το τέλος της βιολογικής παρουσίας του. Κόμιζε μια διαφορετικής χροιάς λαϊκής αυθεντικότητας, μια ένθερμη λατρευτική και υμνητική διάθεση της βαθειάς και αληθινής του πίστης. Ο τροπαιοφόρος Άγιος Γεώργιος μετέχει στα πολεμικά ανδραγαθήματα του Διγενή Ακρίτα. Η συνέχεια της υπεράσπισης της πίστης και της αυτοκρατορικής παράδοσης στο χρόνο. Δεν έρχεται να καταστρέψει ηθικολογώντας την παλαιά παράδοση της αγιογραφίας, και του τρόπου ζωής των ελλήνων της εποχής του (αν ανατρέξει κανείς στα άρθρα του στην δημοκρατική πολιτική εφημερίδα «Ελευθερία» από το 1948 και έπειτα, κάτω από τον γενικό τίτλο «Κυριακάτικα θέματα», θα διαπιστώσει το εύρος των ενδιαφερόντων του. Από την τέχνη του Κινηματογράφου 26/10/1958 έως την μουσική τέχνη του Σίμωνος Καρά, τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και τους σύγχρονους αμερικανούς συγγραφείς. Τους έλληνες λογοτέχνες και προβλήματα και θέματα της ελληνικής παράδοσης Ένα μέρος από την εβδομαδιαία και όχι μόνο αρθρογραφία του έχει δημοσιευθεί σε κατοπινές εκδόσεις βιβλίων του). Συνεργάζεται με την Αγγελική Χατζημιχάλη, ταξιδεύει ανά την Ελλάδα και καταγράφει, ιστορεί και σχεδιάζει τις Καστροπολιτείες. έρχεται ως ανακαινιστής να την υπερασπίσει, να την απαλλάξει από την γλυκερή σκόνη της δυτικόφρονης εγκόσμιας τέχνης και κοσμικότητας βίου, του άχρηστου πλουτισμού των ανθρώπων, της αλλοίωσης του αυθεντικού φρονήματος που έχει αρχίσει να πλημμυρίζει τον ελληνικό χώρο της διανόησης και της ελληνικής κοινωνίας, των εκκλησιαστικών περιβάλλοντων της επίσημης εκκλησίας. Οι επίσημοι  φορείς της ελληνικής πολιτείας θρησκευτικοί και μη τον αρνήθηκαν σαν γραφικό, φανατισμένο, ζηλωτή, ρομαντικό, επιφανειακό, αιθεροβάμονα αρνητή της εξέλιξης και των επιτευγμάτων του δυτικού ανθρώπου. Δεν είναι όμως τυχαία η εμφάνισή του και η προσωπική του πεισματική και θαρραλέα συμβολή στην αναμόρφωση, στην επανεύρεση της Ελληνικότητας, όπως τουλάχιστον εκείνος την είχε σπουδάσει, βιώσεις, εμπεδώσει και την εξέφραζε σαν όραμα και στάση ζωής. Μαθητές του μεταξύ άλλων αγιογράφων (Πέτρος Βαμπούλης, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Ιωάννης Τερζής, Δημήτρης Δούκας, Σπύρος Παπανικολάου...) υπήρξαν ο κοσμικός δάσκαλος πειραιώτης εικαστικός Γιάννης Τσαρούχης, ο ποιητής και εικαστικός Νίκος Εγγονόπουλος και αρκετοί άλλοι επιφανείς εικαστικοί έλληνες τεχνίτες. Ορισμένοι από τους μεταγενέστερους εικαστικούς όπως ο Ράλλης Κοψίδης, εξακολουθούν να ακολουθούν τις δικές του διδαχές αγιογραφίας και τεχνοτροπίας όπως μας φανέρωσαν οι κατά καιρούς εκθέσεις των ημερών μας. Βλέπε πχ. το πρόγραμμα της «ΜΝΗΜΗΣ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΕΚΘΕΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ. ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΟΙ ΕΜΠΝΕΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Φ. ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ» 2-18 Φεβρουαρίου 1996 στο Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, πλατεία αέρηδων, Πλάκα. Ανάμεσα στους εννέα σύγχρονους εικαστικούς, δύο κατάγονται από τον Πειραιά. Ο αυτοδίδαχτος Σπύρος Σκουτέρης και ο ιερέας και ιατρός Σταμάτης Σκλήρης. Επίσης, μεταξύ άλλων μελετημάτων για την αγιογραφική τέχνη και τεχνική του Φ. Κόντογλου απαραίτητο είναι και το ογκώδες μελέτημα του πανεπιστημιακού Νίκου Ζία.

     Ο Κόντογλου ανέτρεξε στον κρυμμένο θησαυρό των τζοβαϊρικών της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και έκφρασης πίστης και συνακόλουθα, λαϊκής ευσέβειας και αισθητικής. Βαθύς γνώστης των συναξαριών και των βίων των αγίων, των λειτουργικών κειμένων της εκκλησίας, των μαρτυρολογίων, κάτοχος της γαλλικής, αναγνώστης και αποδέκτης των «θρύλων» της εκκλησιαστικής λαϊκής αφηγηματικής παράδοσης, έφερε στην επιφάνεια ότι οι γύρω του ήθελαν να κρύψουν από επαρχιώτικη «ντροπή» και άγνοια. Σαν ζωγράφος, υπήρξε ένας χρωστήρας του μέτρου και της αγιογραφικής αρμονίας, των ισορροπιών εντός του αυστηρού εκκλησιαστικού πλαισίου, των αναλογιών. Είχε συνείδηση του περιττού μέσα στο κάδρο, της αφαίρεσης μέσα στη σύνθεση, της μη φόρτωσης της κεντρικής εικόνας με στοιχεία εξωγενή που αποπροσανατολίζουν το μάτι του θεατή, μειώνουν την δραματικότητα της έντασης της εξιστόρησης. Σκιάζουν την κατανυκτική ατμόσφαιρα των επεισοδίων την μυστική φεγγοβολιά του λόγου των συμβάντων και του θεολογικού μηνύματος. Μεγάλη η αρματωσιά του στα πνευματικά και καλλιτεχνικά κληροδοτήματα της ελληνικής παράδοσης, της εκκλησιαστικής και θρησκευτικής γραμματείας. Ένας πλούτος εν πενία. Έρχεται να φωτίσει και να συνεχίσει την παρουσία και τις διδαχές ενός μεγάλου μέρους των συγγραφέων και των λογίων της Γενιάς του 1930 από το δικό του, της προσωπικής του επιλογής και ορθόδοξης πίστης μετερίζι. Ούτε «ευρωλιγούρης» όπως εύστοχα χαρακτήρισε την τάση των διανοουμένων ο Κώστας Ζουράρης, ούτε «βυζαντινοεπαίτης» όπως αποπειράθηκα σε παλαιότερη δημοσιευμένη κριτική μου να δώσω έναν αντίστοιχο –αντίθετο ορισμό σε αυτούς που απορρίπτουν εκ των προτέρων τα αγαθά του δυτικού πολιτισμού μένοντας κλεισμένοι μέσα σε μια καλογερίστικη της πίστεως ασφάλεια. Για άλλους «νεύρωση». Ο Κυρ Φώτης, συνέδεσε την αρχαιότητα με την μεσαιωνική-βυζαντινή παράδοση και πολιτισμό στην επιθυμία του και στον οραματισμό του να ξαναβρούν οι Έλληνες και οι Ελληνίδες την λησμονημένη τους Ελληνικότητα. Ένας επαναβαπτισμός του λαού μέσω της λαϊκής γραφής του, των δημοσιευμάτων του, της ζωγραφικής και αγιογραφίας του.  Ένας σύγχρονος «περιλειπόμενος» που έκανε «θυσιαστήριο» το συγγραφικό και αγιογραφικό-ζωγραφικό εργαστήρι του προς δόξα Χριστού. Αυτόν τον μετά-ιστορικό λαμπρότητας «Μύθο» επίγειας σωτηρίας και ελπιδοφορίας παραμυθίας των πιστών χριστιανών ανθρώπων. Γιαυτό, τόσο η τέχνη της αγιογραφίας του όσο και ένα μεγάλο μέρος των συγγραφικών του δραστηριοτήτων, σε αυτόν τον σκοπό αποσκοπεί. Κείμενα πεζά, μικρές ιστορίες, πύρινα άρθρα στην εφημερίδα «Ελευθερία», στην εφημερίδα «Ορθόδοξος Τύπος», σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά «Νέα Εστία», "Πειραϊκά Γράμματα», «Κιβωτός», «Ελληνική Δημιουργία», «Εκκλησία», «Εφημέριος», εφημερίδα «Το Βήμα» και άλλα έντυπα, στα δύο ολιγόχρονα περιοδικά που εξέδωσε «Κιβωτός», «Φιλική Εταιρεία». Διάσπαρτα βρίσκονται ακόμα τα δεκάδες κείμενά του. Σημαντική η συμβολή του συγγραφέα Ιωάννη Χατζηφώτη, στην σύνταξη βιογραφίας του, εργογραφίας και βιβλιογραφίας του. Δεκάδες οι δημοσιεύσεις του Αιγυπτιώτη συγγραφέα που αναφέρονται στον Φ.Κ., τα βιβλία του. Το ίδιο αξιέπαινη είναι και η προσφορά του εκδοτικού οίκου «Αστήρ» των αδελφών Αλέξανδρου και Ευάγγελου Παπαδημητρίου που ήσαν οι εκδότες του και επανεξέδωσαν παλαιότερες και νεότερες εκδόσεις έργων του. Επίσης, η συνεισφορά του συγγραφέα και συνεκδότη της «Λέξης», Θανάση Θ. Νιάρχου, στην σύνταξη βιοχρονοεργογραφίας του. Στην καταγραφή των έργων του, στον τόμο «ΜΝΗΜΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ» εκδ. «Αστήρ» 1975. Τα Αφιερώματα των περιοδικών «Αιολικά Γράμματα» τχ. 6/11,12, 1971, και τχ. 15-16 (149-150)/11,12, 1995 του περιοδικού «Ζυγός» τχ. 31/9,10,1978. Της «Παράδοσης» τχ. 21-21/5,8,1980, του «Διαβάζω» τχ. 113/27/2/1985, της "Λέξης" τχ. 198/10, 11,12, 2008 του αφιερώνουν τις σελίδες τους. Τα «Τετράδια Ευθύνης» του αφιερώνουν το νούμερο 23/7,1985, κλπ.. «ΡΙΖΟΡΘΟΔΟΞΟ» τον αποκαλεί ο ποιητής και φίλος του Νίκος Καρούζος. Στο ίδιο της αγάπης και σεβασμού πνεύμα, και οι πάμπολλες εργασίες του φίλου του, γεννημένου στην Βοστώνη, καθηγητή φιλοσοφίας στις ΗΠΑ και μεταφραστή έργων του στην Αμερική, Κωνσταντίνου Καραβάνου. Βλέπε «Συναντήσεις με τον Κόντογλου», εκδόσεις «Αστήρ» 1985. Του ποιητή και καθηγητή Παντελή Πάσχου, των εκδόσεων «Ακρίτας» που κυκλοφόρησαν ανέκδοτο συγγραφικό του υλικό, και μέρος των κειμένων του στην εφημερίδα «Ελευθερία». Όλα αυτά συμβάλλουν μεταξύ άλλων στην κατανόηση της μαρτυρίας του και των σκοπών του, αποπνέουν βαθειά κατάνυξη, λαϊκή ευσέβεια, θαυμασμό και ίσως μελαγχολία, για τον σκληρό και απόλυτο λόγο του, ιδιαίτερα την δεύτερη περίοδο του συγγραφικού και καλλιτεχνικού του κύκλου. Οι λέξεις αγκάθια του ενάντια σε ότι ξενόφερτο που αλλοιώνει την πατροπαράδοτη αυθεντικότητα της πίστης των προγόνων του, την θυσιαστική προσφορά των ορθόδοξων αγίων που πρόσφεραν την ζωή τους για την πίστη και την ελευθερία της πατρίδας του, των Οσιομαρτύρων της Ελλάδας. Ο Κόντογλου, παρ’ όλα αυτά, (τα για πολλούς αρνητικά του) δεν κατευθύνει με χριστιανικούς κεραυνούς τους συμπατριώτες του, τους αναγνώστες ή τους θαυμαστές της αγιογραφικής του τέχνης, ο Κόντογλου φανερώνει μια άλλη ξεχασμένη αλήθεια ζωής και τρόπο βίου. Διαθέτει μία ψαλμωδική γλώσσα όχι όμως για μεγάλα συνεδριακά κέντρα και αίθουσες εκθέσεων αλλά, για το σπιτικό εικονοστάσι του φτωχού και ανήμπορου καθημερινού έλληνα, για το κελί του ασκητή και τον ενοριακό παπά. Για τους ξωμάχους που ξεκινάνε να ανάψουν το κεράκι τους στα ξωκλήσια  των ελληνικών νησιών, στις κορυφές των ελληνικών Ορέων που δεν λειτουργούνται πια. Σε αυτούς που με κρυφό θάμβος συνεχίζουν την συνομιλία των κεκοιμημένων με τους ζωντανούς-στο όνομα της Αναστάσεως του Υιού του Ανθρώπου- μέσα στα κοιμητήρια καθώς περιποιούνται τα μνήματα των δικών τους νεκρών, έχοντας την παρηγοριά της ελπίδας επανασυνάντησής τους. Είναι μία πατροπαράδοτη λαϊκή διδαχτική, μία αφηγηματική τάξη πίστης μέσα στο κοσμικό χάος και την θύελλα των σκοτεινών και αρνητικών συμβάντων του Κόσμου. Είναι η ασκητική λιτότητα του πνευματικού πλούτου μπροστά στο σπάταλο της κοσμικότητας και ελαφρότητας του σύγχρονου βίου. Είναι η απάντηση του συλλογικού απέναντι στο ατομικό. Της κοινωνίας των σχέσεων στην απρόσωπη ατομικότητα. Είναι η ετερότητα των πολλών εν ονόματι της πίστης. Η σπουδαιότητα της παράδοσης και της ζωής και αυθεντικότητας, απέναντι στο κούφιο και το επιφανειακό, το κίβδηλο και το πρόσκαιρο. Είναι η πίστη μέσα στο μαρτύριο της ζωής που γίνεται μαρτυρία. Είναι αν θέλετε, ο δογματικός χαρακτήρας και η φωνή της καλλιτεχνίας, γραφή και ζωγραφική-αγιογραφία, η οποία «δεσμεύει» και την ζωή του καλλιτέχνη, του δημιουργού. Είναι η «στενή πύλη» μιάς άλλης πραγματικότητας τρόπου ζωής που προέρχεται από τις παλαιές προγονικές μαρτυρίες ενός αρχαίου πολιτισμού και παράδοσης. Είναι η ενσάρκωση όχι της παλαιάς τέχνης αλλά της μεταφυσικής γειωμένης στο καθημερινό ενθάδε της προσωπικής, καθενός ξεχωριστά σχέσης αγάπης και αλληλοκατανόησης. Της «εμπιστοσύνης» στο Πρόσωπο Εκείνου, όπως μας είπε ο Χρήστος Γιανναράς. Η Τέχνη για τον Κόντογλου είναι το μοιραίο της επίγειας ενασχόλησής του, το «πρόσχημα» για να μας μιλήσει για την προσωπική του πίστη, να μας εκφράσει την ορθόδοξη χριστιανική λατρεία του, την αγάπη του για την αρχαία παράδοση του τόπου του. Η περιπέτεια ανθρωπογνωσίας του. Είναι η Τέχνη του η σκαλωσιά για να μας φανερώσει τα θαύματα της πίστης του αλλά και τα ριζώματα της Πίστης του. Η Τέχνη είναι οι Ιώβειοι αναβαθμοί της ζωής του. Γραφή και ζωγραφική, λόγος και εικόνα, αισθητική και πίστη, αγιογραφία και διακόσμηση εσωτερικών χώρων,  αρθρογραφία και μυθιστορίες του, ακτινοβολούν την χαμένη Ελληνικότητα, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τα κείμενα της παράδοσης της Ρωμιοσύνης, τον χαρακτήρα των παλαιών ανθρώπων, τις συμπεριφορές και τις δραστηριότητές τους. Είναι η ατομική και προσωπική στάση του έλληνα καλλιτέχνη και δημιουργού απέναντι στην ανατρεπτική εισβολή του ξένου, του αλλότριου, του δυτικού τρόπου ζωής και σκέψης ο οποίος πηγάζει από τα ρεύματα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα του Ευρωπαίου καθολικού και προτεστάντη ανθρώπου. Οι έλληνες και οι ελληνίδες των ιστορικών αυτών περιόδων στους οποίους έζησε και έδρασε ο μικρασιάτης πρόσφυγας, αναζητούν αυτήν την φανερή ή μη φανερή, οργανική συνέχεια της ελληνικής παράδοσης και πολιτιστικής έκφρασης. Σε αυτό το κεντρικό ερώτημα έρχεται να απαντήσει με τα παντοειδή έργα του και ο Φώτης Κόντογλου, (όπως ο λαϊκός και λαϊκότροπος ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου) μόνο που ο Κόντογλου ακολούθησε έναν ιδιαίτερο και κάπως απομονωμένο, «ιδιόρρυθμο» δρόμο και τρόπο να εκφραστεί. Τον δρόμο της επανεύρεσης της στενά θρησκευτικής πίστης την ώρα που όλα συνηγορούσαν στην κατάργηση της ορθόδοξης πίστης και στην ανάδειξη της επαναστατικής «αθεΐας», το γκρέμισμα των παραδοσιακών αξιών που, προέρχονταν, από το «αμαρτωλό» και «θεοκρατικό» Βυζάντιο και ότι αυτός ο πανάρχαιος ελληνικός πολιτισμός συγχώνευσε στην πορεία του και έφερε στο διάβα της κυριαρχίας του μέχρι την Πτώση του. Το 1453. Ο Φώτης Κόντογλου όπως και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και άλλοι δημιουργοί των ορθόδοξων χριστιανικών γραμμάτων κατόρθωσαν με πνεύμα ταπεινοφροσύνης αλλά και ορισμένες φορές ακραίο λόγο, να συνενώσουν το κοσμικό πνεύμα και παράδοση της αρχαίας προ Χριστού Ελλάδας με το μεταγενέστερο πνεύμα και χαρακτήρα ήθος ζωής της χριστιανικής ιστορικής μεταγενέστερης περιόδου. Ότι ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος φιλοδόξησε να πράξει με την πολύτομη Ιστορία του, έπραξαν ο Σκιαθίτης και ο Κυδωνιεύς δημιουργός. Χυμώδη γλώσσα, λαϊκή εκφραστική και τυπολογία χαρακτήρων, συγκινητική και πολύχρωμη δημοτική και όχι μόνο λεκτική υφαντική. Λαϊκότροπες της γραφής και της ζωγραφικής εικόνες, νοσταλγία μιάς χαμένης παιδικής αθωότητας και καθημερινά στιγμιότυπα, περιγράμματα μιάς παράδοσης πού έρχονταν από τα βάθη της ελληνικής ανατολής, τύποι ανθρώπων ξενιτεμένων, φυσιογνωμίες, από κάθε γωνιά της γης και των παράξενων εξερευνήσεων, φωνές μακρινές και πονεμένες, λυγμοί μιάς Ρωμιοσύνης που χάνεται στα βάθη του χρόνου. Ανθρώπινες συγκινήσεις και αισθήματα, πολύχρωμες πτυχές ζωής και αλήθειες βίου πάνω στο ταμπλό της ελληνικής ιστορίας, της ιστορίας του μεταπτωτικού ανθρώπου. Του Έλληνα της αλησμόνητης Ρωμιοσύνης. Ας μην μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Κόντογλου διάβαζε τα Απομνημονεύματα των Αγωνιστών του 1821.

      Το κείμενο αυτό που μεταφέρω-όπως και άλλα-του Κυρ Φώτη Κόντογλου, φανερώνει το προσωπικό καλλιτεχνικό ύφος, το χαρακτηριστικό στίγμα ενός λαϊκού αυθεντικού τεχνίτη και πιστού, ενός μαϊστορα της ελληνικής γης και παράδοσης. Την ιδιοσυστασία ενός πρόσφυγα έλληνα, συγγραφέα και ζωγράφου-αγιογράφου που μας κληροδότησε την μαρτυρία του, «Τότε που ζούσαμε» για να θυμηθούμε και τον Ασημάκη Πανσέληνο. Ο Φώτης Κόντογλου έφερε αυτό το νέο δροσερό αεράκι μέσα σε ένα «αποστεωμένο» και ψυχρό εκκλησιαστικό και ελληνικό περιβάλλον. Τον θερμό αέρα πίστης της μικρασιατικής προσφυγιάς σε μία Ελλάδα ψυχρή, παγωμένη, αλληλοσπαραγμών και αντιδημοκρατικών κυβερνήσεων. Ο αρχαίος έλληνας, ο βυζαντινός και μεσαιωνικός έλληνας και η ιστορική παρουσία του, τα ουσιαστικά πιστεύω και οι δοξασίες του, τα κοινωνικά και θρησκευτικά του ριζώματα, ήρθαν και πάλι στην ιστορική επιφάνεια χάρη στην τέχνη της αγιογραφίας, της ζωγραφικής και της πεζογραφικής γραφίδας του κυρ Φώτη Κόντογλου. Αυτός έδωσε πνοή σε φόρμες παραμελημένες, απαξιωμένες και πολλές φορές «κυνηγημένες» από τους υψηλά ιστάμενους φορείς και άτομα της ελληνικής πολιτείας και εκκλησίας.  Ακούραστος, φορές δίχως να διαθέτει τα προς το ζειν, τα οικονομικά απαραίτητα να φροντίσει και να θρέψει την οικογένειά του, αυτός ο μικρασιάτης Αϊβαλιώτης, ο μικρός το δέμας κόμισε αυτό το ουσιαστικό κάτι, το κρυμμένο μέσα στην ελληνική συνείδηση του απλού έλληνα. Του αγράμματου αλλά «φωτισμένου» κοινωνικά Έλληνα. Το ξεχασμένο Άλλο της Ελληνικής Ταυτότητας και Αλήθειας βίου.

Ότι και να γράψει κανείς, ότι και να πει, ότι και να σχολιάσει για τον κυρ Φώτη Κόντογλου είναι λίγο, πάντα κάτι θα λείπει για να συμπληρωθεί το τεράστιο και πολύχρωμο φρέσκο της σημαντικής του δημιουργίας και παρουσίας στα ελληνικά γράμματα, τον ελληνικό πολιτισμό, τον χώρο της ορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης και γραμματείας. Είτε αποδεχόμαστε το σύνολο της καλλιτεχνικής και συγγραφικής του δημιουργίας και το εντάσσουμε μέσα στο «στενό» πλαίσιο της καθαρά ορθόδοξης χριστιανικής οπτικής και εκκλησιαστικής μαρτυρίας, όπως το συγγραφικό έργο του κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη (να μείνω σε δύο γνωστά και αναγνωρίσιμα ονόματα από όλους μας), είτε επιμερίζουμε την πολύπλευρη σημαντική του δημιουργία σε δύο χαρακτηριστικές και κεντρικές χρονολογικά περιόδους, (κάτι σαν τα δίπτυχα) το 1940, όπως τον εκλαμβάνουν ερμηνευτικά ορισμένοι παλαιοί αριστερών οπτικών έλληνες γραμματολόγοι, βλέπε Γιάννη Κορδάτο, Μάρκο Αυγέρη κ.ά. απορρίπτοντας την κατοπινή εξέλιξή του, το αποτέλεσμα και πάλι είναι το ίδιο. Κάτι και πάλι θα μας παραμένει άγνωστο και ασχολίαστο, αχαρτογράφητο. Πρώτη περίοδο της εμφάνισής του θεωρούμε τα αξεπέραστα ακόμα και σήμερα Πεζογραφήματά του, τον πολυδιαβασμένο “Pedro Cazas”, (1922), τα φοβερά «Ταξίδια» του (1928) σε μυστικούς κόσμους της Ανατολής και περιοχές της Ελλάδας τους Μεσαιωνικούς ιστορικούς χρόνους, της μεταβυζαντινής περιόδου, ή τα βιβλία εκείνα που μας μιλά για την «Τέχνη του Άθω» (1923), ή μας δίνει αυτό το φαντασιακής και παράξενης, αλλόκοτης ατμόσφαιρας βιβλίο του «Αστρολάβο» του (1934), ή σχεδιάζει με το μολύβι του τους «Φημισμένους άντρες και λησμονημένους» (1942), έργα που δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από την τέχνη, την τεχνική, την λογοτεχνική ποιότητα και μαγεία ενός μυθιστοριογράφου όπως ο Ντανιέλ Ντεφόε, ενός Καρόλου Ντίκενς, ενός Βίκτωρος Ουγκώ και άλλων ευρωπαίων μυθιστοριογράφων και περιηγητών, αντίθετα, η φωνή και η γραφή ενός σεμνού και σημαντικού έλληνα αγιογράφου και ζωγράφου, πεζογράφου, στέκεται ισάξια δίπλα σε ευρωπαίους δημιουργούς, δίχως να τους ζηλέψει τίποτα. Ο Φώτης Κόντογλου δεν υπήρξε μόνο ένας ανακαινιστής της ορθόδοξης εκκλησιαστικής ζωγραφικής παράδοσης αλλά, και ένας έλληνας κοσμοπολίτης, (δίχως να συναριθμείται στις περιπτώσεις ελλήνων συγγραφέων όπως ο Κώστας Ουράνης, ή ο Σωτήρης Σκίπης) ο οποίος αφομοίωσε αρμονικά και ισορροπημένα τα των Φώτων της Εσπερίας και μας τα πρόσφερε εντάσσοντάς τα μέσα στην ελληνική ιστορική και του πολιτισμού επικράτεια και πραγματικότητα, παραμένοντας σταθερά και πεισματικά ασκητικός και βυζαντινός. Οι παραμυθένιες περιγραφές του, τα θαλασσογραφήματά του, τα φλογερά και πύρινα άρθρα του, η πληθωρική φύση του, η αμεσότητα με την οποία προσέγγιζε τις σοφίες των προγόνων του, η αυτογνωσία του σε ζητήματα ορθόδοξης πίστης, τα απλά και καθημερινά με τα οποία καταπιάστηκε, ο πόνος του για την Ρωμιοσύνη, η νοσταλγική του διάθεση, η αξιοποίηση μέσα στο πολυσχιδές έργο του των αρχαίων της παράδοσης επιτευγμάτων, ο μάλλον επιφανειακός «ιερεμιαδικός» τόνος κείμενων και άρθρων του, ο οποίος προέρχεται όπως και του κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη από την ισχυρή παράδοση των Κολλυβάδων, κινούν θέλω να πιστεύω ακόμα και σήμερα το ενδιαφέρον του έλληνα αναγνώστη και ζωγράφου-αγιογράφου, στο να ανιχνεύσει και να επαναπροσεγγίσει τους προσωπικούς του δείκτες πορείας, τα φώτα πλεύσης της ατομικότητάς του, σαν ένα ζωντανό ακόμα ορόσημο στα ελληνικά γράμματα.. Έστω και αν η πατρίδα μας και εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες ταλανιζόμαστε για μία ακόμα φορά από αυτήν την κρίση Εθνικής Ταυτότητας. Το ερώτημα όπως φαίνεται εδώ και αιώνες παραμένει ανοιχτό στις συνειδήσεις και τις ψυχές ημών και υμών των Ελλήνων. Πρόσφυγας και ξενομερίτης ο Έλληνας, φυγάς θεόθεν και αλήτης, ανέστιος και πλάνης αναζητά το «χαμένο κέντρο» του δίχως να μπορεί να το εντοπίσει με ακρίβεια μέσα στην Ιστορική του πορεία. Ίσως γιατί αυτό που ονομάζουμε Ελληνική Ταυτότητα είναι μια ρευστή κατάσταση που δεν στέκεται πουθενά. Μία αίσθηση αέναης κίνησης μπρος πίσω που ενώνει το παρελθόν με το παρόν, την εικόνα με το είδωλο, την λέξη με την παράσταση, το εδώ με το επέκεινα, την ζωή με τον παράδεισο, την βαθειά πίστη με την συναίσθηση της απιστίας, τον συγκεφαλαιωτικό Μύθο με την εμπειρική Αλήθεια.

     Συμπληρωματικά στο πρώτο αυτό σημείωμα για τον Κυρ Φώτη Κόντογλου, να καταγράψουμε τα εξής ελάχιστα: Το  ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ.- 25 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ,  Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος ΞΔ΄- τόμος 128^ος,- τεύχος 1515/ Αθήναι, 15 Αυγούστου 1990. Διευθυντής: Ε. Ν. Μόσχος. Περιλαμβάνει τα κάτωθι:

-ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Ν. ΜΟΣΧΟΣ, ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 1060-1061

-ΝΙΚΟΣ ΖΙΑΣ, ΟΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 1062-1072

-ΚΩΣΤΑΣ ΣΑΡΔΕΛΗΣ, ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ, 1073-1083

-ΙΩΑΝΝΗΣ Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ, ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ (για την απλή και ήρεμη ζωή), 1084-1087

-ΝΙΚΟΣ Α. ΤΣΟΥΡΑΣ, ΜΝΗΜΗ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 1088-1090

-Π. Μ. ΣΩΤΗΡΧΟΥ, ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΜΙΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΟΜΠΡΕΛΛΑ, 1091-1093

     ΑΘΗΣΑΥΡΙΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Φ. ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

ΑΓΙΑΣΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ, 1094-1096

Η ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΤΗ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ. ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ, 1097-1102

*Αθησαύριστα κείμενα από το Αρχείο της κ. Δέσποινας Κόντογλου- Μαρτίνου, με την άδεια της οποίας δημοσιεύεται.

Ακόμα: σε παλαιότερο τεύχος του περιοδικού, τχ. 914/1-8-1965, έτος ΛΘ΄, τόμος 78, στο «Αφιέρωμα» στον Φώτη Κόντογλου, διαβάζουμε: από την διεύθυνση του περιοδικού:

     Ο Φώτης Κόντογλου έζησε εβδομήντα χρόνια,-γεννήθηκε το 1895 στο Αϊβαλί και πέθανε στην Αθήνα στις 13 Ιουλίου 1965, -κ’ πρόσφερε πολλά στην πνευματική και στην καλλιτεχνική μας ζωή, όσα θα αναφέρουν, θα σχολιάσουν και θ’ αποτιμήσουν οι σελίδες που ακολουθούν, ίσως και άλλα ακόμη. Ήταν μία ισχυρή και ιδιότυπη μονάδα, ήταν κ’ ένας αδιάλλαχτος πιστός της Ορθοδοξίας, πού πολύ τον λογάριαζε η Εκκλησία της Ελλάδος, κ’ ετίμησε την πίστη του, την ώρα των τελευταίων αποχαιρετισμών, με λόγους υψηλούς, του Αρχιεπισκόπου και του Μητροπολίτη Μυτιλήνης.

      Επρόσφερε ο Κόντογλου και στη «Νέα Εστία». Στους τόμους της δεν είναι λίγες οι αφηγηματικές και οι τεχνοκριτικές σελίδες του. Δικά του είναι, από το κοντύλι του έχουν βγεί, κι ο τίτλος της κ’ η νταντέλα του και τα κοσμήματά της κ’ η σφραγίδα της, που μένουν ίδια από το πρώτο της τεύχος.  Διπλό, λοιπόν, το χρέος μας απέναντί του. Και του αφιερώνουμε το τεύχος τούτο.- Η «ΝΈΑ ΕΣΤΊΑ».

Ακολουθούν: -Γιάννης Χατζίνης, Η ΠΙΣΤΗ ΤΟΥ, 1016-1021./ -Ευσταθία Π. Κωστοπούλου, Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ- ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΣ, 1021./-Θεόδωρος Ξύδης, Ο ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΣΤΟΝ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 1022-1024./-Μιχάλης Περάνθης («Έθνος» 14/7/1965), ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, 1025-1026./ -Πέτρος Χάρης («Ελευθερία» 15/7/1965) Ο ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΣ, 1026-1028./- ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ («Η Καθημερινή» 16/7/1965),  Ο ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΣ, 1028-1030.

Ενώ στο αμέσως επόμενο τεύχος, το νούμερο 915/15-8-1965, έτος ΛΘ΄, τόμος 78, έχουμε «ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ».

ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ (ανέκδοτες σελίδες) ΛΙΓΑ ΤΑΠΕΙΝΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΝ ΟΡΛΑΝΔΟ), 1047-1049.  Είναι κείμενο συμβολή του στον «Χαριστήριον» τόμον στον καθηγητή Αναστάσιο Ορλάνδο με την συμπλήρωση 75 χρόνων του. Και τα τρία τεύχη κοσμούνται με ζωγραφιές και σχέδια του Φώτη Κόντογλου

Ακόμα βλέπε ενδεικτικά σε μια πρόχειρη καταγραφή των εργασιών του: 

 Για τον 

πεζογράφο, τον ποιητή, τον μεταφραστή, τον παραμυθά, τον εκδότη, τον ζωγράφο, τον αγιογράφο και επιμελητή εκδόσεων βλέπε «Παπά Νικόλας Πλανάς" βιβλίο της Μάρθας μοναχής χρονολογικά τα:

1922 -PEDRO CAZAS

1923 -ΒΑΣΑΝΤΑ

1923 -Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΑΘΩ

1928 -ΤΑΞΕΙΔΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

1932 -ICONES ET FRESQES D’ ART BYZANTIN

1933 -ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΤΟΥ ΥΜΗΤΤΟΥ (Με τη συνεργασία Α. Ξυγγόπουλου). Και γαλλική έκδοση

1935 -Ο ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ (Με ζωγραφιές του ίδιου και του μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη).

-Ο ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ ΒΙΒΛΙΟ ΠΑΡΑΞΕΝΟ ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΣΤΟΛΙΣΜΕΝΟ ΜΕ ΖΟΥΓΡΑΦΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟΝ κι’ από το μαθητή του ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ, Β΄. Έκδοση. Εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 10, 1975, σ.184, δρχ. 250

1936 -ΛΕΥΚΩΜΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ (Με τη συνεργασία της Αγγελικής Χατζημιχάλη).

1942 -ΦΗΜΙΣΜΕΝΟΙ ΑΝΤΡΕΣ ΚΑΙ ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΟΙ.

*Επανέκδοση «ΑΣΤΗΡ» 1987

1943 -Ο ΘΕΟΣ ΚΟΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΤΟ ΛΕΓΟΜΕΝΟ ΚΑΤΑΒΥΘΙΣΗ. ΤΑ ΔΑΙΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΦΡΥΓΙΑΣ ΕΞ ΑΝΑΤΟΛΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΑ ΩΡΓΙΣΜΕΝΑ.

1944 -Ο ΚΟΥΡΣΑΡΟΣ ΠΕΔΡΟ ΚΑΖΑΣ.

1944 -ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΚΑΡΑΒΙΟΥ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ ΑΠΑΝΟΥ ΣΕ ΜΙΑ ΞΕΡΑ.

1944 -Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ

- Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ  ΚΗΠΟΣ. Β΄ Έκδοση. εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 1975, σ. 168, δρχ. 250.

1944 -Η ΑΦΡΙΚΗ ΚΙ ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ.

1944 -ΕΛΛΗΝΕΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΣΤΙΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ.

1944 -ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ.

1945 -ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ.

1947 -ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΑΓΙΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΤΟΥ ΑΝΑΧΩΡΗΤΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ.

1947 -ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΠΑΣΚΑΛ ΤΟΥ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΥ.

*ΒΙΟΣ & ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΠΑΣΚΑΛ. Β’ ΕΚΔΟΣΗ 1976 (ΜΑΖΊ ΜΕ ΤΟ «ΠΗΓΗ ΖΩΗΣ»)

1949 -ΑΝΘΟΣ, ΗΓΟΥΝ ΛΟΓΙΑ ΑΝΘΟΛΟΓΗΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΑΣ.

1951 -ΠΗΓΗ ΖΩΗΣ, ΗΓΟΥΝ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ ΘΕΟΦΟΡΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΕΞΗΓΗΜΕΝΟΙ.

*ΠΗΓΗ ΖΩΗΣ, Β΄. ΕΚΔΟΣΗ 1976 (ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ «ΒΛΑΣΙΟ  ΠΑΣΚΑΛ»)

1952 -ΛΕΩΝΙΔΑ ΟΥΣΠΕΝΣΚΗ: Η ΕΙΚΟΝΑ.  Μετάφραση

1952 -ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΑΓΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ ΕΞΗΓΗΜΕΝΟΝ ΤΟ ΚΑΤΑ ΔΥΝΑΜΙΝ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΑΠΛΟΥΣΤΕΡΟΥΣ.

1953 -ΘΡΗΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ.

1953 -ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ.

1955 -ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΘΕΡΑΠΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ.

1956-Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΤΕΧΝΗ Ή Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ.

1957 -Η ΑΓΙΑΣΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ.

1958 -ΟΡΗ ΑΓΙΑ

1960 -ΒΙΒΛΟΣ ΚΑΛΟΥΜΕΝΗ   ΕΚΦΡΑΣΙΣ,  ΗΓΟΥΝ ΙΣΤΟΡΗΣΙΣ ΤΗΣ ΠΑΝΤΙΜΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ, ΤΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΚΑΛΟΥΜΕΝΗΣ. Τόμοι 2.

1961 -Η ΑΠΕΛΠΙΣΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΕΙΣ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΝ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ ΚΑΙ Η ΕΙΡΗΝΟΧΥΤΟΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΗΣ ΕΛΠΙΔΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ.

1961 -ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΡΑΦΑΗΛ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΙ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΟΠΟΥ ΕΥΡΕΘΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΑΡΥΑΝ ΤΗΣ ΘΕΡΜΗΣ (ΛΕΣΒΟΥ).

1962 -ΣΗΜΕΙΟΝ ΜΕΓΑ, ΗΓΟΥΝ ΤΑ ΘΑΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΡΜΗΣ.

1962 -ΕΡΓΑ Α΄. ΤΟ ΑΪΒΑΛΙ, Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ.

*Β΄ ΈΚΔΟΣΗ 1975

*Γ΄, ΕΚΔΟΣΗ 1979

* Δ΄, ΕΚΔΟΣΗ ΤΟ ΑΪΒΑΛΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ, 1983

1962 -ΕΡΓΑ Β΄. ΑΔΑΜΑΣΤΕΣ ΨΥΧΕΣ.

*Β΄. ΕΚΔΟΣΗ 1975

*Γ΄. ΕΚΔΟΣΗ 1976

*Δ΄. ΕΚΔΟΣΗ 1976

*Ε΄. ΕΚΔΟΣΗ 1983

1963 -ΕΡΓΑ Γ΄. Η ΠΟΝΕΜΕΝΗ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ.

*Β΄. ΕΚΔΟΣΗ

*Γ΄. ΕΚΔΟΣΗ

*Δ΄, ΕΚΔΟΣΗ, 1976

*Ε. ΕΚΔΟΣΗ, 1980

1964 -ΤΙ ΕΙΝΕ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΤΙ ΕΙΝΕ Ο ΠΑΠΙΣΜΟΣ. Και δεύτερη έκδοση τον ίδιο χρόνο με προσθήκη Προλόγου και Επιλόγου.

1965 -ΕΡΓΑ Δ΄. ΓΙΑΒΑΣ Ο ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΚΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ.

*Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, 1975

*Γ΄. ΕΚΔΟΣΉ, 1982

1967 -ΕΡΓΑ Ε΄. ΠΕΔΡΟ ΚΑΖΑΣ, ΒΑΣΑΝΤΑ ΚΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ.

*Β΄ ΕΚΔΟΣΉ 1978

1967 -Ο ΑΓ. ΜΑΡΚΟΣ Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ. Ο φιλόσοφος και αναχωρητής.

1975 *Μυστικός Κήπος, Β΄. ΈΚΔΟΣΗ

*Ο ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ, Β΄.ΕΚΔΟΣΗ.

1976 -Α΄. ΒΙΟΣ & ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΠΑΣΚΑΛ του διά Χριστόν σαλού. Καθώς και τα ρητά και διαλογισμοί του γυρισμένοι στα Ελληνικά από τον Φ. Κ. - Β΄. ΠΗΓΗ ΖΩΗΣ, ήγουν λόγοι κατανυκτικοί των θεοφόρων Πατέρων Αντωνίου του Μεγάλου, Μάρκου του Ασκητού, Διαδόχου Φωτικής, Ιωάννου της Κλίμακος, Ισαάκ του Σύρου, Μαξίμου του Ομολογητού, Ηλία του Εκδίκου… και άλλων. Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. &Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 1976, σελ.206, δρχ.250.

1977 -ΕΡΓΑ ΣΤ΄. ΜΥΣΤΙΚΑ ΑΝΘΗ. ΗΓΟΥΝ Κείμενα γύρω από τις αθάνατες αξίες της ορθόδοξης ζωής. ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΑΠΟ ΑΛΛΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΗ ΜΟΥΣΤΑΚΗ, εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ», ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, 4, 1977, σ.344. δρχ. 300.

1978 -ΘΑΛΑΣΣΕΣ, ΚΑΪΚΙΑ ΚΑΙ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗΔΕΣ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ,  σχέδιο εξωφύλλου ΡΑΛΛΗΣ ΚΟΨΙΔΗΣ. Σύνθεση Εξωφύλλου ΕΡΓΟΤΕΛΗΣ ΛΟΥΚΑΚΗΣ. εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2, 1978, σ. 212., δρχ.260

1978 -ΕΡΓΑ Ε΄. ΠΕΔΡΟ ΚΑΖΑΣ, -ΒΑΣΑΝΤΑ ΚΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ. Β΄ έκδοση. (Α΄ έκδοση 1967). ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΌ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ. Εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, 3,1978, σ.384., Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στον ΑΝΤΡΕΑ ΤΡΙΓΓΕΤΑ»

1980 -ΕΡΓΑ Γ΄, Η ΠΟΝΕΜΕΝΗ ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ. ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ. Ε΄. ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 10, 1980, σελ. 336, δρχ. 300

1981 -ΤΑΞΕΙΔΙΑ. ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΤΙ ΑΠΟΜΕΙΝΕ ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΤΩΝ ΦΡΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΒΕΝΕΤΣΑΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ. Γ΄. ΕΚΔΟΣΗ, «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 4, 1981, σελ.166, δρχ. 300

1982 -ΕΡΓΑ Δ., ΓΙΑΒΑΣ Ο ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΚΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ. Γ΄. ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 4, 1982, σελ. 340.

1983 -ΤΟ ΑΪΒΑΛΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ. ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ. ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ.  Δ’ ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, 6, 1983, σελ.336, δρχ.380.

-ΕΡΓΑ Β΄. ΑΔΑΜΑΣΤΕΣ ΨΥΧΕΣ. ΜΕ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΜΩΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι. Τ. ΠΑΜΠΟΥΚΗ, Ε΄. ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 3, 1983, σελ. 372, δρχ. 300

1985 -ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΟ  ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ. Επιμέλεια-Προλεγόμενα: Παντελή Β. Πάσχου, Σύνθεση εξωφύλλου: Λεπτομέρεια από χάρτη που είχε ζωγραφίσει ο συγγραφέας για την Ελληνική Αεροπορική Εταιρεία ΤΑΕ. Συλλογή Κωνσταντίνου Δημοπούλου. Εικόνες στην αρχή των μερών και του οπισθόφυλλου, του συγγραφέα. Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, 12,1985, σ.374, δρχ. 600.

1987 -ΕΡΓΑ Ζ΄. ΦΗΜΙΣΜΕΝΟΙ ΑΝΤΡΕΣ ΚΑΙ ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΟΙ. Βιβλίο ιστορικό γραμμένο από τον Φ. Κ.. Παναγιώτης Φ. Χριστόπουλος:  -«Ο Φώτης Κόντογλου μιλάει για τον εαυτό του και τη δουλειά του», και «ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ». Εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, 10, 1987, σ.264, δρχ. 800 Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Είς μνήμην Αλεξάνδρου Δ. Παπαδημητρίου (+ 10 Οκτωβρίου 1986) φίλου και εκδότη, του Φ. Κόντογλου».

1991 -ΓΙΓΑΝΤΕΣ ΤΑΠΕΙΝΟΙ, Κωστής Κυριακίδης, Κύπρος: Για τον Κόντογλου κι αυτό το βιβλίο. Διορθώσεις τυπογραφικών δοκιμίων: Αθανάσιος Ηλίας. Εικόνα εξωφύλλου και σχέδια του Φώτη Κόντογλου, εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, 10,1991, σ.248, δρχ, 1400.

1993 -ΑΣΑΛΕΥΤΟ  ΘΕΜΕΛΙΟ, Πρόλογος- Επιμέλεια: Κώστας Σαρδελής, Διακοσμητικά σκίτσα, Φώτη Κόντογλου. Εικόνα εξωφύλλου: Φ. Κόντογλου, Μετέωρα, από το βιβλίο του Νίκου Ζία, «Φώτης Κόντογλου» έκδοση Εμπορικής Τραπέζης Ελλάδος, Αθήνα 1993». Διόρθωση δοκιμίων: Κατερίνα Οικονομίδου. εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, 10,1993, σ. 148, δρχ. 1200

1995 -ΘΑΛΑΣΣΕΣ, ΚΑΪΚΙΑ ΚΑΙ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗΔΕΣ, Πρόλογος: Ιωάννης Μ. Χατζηφώτη. Εικονογράφηση: Γιώργος Κόρδης, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 1995, σ. 180,  δρχ. 5720.

1997 -ΠΡΟΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΟΝ ΜΑΥΡΙΚΑΚΗΝ . ΠΡΟΛΟΓΟΣ Π. Β. Πάσχου. -ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ε. ΜΑΥΡΙΚΑΚΗ Αργύρη Κυρίδη- ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Κ. Δεληκωσταντή. –ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Γιώργου Κόρδη, διορθώσεις τυπογραφικών δοκιμίων ΝΤΙΝΑ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 12,1997, σ.150, δρχ. 3120.

2001 -ΑΝΕΣΤΗ ΧΡΙΣΤΟΣ η δοκιμασία του Λογικού. Πρόλογος: Γιάννης Παλαμήδης. Εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2001, σ. 214., 13,50 ευρώ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

-ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7-22./-Η ανάσταση του Λαζάρου./-Ευλογημένος ο Ερχόμενος./-Το τροπάρι της Κασσιανής./-Οι φονιάδες του Χριστού./-Η λύπη για το Χριστό./-Σήμερον κρεμάται./-Από την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα./-Το μεγάλο θαύμα της Αναστάσεως-Α΄./-Η δοκιμασία του λογικού-Β΄./ -Νικητής της φθοράς./-Η εικονογραφία της Αναστάσεως στην Ορθόδοξη αγιογραφία./-Λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει-Α΄./- … και αλλήλους περιπτυξώμεθα- Β΄. /-Το μεγάλο στοίχημα./-Το Πάσχα μακρυά από τις πολιτείες./-Πάσχα άμωμον./-Τα μεθεόρτια ύστερα από τις γιορτές του Πάσχα./- Η Ανάληψις.

2002 -Το Πάρσιμο της Πόλης. Εισαγωγή, από τον π. Γεώργιο Μεταλληνό. «Εις μνήμην», από τον Ακύλα Μήλλα, Σχέδια: Σταμάτης Μπονάτσος.  Μακέτα εξωφύλλου: Χάρης Καρδαμάκης. Επιμέλεια κειμένου: Θανάσης Ηλίας, Β΄, έκδοση εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 4,2002, σ.60.  9,50 ευρώ (Α΄ έκδοση 3,2003)

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ

-Πρόλογος Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μεταλληνός. /-Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης./- Το πάρσιμο της Πόλης./- Το κούρσεμα της Πόλης./ -«Εις μνήμην», Ακύλας Μήλλας.

2004- Ο ΚΑΣΤΡΟΛΟΓΟΣ, Πρόλογος Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης έκδοση γ΄, εκδόσεις Αρμός, 12, 2004, σ. 232. τιμή 22 ευρώ. το κείμενο επιμελήθηκε η Ντίνα Σαμοθράκη.

    Ο ΚΑΣΤΡΟΛΟΓΟΣ κυκλοφόρησε για πρώτη φορά από τις εκδόσεις της "ΕΣΤΙΑΣ" είναι "Βιβλίον που έχει μέσα οχτακόσια κάστρα χτισμένα στα ελληνικά χώματα, από χέρια ελληνικά, βυζαντινά, φράγκικα, καταλάνικα και τούρκικα. Γράφει για την ιστορία του καθενός, για τον τόπο πού βρίσκεται, για την ονομασία του, και πολλά άλλα, που τα μάζεψε με πολλή κακοπάθηση τριγυρνώντας απάνω στ' άγρια βουνά ο ΦΩΤΙΟΣ ΚΌΝΤΟΓΛΟΥ, Κυδωνιεύς, που έκανε και τα σχέδια και  τους πίνακες που το στολίζουν. 

Το επιμελήθηκε, συνέθεσε από τα κατάλοιπά του και φρόντισε με σεβασμό στη μνήμη του ο τάχατες μελετητής του Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ, που έγραψε και τον πρόλογο του βιβλίου.

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

-ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, Η ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1985, σ.182.

-ΝΙΚΟΣ ΖΙΑΣ, ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΣ, έκδοση Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος.

-ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΡΔΗΣ, ΕΝΩΠΙΑ ΠΑΜΦΑΝΟΩΝΤΑ. Ρόδα, πρόσωπα και μύθοι απ’ την κιβωτό του Φ. Κόντογλου, εκδ. Αρμός, Αθήνα 1, 1995, σ.κδ΄

-ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΡΝΟΣ, ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα 1985.

-Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗ- ΜΟΥΣΙΟΠΟΥΛΟΥ, Η ελληνοχριστιανική παράδοση στο πεζογραφικό έργο του ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Λαογραφική μελέτη, εκδ. Τάσος Πιτσιλός, Αθήνα, 1988, σ.136. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στην Αιβαλιώτισσα πρώτη δασκάλα μου Αλεξάνδρα Καλπάκα- Σπανού».

-ΠΑΝΤΕΛΗΣ Β. ΠΑΣΧΟΣ, ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. 25 ΧΡΌΝΙΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ, εκδ. Τήνος, Αθήνα, 8, 1990, σ.134, δρχ.624. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο »Στην ιερή μνήμη ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Δ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ φίλου, μαθητού, συνεργάτου κ’ εκδότου των έργων του Κόντογλου».

-ΠΑΝΤΕΛΗΣ Β. ΠΑΣΧΟΣ, ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΟΥ Μ’ ΕΝΑ ΕΠΙΜΕΤΡΟ- ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΤΟΥ, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 4, 1991, σ.142, δρχ. 988. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στα παιδιά του Φ. Κόντογλου, την Δέσπω και το Γιάννη, που τους εγνώρισα και τους αγαπώ ωσάν αδέλφια μου».

Σημείωση: Άρθρα και κείμενα για τον Φ. Κ. συναντάμε και στα δοκίμια του Παντελή Β. Πάσχου, όπως και κείμενα τρίτων στον τόμο  «ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ» Αφιέρωμα στον καθηγητή Π. Β. ΠΑΣΧΟ, εκδόσεις «Ακρίτας» 5, 2005. Βλέπε: Γ. Αγγελιναράς, Εισαγωγή στη Λογοτεχνία του Φ. Κόντογλου, - Παναγιώτη Ι. Βρεττάκου, Φώτης Κόντογλου.-Χρήστου Κορέλλα, Κόντογλου-Εισαγωγή στην λογοτεχνία του, με ένα Επίμετρο. /-Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Φώτης Κόντογλου,/-Νίκος Α. Τσούρας, Φ. Κ. 25 χρόνια από την κοίμησή του./- Άγγελος Φουριώτης, Φώτης Κόντογλου κλπ.

-Γ. ΣΑΚΕΛΛΙΩΝΑ, Ο Φώτης Κόντογλου και η συνείδηση της Ρωμιοσύνης, εκδ. Μήνυμα, Αθήνα 1985, σ.52. δρχ. 150

-ΚΩΣΤΑ ΣΑΡΔΕΛΗ, Η ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ Ο ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, εκδ. «ΑΣΤΗΡ» ΑΛ. & Ε. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Αθήνα, 1982, σ.184, δρχ.250 . Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στον Πέτρο Βαμπούλη».

-Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ, ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Ο ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ δοκίμιο, Αθήνα 3,1978, σ.46. δρχ. 500 (Ανάτυπο από το βιβλίο «Θάλασσες, καΐκια και καραβοκύρηδες» του Φώτη Κόντογλου (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1978)) Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στον Σεβασμιώτατο και Θεοπρόβλητο Μητροπολίτη Ύδρας, Σπετσών και Αιγίνης κ.κ. Ιερόθεο, αντίδωρο αγάπης».

-Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ, ΔΕΝΤΡΟ  ΑΓΛΑΟΚΑΡΠΟ. Νέα μελετήματα για τη ζωή και το έργο του Φώτη Κόντογλου, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 1991, σ.144, δρχ.364. Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στον Γιάννη και τη Γεωργία τον Παναγιώτη και την Έλενα Κούτσαρη".

-Ι. Μ. ΧΑΤΣΗΦΩΤΗΣ, ΦΩΤΙΟΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ, Εκδόσεις ΓΡΑΜΜΗ, 12, 1978, αελ.398, δρχ. 600

Σημείωση: στον πλούσιο σε στοιχεία αυτόν τόμο που ο συγγραφέας αφιερώνει «Στους γιους μου, τον Μιχάλη, τον Κώστα και τον Αντρέα, με την ευχή ν’ αγαπήσουν σωστά τον τόπο τους». Ο τόμος χωρίζεται σε Εννέα Μέρη και τον ΠΡΌΛΟΓΟ.  Διαβάζουμε Μέρος Α΄, ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Φ. Κ./- Μέρος Β΄, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ./-Μέρος Γ΄, ΤΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ./-Μέρος Δ΄, ΤΟ ΛΙΟΝΤΑΡΙ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ (Ο αγωνιστής Κόντογλου)./-Μέρος Ε΄, Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ (Ταύτιση φυλής και πίστης)./-Μέρος Στ΄ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΝΟΗ ΚΑΙ ΤΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ  ΠΑΘΟΣ ΤΟΥ./-Μέρος Ζ΄, ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ  (Μαθητές και συνεργάτες)./-Μέρος Η΄, ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΑΥΤΟΓΡΑΦΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ./- Μέρος Θ΄, ΛΕΦΚΙΑΣ- ΠΡΩΤΟΠΑΤΣΗΣ-ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΕΙΣ-ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΑ. –ΕΠΙΛΟΓΟΣ.

Τέλος, στην δεύτερη εσωτερική σελίδα, ο συγγραφέας παραθέτει έναν κατάλογο 18 εργασιών του για τον Φώτη Κόντογλου.

-Ι. Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ, Φώτης Κόντογλου. Ο ΑΝΑΧΩΡΗΤΗΣ- ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1995, σ.316, δρχ. 2912.

Σημείωση: Στις σελίδες 167-193, έχουμε μία πληρέστερη ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ του Φ. Κόντογλου από τον Ιωάννη Μ. Χατζηφώτη:  Χωρίζει τις εργασίες του σε Α΄ Πρωτότυπα έργα, σύνολο 82 αναφορές. Β΄ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ, από νούμερο 83-85. Γ΄ Εικονογραφήσεις, σελίδες 186-188.. Δ. ΣΚΟΡΠΙΑ ΚΕΙΜΕΝΑ σ.188. –Ε. Τα περιοδικά του Κόντογλου, σελ. 188-189. –ΣΤ. ΤΥΠΩΜΕΝΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ, 189-191.- Ζ΄ Ανέκδοτα Έργα, 191.- Η΄ Προγραμματισμένα Έργα, 191-193. Τέλος, στο χρήσιμο αυτό βιβλίο του Ιωάννη Μ. Χατζηφώτη, στο ΙΒ΄ Κεφάλαιο  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ,  σελ. 295-313, καταγράφει Τίτλους βιβλίων. Αφιερωμάτων περιοδικών. Μελέτες και Δοκίμια σε βιβλία. Κείμενα σε Ανθολογίες. Κρίσεις σε γραμματολογίες. Αναφορές σε βιβλία για την τέχνη. Άρθρα και μελέτες (επιλογή). Κατάλογοι Εκθέσεων.

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

-ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, περιοδικό «ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ» ΔΊΜΗΝΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΒΙΑΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, Διευθυντής Γιώργος Βαλέτας χρόνος Α΄, τεύχος 6/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1971, σελίδες 481-582. 

ΣΗΜΕΊΩΣΗ: Το περιοδικό είναι πλούσιο σε ύλη, στοιχεία και πληροφορίες, ανέκδοτες σελίδες για τον Φώτη Κόντογλου. Είναι το πρώτο μεστό αφιέρωμα λογοτεχνικού περιοδικού στον Φ. Κ., Ο εκδότης του περιοδικού και συγγραφέας Γιώργος Βαλέτας στην σελίδα 582 καταγράφει την «ΕΠΙΤΟΜΗ ΑΝΑΓΡΑΦΗ ΑΥΤΟΤΕΛΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ», 44 ΤΊΤΛΟΙ.  Παρουσιάζοντα κείμενα των Γρηγορίου Ξενόπουλου, Οδυσσέα Ελύτη, Άγγελου Σικελιανού, Μάρκου Αυγέρη, Γιώργος Θεοτοκά, Χρήστου Λεβάντα, Θρασύβουλου Καστανάκη, Στρατή Δούκα, Ναπολέων Λαπαθιώτη, Νίκου Καζαντζάκη, Βασίλη Ρώτα, Ηλία Βενέζη, Κωστή Μπαστιά, Στράτη Μυριβήλη, Σοφία Παπαδάκη και άλλων. Παρουσιάζονται παλαιότερες και νεότερες δημοσιεύσεις που εκφράζουν γνώμες, κρίσεις και απόψεις, γράμματα που σχετίζονται με το έργο και την παρουσία του Φ. Κόντογλου.

Τα "ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ" Μηνιαίο Περιοδικό της Πρωτοποριακής και Μαχόμενης Λογοτεχνίας. Διευθυντής Κώστας Βαλέτας. Αφιερώνουν στον Κόντογλου και το τεύχος 15-16 (149-150)/ 11, 12, 1995. Χρόνος 25ος 

Σημείωση: Δημοσιεύονται κείμενα του Δημήτρη Σιατόπουλου, του Ι. Μ. Χατζηφώτη, του πειραιώτη Μανώλη Ρούνη, "Ο Αγιορείτης της Αθήνας", του Γιώργου Μουστάκη, του Χρήστου Μαλεβίτση, του Δημήτρη Καραμβάλη και κείμενα και διηγήματα του Φ.Κ.  Ορισμένα κείμενα έχουν ξαναδημοοσιευθεί. Ακόμα να σημειώσουμε ότι ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, ο Μάριος Πλωρίτης, ο Δημήτρης Πικιώνης και ο Μανώλης Ρούνης, που κατά καιρούς έγραψαν και δημοσίευσαν για τον Φ. Κ. έλκουν την καταγωγή τους από την Πόλη του Πειραιά.

Στο ίδιο τεύχος, έχουμε την ποιητική συλλογή "Χειμωνανθοί", διαβάζουμε το καλογραμμένο κείμενο "Η σκούνα" του ποιητή Όθων Μ. Δέφνερ, ενώ ο κριτικός και ιστορικός της ελληνικής λογοτεχνίας ομότιμος καθηγητής πανεπιστημίου Μιχάλης Μερακλής κρίνει στο "Η Ιστορία ως πρωτογενές και αρχετυπικό δράμα" τον πρώτο τόμο της "Χρονογραφίας" του Μιχαήλ Ψελλού σε μετάφραση της πειραιώτη Βρασίδα Καραλή. Δημοσιεύονται ακόμα, ποιήματα της Αλέκας Φωτίου, Ευαγγελίας Πανούση, της πειραιώτισσας ποιήτριας Τούλα Μπούτου, το "Τελική πτώση" κ.ά. 

-ΜΝΗΜΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ.  ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ & ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, εκδόσεις «ΑΣΤΗΡ» Αλ. και Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα, 12, 1975, σ. 340, δραχμές 500.

Σημείωση: Είναι τι πρώτο πλήρης αφιέρωμα στο έργο και την παρουσία του Φώτη Κόντογλου από τον εκδότη του Αλέξανδρο Παπαδημητρίου και τον εκδοτικό οίκο «Αστήρ», Ο μεγάλος αυτός τόμος αφιέρωμα χωρίζεται σε τρία κεφάλαια Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ./- Β΄, ΤΟ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ./-Γ΄, ΑΝΑΠΟΛΗΣΕΙΣ. Στα αντίστοιχα μέρη δημοσιεύονται μελέτες του Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου, του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη, του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, του Ματθαίου Μουντέ, του Γιώργου Ιωάννου. και του Γιάννη Τσαρούχη, του Αναστάσιου Κ. Ορλάνδου, του Νίκου Ζία, του Μανόλη Χατζηδάκη. Και ακόμα, της Έλλης Αλεξίου, του Αλέξη Μινωτή, του Νέστορα Μάτσα, του Πάνου Βαλσαμάκη, του Παντελή Β. Πάσχου και άλλων. Την αυλαία του χρήσιμου αυτού τόμου ανοίγει και κλείνει ο συγγραφέας Θανάσης Θ. Νιάρχος, δημοσιεύοντας την Βιοχρονογραφία του Φ.Κ. σελ. 9-11 και την Βιβλιογραφία του, σελίδες 329-333.  Ο τόμος εμπλουτίζεται με εικόνες έργων του πεζογράφου και αγιογράφου. Ο Θανάσης Θ. Νιάρχος να επαναλάβουμε βάζει τις ράγες της εργογραφίας του Φ. Κ. τον οποίο συνεχίζει, εμπλουτίζει και συμπληρώνει ο Ιωάννης Χατζηφώτης.

-Φώτης Κόντογλου αϊβαλιώτης, περιοδικό «ΖΥΓΟΣ» Διμηνιαίο περιοδικό, Διευθυντής συντάξεως Φραντζής Κ. Φραντζισκάκης. Τεύχος 31/ Σεεπτέμβριος- Οκτώβριος 1978, σ. 10-19.

Σημείωση: Στο μίνι αυτό αφιέρωμα του περιοδικού «ΖΥΓΟΣ» (και σε άλλα τεύχη του περιοδικού δημοσιεύονται στοιχεία και πληροφορίες για τον ζωγράφο και αγιογράφο) γράφουν ο Φραντζής Κ. Φραντζισκάκης, με το κείμενο «Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ  ιστορημένος πάνω σ’ ένα φρέσκο». Ενώ, ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος, ο πειραιώτης Γιάννης Τσαρούχης και ο Δημήτρης Παπαστάμος, στο «για τον Φώτη Κόντογλου» ξεδιπλώνουν τις αναμνήσεις τους από το δάσκαλο και μέντορα τους

Να σημειώσουμε τέλος και τα εξής: Ο Φώτης Κόντογλου χρησιμοποίησε κατά διαστήματα και διάφορα ψευδώνυμα. Και , ο Μικρασιάτης φιλόλογος και Γυμνασιάρχης σε περιοχή του Πειραιά, Αναστάσιος Γ. Τσέρνογλου, στο αφιέρωμα του περιοδικού «Παράδοση» τχ. 21-22/5,8,1980, σελίδες 84-87, δημοσιοποιεί τις απόψεις και τις θέσεις του για την αλλαγή του επιθέτου του Φώτη Κόντογλου από τον ίδιο, και την περιπέτεια της οικογενειακής του κατάσταση στην επιλογή του αυτή.  Παρουσιάζει την ιστορία του οικογενειακού του δέντρου με το οποίο συνδέεται και ο  Τσέρνογλου.

-ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, περιοδικό «ΠΑΡΑΔΟΣΗ» Δίμηνο περιοδικό ορθόδοξης ζωής λόγου και τέχνης. Εκδότης- Διευθυντής Ιωάννης Μ. Χατζηφώτης. Έτος Δ΄, τεύχος 21-22/ Αθήνα ΜάΪος-Αύγουστος 1980, σελ. 112.

Σημείωση: Το περιοδικό είναι έκδοση των «Κριτικών Φύλλων». Το αφιέρωμα καταλαμβάνει τις σελίδες 1-97.  Το εξώφυλλο απεικονίζει τον Φ.Κ. από τον Κώστα Φάλαρη. Συμμετέχουν με κείμενά τους μεταξύ άλλων ο ποιητής Νίκος Δ. Καρούζος, με το κείμενο «Κόντογλου ο ριζορθόδοξος» ερανισμένο από το περιοδικό «Σύνορο» τχ. 36/χειμώνας 1965, σ.106-108., Βλέπε και το κείμενο-Επιστολή απάντηση του Καρούζου στο τχ. 37/Άνοιξη 1966, σ.65 του ίδιου περιοδικού. Τώρα στον τόμο Νίκος Καρούζος, «Πεζά Κείμενα» φιλολογική επιμέλεια Ελισάβετ Λαλουδάκη, εκδόσεις «Ίκαρος», Αθήνα 1998, σελίδες 77-83 και σε άλλες σελίδες. Ο πειραιώτης ποιητής Δημήτρης Φερούσης δημοσιεύει ποίημα αφιερωμένο στον Φ.Κ.  Διαβάζουμε ακόμα κείμενα του Γιάννη Π. Γκίκα, του Γιώργου Παπαστάμου, της Έλλης Παπαδημητρίου, του Π. Α. Σινόπουλου, του Ι. Μ. Χατζηφώτη, του Κώστα Ε. Γάλλου και τεχνοκριτικές του Νίκου Εγγονόπουλου, του Γιάννη Τσαρούχη, του Στέλιου Λυδάκη, της Έφης Ανδρεάδη και άλλων. Ο διευθυντής και εκδότης σημειώνει ότι «Η εικονογράφηση του τεύχους προέρχεται από τον κατάλογο της μεγάλης αναδρομικής Έκθεσης Φώτη Κόντογλου της Εθνικής Πινακοθήκης.   

-Τετράδια Ευθύνης, νούμερο 23/7, 1985. ΜΝΗΜΟΝΑΡΙΟΝ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. ΕΝΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ  ΕΙΚΟΣΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΟΥ.

Σημείωση: στις σελίδες 217-218 έχουμε την ΒΙΟΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ.

-ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Σημείον αντιλεγόμενον. Για τα εκατό χρόνια από τη γέννησή του και τα τριάντα χρόνια από την κοίμησή του. εκδόσεις «Αρμός», Αθήνα 12, 1998, σελ. 240, δρχ. 4000. Δημοσιεύονται κείμενα των Παντελή Β. Πάσχου, Βαγγέλη Αθανασόπουλου, Κώστα Τσιρόπουλου, Κώστα Σαρδελή, Γιώργου Κόρδη, Μιχάλη Γ. Μερακλή, Νίκου Ζία, Χρήστου Μαλεβίτση, Γιάννη Γ. Παπαιωάννου , Χρύσα Σπυροπούλου,  Κυριάκου Πλήση, Κάρολου Μητσάκη και άλλων.  Ο εικαστικός Γιώργος Κόρδης, συγκαταλέγεται στους νεότερους μαθητές της ζωγραφικής-αγιογραφικής τέχνης του Φ. Κόντογλου.

-ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ, περιοδικό «ΔΙΑΒΑΖΩ» Δεκαπενθήμερη Επιθεώρηση του Βιβλίου, εκδότης Άννα Πετρίδου, τεύχος 113/ 27 Φεβρουαρίου 1985. Σελίδες 9-58. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο συνεργάτης του περιοδικού Βασίλης Κ. Καλαμαράς.

Σημείωση: Το αφιέρωμα ανοίγει με την «Εργοβιογραφία Φώτη Κόντογλου» που υπογράφει ο Βασίλης Καλαμαράς. Γέννηση 8/11/1895 στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας ως τέταρτο παιδί του Νικολάου Αποστολλέλη και της Δέσποινας Κόντογλου.  Κοίμησή του στις 13/7/1965 στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» από επιπλοκές έπειτα από αυτοκινητιστικό ατύχημα. Χτυπήθηκε ο ίδιος και η σύζυγός του από αυτοκίνητο. Το οξύμωρο είναι  ότι την ίδια χρονιά στις 25 Μαρτίου, η Ακαδημία Αθηνών του απονέμει το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Ενώ αποπερατώνει το παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών μαζί με τον συνεργάτη και μαθητή του Πέτρο Βαμπούλη. Γράφουν επίσης ο εκδότης και συγγραφέας Τάσος Κόρφης, ο πανεπιστημιακός και δοκιμιογράφος, ιστορικός της ελληνικής λογοτεχνίας Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης ο πανεπιστημιακός και συγγραφέας Φώτιος Αρ. Δημητρακόπουλος, ο καθηγητής και μελετητής της ζωγραφικής του Νίκος Ζίας, ο συγγραφέας και παπαδιαμαντολόγος Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ο Στέρ. Φασουλάκης και ο Κωνσταντίνος Γ. Ξυνόπουλος. Ενώ στις σελίδες «ΜΝΗΜΕΣ», γράφουν για τον Κόντογλου ο συνεργάτης του Βασίλης Μουστάκης, ο κεραμίστας Πάνος Βαλσαμάκης, ο Παντελής Β. Πάσχος, η Έλλη Βοϊλα-Λάσκαρη, ο Γιώργος Γλιάτας και ο Περ. Παπαχατζιδάκης.

-Το λογοτεχνικό περιοδικό 'Η ΛΕΞΗ" ελληνική και ξένη λογοτεχνία, τεύχος 198/10,11,12, 2008 αφιερώνει το πλούσιο σε ύλη τεύχος του στον ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ.

Σημείωση: Το περιοδικό χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη, έχουμε πρωτότυπα κείμενα για τον Φ. Κ. ενώ στην δεύτερη, έχουμε το ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ. Είναι μία σύζευξη παλαιότερων δημοσιευμάτων και νεότερων-σύγχρονων απόψεων και κρίσεων, αναμνήσεων για τον Αϊβαλιώτη συγγραφέα εικαστικό και αγιογράφο. Μεταξύ άλλων διαβάζουμε Κείμενα του Φ. Κ. από την εφημερίδα "Ελευθερία" από το αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη. Κείμενο του εικαστικού Παναγιώτη Τέτση και Σωτήρη Σόρογκα. Του καθηγητή Νίκου Ζία, του παπαδιαμαντολόγου Νίκου Δ. Τριανταφυλλόπουλου. του ποιητή Παντελή Β. Πάσχου, του πειραιώτη Βαγγέλη Αθανασόπουλου, του συγγραφέα Σωτήρη Γουνελά. του ποιητή, δοκιμιογράφου και εκδότη του περιοδικού "Νέα Ευθύνη", Δημήτρη Κοσμόπουλου. του ποιητή Δημήτρη Αγγελή, του Δημήτρη Α. Σεβαστάκη, του Νίκου Ορφανίδη. Ενώ από τα παλαιότερα δημοσιεύματα του "ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ", Ξεχωρίζουν οι αναμνήσεις του πειραιώτη Γιάννη Τσαρούχη και Μάριου Πλωρίτη. Του ποιητή, μαθητή και εικαστικού Νίκου Εγγονόπουλου, του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη, του σκηνοθέτη και ηθοποιού Αλέξη Μινωτή, του θεατρικού συγγραφέα Ιάκωβου Καμπανέλλη του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, του Νίκου Καρούζου του Γιώργου Ιωάννου, του λαϊκού ζωγράφου και σκηνογράφου Σπύρου Βασιλείου το κείμενο του τραγουδοποιού και στιχουργού Διονύση Σαββόπουλου, του σκηνοθέτη Νίκου Κούνδουρου.

     Η περιπέτεια της ανάγνωσης και των μελετημάτων, των επανεκδόσεων των έργων του Φώτη Κόντογλου συνεχίζεται....   

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 13-17 Οκτωβρίου 2022.