Βιβλιογραφικές πληροφορίες για τον Φρήντριχ Χαίλντερλιν

 Μεταφραστικό συμπόσιο του Φρήντριχ  Χαίλντερλιν

«Τεχνίτης ο Χαίλντερλιν στάθηκε στη νεότερη Ευρώπη, δηλαδή ύστερα από το Μεσαίωνα (Δάντης) και την Αναγέννηση (Σαίξπηρ), ίσως ο μεγαλύτερος σε ποιητικό βάθος. Ήξερε καλά λοιπόν τί σημαίνει ο λόγος: Να περιγελάσεις τον τεχνίτη (Wenn ihr den Kunstler hohnt).”

Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Ένα τετράστιχο του Χαίλντερλιν». Ερμηνεία του ποιήματος ( «Το ασυχώρετο»-“Das Unverzeihliche”). Αθήνα 1967 σσ. 24.

 

ΤΟ  ΑΣΥΧΩΡΕΤΟ

Να λησμονήσεις φίλους, να περιγελάσεις τον τεχνίτη,

Και το βαθύτερο μυαλό να το περνάς μικρό και

          τιποτένιο,

Ο Θεός το συχωράει- μην ταράξεις μόνο

Ποτέ σου την ειρήνη των αγαπημένων.

          DAS UNVERZEIHLICHE

Wen ihr Freunde vergesst, wenn ihr den Kunstler

    hohnt,

Und den tieferen Geist Klein und gemein versteht,

Got vergibt es, doch stort nur

Nie den Frieden der Liebenden. 

 

ΓΑΝΥΜΗΔΗΣ

Τί κοιμάσαι, των βουνών γιε, κείτεσαι δύσθυμος λοξά,

   Στη γυμνή όχθη κρυώνοντας, υπομονετικέ;

     Δεν αναλογίζεσαι την εύνοια, αφού

      Στο τραπέζι τους οι ουράνιοι αλλιώς θα διψάσουν;

 

Δεν αναγνωρίζεις εκεί κάτω του πατέρα τους αγγελιοφόρους;

   Ούτε στο χάσμα μέσα των ανέμων το αιχμηρό παιχνίδι;

      Δε σε βρίσκει ο λόγος, που γεμάτο

         Παλιό πνεύμα κάποιος πολυτάξιδος άνδρας σου στέλνει;

 

Κιόλας ηχεί όμως στα στήθη του. Από βαθιά αναβρύζει,

   Όπως τότε, που ψηλά πάνω στο βράχο κοιμόταν.

     Οργισμένος όμως εξαγνίζει

      Τον εαυτό του ο δεσμώτης τώρα, τώρα σπεύδει,

 

Ο αδέξιος αψηφά τις σκουριές τώρα,

   Και παίρνει και σπάζει και ρίχνει τα συντρίμμια

     Σε οργής μέθη, παίζοντας, εδώ κι εκεί και προς

       Τη θεώμενη όχθη και στου ξένου

 

Τη διαφορετική φωνή ξυπνούν οι αγέλες,

   Σαλεύουν τα δάση, ακούει η πεδιάδα

     Του ποταμού το πνεύμα μακριά, κι αναρριγώντας σαλεύει

        Στον ομφαλό της γης το πνεύμα πάλι.

 

Η άνοιξη έρχεται. Καθετί με το δικό του τρόπο

   Ανθίζει. Εκείνος είναι όμως μακριά’ όχι πια εδώ.

     Έχει παρεκκλίνει τώρα. Επειδή υπερβολικά καλά είναι

       Τα πνεύματα. Ουράνια συνομιλία είναι δική του τώρα.

          ΓΙΑ  ΤΟΝ  ΑΧΙΛΛΕΑ (2)

Πιό πολύ όμως αγαπώ και θαυμάζω τον ποιητή των ποιητών για τον Αχιλλέα του. Είναι μοναδικό με τι αγάπη και πνεύμα διείδε, συνέλαβε και εξύψωσε αυτόν τον χαρακτήρα. Πάρε τους γηραιούς αφέντες, τον Αγαμέμνονα, τον Οδυσσέα και τον Νέστορα, με τη σοφία και τη μωρία τους. Πάρε τον θορυβοποιό Διομήδη και τον τυφλό από μανία Αίαντα. Τοποθέτησέ τους απέναντι στο δαιμονιακό, πανίσχυρο, μελαγχολικά αβρό γιο του θεού, απέναντι σ’ αυτό το enfant gate της φύσης, έτσι όπως τοποθέτησε ο ποιητής τον έφηβο τον γεμάτο με λιονταρίσια δύναμη και πνεύμα και χάρη ανάμεσα στην πρώιμη φρονιμάδα και στην ωμότητα. Και θα βρεις στο χαρακτήρα του Αχιλλέα ένα θαύμα της τέχνης. Στην ωραιότερη αντίθεση στέκει ο έφηβος αυτός απέναντι στον Έκτορα, τον ευγενή, πιστό ευσεβή άνδρα, που είναι ήρωας μόνο και μόνο από καθήκον και ευσυνειδησία, εκεί που ο ίδιος είναι εξαιτίας του πλούτου της ωραίας του φύσης. Είναι πράγματι τόσο αντίθετοι μεταξύ τους όσο και συγγενικοί, και γι’ αυτό ακριβώς φαίνεται ακόμη τραγικότερο ότι ο Αχιλλέας αποβαίνει τελικά θανάσιμος εχθρός του Έκτορα. Ο φιλικός Πάτροκλος συντροφεύει με αγάπη τον Αχιλλέα και ταιριάζει ωραία στο πλευρό του πείσμονα.

          Βλέπει κανείς επίσης καλά πόσο σεβασμό δείχνει ο Όμηρος για τον ήρωα της καρδιάς του. Έχει συχνά προκαλέσει απορία ότι ο Όμηρος, ενώ γύρεψε να τραγουδήσει την οργή του Αχιλλέα, τον ίδιο δεν τον εμφανίζει σχεδόν καθόλου. Μα δεν ήθελε να επιτρέψει να βεβηλωθεί ο θεϊκός έφηβος από την οχλοβοή της Τροίας.

          Ο ιδεώδης δεν επιτρεπόταν να δείξει καθημερινός. Και πράγματι, με κανέναν άλλον τρόπο δεν μπορούσε να τον εξυμνήσει πιο εξαίσια και τρυφερά, παρά βάζοντάς τον ν’ αποσυρθεί. (Τότε που ο νέος, στο απέραντο της δαιμονιακής του φύσης, αισθάνεται απέραντα προσβεβλημένος από τον περήφανο Αγαμέμνονα). Έτσι, κάθε απώλεια των Ελλήνων, από την ημέρα και εξής που αυτός ο ένας και μοναδικός μέσα στο στράτευμα αρχίζει να λείπει σε όλους, δεν ενθυμίζει παρά την υπεροχή του απέναντι σε όλο το λαμπρό πλήθος αφεντών και υπηρετών. Και οι σπάνιες στιγμές που ο ποιητής του επιτρέπει να εμφανιστεί εμπρός μας προβάλλουν ακόμη πιό έντονα μέσω της απουσίας του. Και σ’ αυτές επίσης, που είναι οι ίδιες ζωγραφισμένες με θαυμαστή δύναμη, ο νέος παρουσιάζεται εναλλάξ άλλοτε να θρηνεί, άλλοτε να εκδικείται, άλλοτε ανείπωτα συγκινητικός και μετά πάλι τρομακτικός. Μέχρι που τελικά, αφού η οδύνη και η μήνις του αποκορυφωθούν, η καταιγίδα μετά από ένα τρομακτικό ξέσπασμα καταλαγιάζει κι ο γιός του θεού, λίγο πρίν τον θάνατό του, που του είναι από πριν γνωστός, συμφιλιώνεται με τα πάντα, ως και με τον γέροντα πατέρα Πρίαμο.

          Είναι ουράνια αυτή η τελευταία σκηνή, μετά απ’ όλα όσα προηγήθηκαν.

 

          ΕΛΛΑΔΑ

Όχημα                         Δρόμοι του ταξιδιώτη

Και λόφοι με ήλιο, πού            Ίσκιοι των δέντρων

Ο δρόμος πάει

Προς την εκκλησία,

                                                          Βροχή, σαν βροχή από βέλη,

 

Κι’ ίσια τα δέντρα, κοιμισμένα, Μα εδώ

αποτυπώνεται το βήμα του ήλιου.

Όπως ο φλογερός αχνός που καίει πάνω απ’ τις πολιτείες,

Ο ήλιος πάει

πάνω από της βροχής τους τοίχους, αεροκρέμαστους.

 

Ναι, σαν κισσός κρέμεται

η βροχή, χωρίς κλαριά. Για όποιον ταξιδεύει,

ανθίζουν, πιο ωραίοι ακόμα οι δρόμοι

                   μεσ’ στην ελεύθερη έκταση             ποικίλη σαν το στάρι

Πέρα από το Γκοτάρ, το άλογο φτάνει

Στην Αβινιόν μέσα στο δάσος, η δάφνη

μουρμουρίζει σιμά στον Βιργίλιο, και

πιό κοντά στον άνθρωπο βρίσκει πέρασμα ο ήλιος

-Τον τάφο  του. Πρασινοτύλιχτα ρόδα

Βλασταίνουν

στίς Άλπεις. Λουλούδια προβάλλουν

στις πόρτες της πολιτείας, ενοχλημένα από τους στεκάμενους δρόμους,

σαν κρύσταλλα μεγαλώνοντας μέσα στη μοναξιά των θαλασσών.

Κήποι φυτρώνουν κοντά στο Ουϊνδσωρ. Υπέροχα

κυλά, από τη Λόντρα ερχάμενο

Το αμάξι του Βασιλιά.

Κήποι ωραίοι ολάνθιστοι μέσα στην εποχή.

Στο κανάλι. Μέσα στα βάθη του επίσης ξεκουράζεται

ο στάσιμος ωκεανός, που λάμπει.

          ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ

Τί είναι η ζωή των ανθρώπων; μιά εικόνα της Θεότητας.

Ενώ κάτω απ’ τον ουρανό πάνε οι Επίνειοι, όλοι,

τη διαβλέπουν. Μα διαβάζοντας, φαίνεται, σαν

σε κάποιο κείμενο, είναι το άπειρο που ο άνθρωπος

μιμείται, και τον πλούτο. Ο απλός ουρανός, τότε,

είναι πλούσιος; Όμοια με τα λουλούδια, αλήθεια, είναι

τ’ ασημένια σύγνεφα. Μά από ψηλά σταλάζει

η δροσιά κι’ υγρασία. Μα όταν το γαλάζιο

σβήνει, το απλό γαλάζιο, προβάλλει

το κατάρτι, με μάρμαρο όμοιο, και σαν από μέταλλο,

σημάδι πλούτου.

 

          Άρτος και Οίνος (Brod und Wein)

                 Στον Heinze

                   7

        Όμως φίλε, ερχόμαστε πάρα πολύ αργά. Ναι μεν ζουν οι θεοί,

110 αλλά πάνω από το κεφάλι μας, εκεί πάνω, σ’ έναν άλλον κόσμο.

        Απέραντα ενεργούν εκεί, και λίγο φάνηκαν να προσέχουν

          αν εμείς ζούμε’ τόσο πολύ μας νοιάστηκαν οι ουράνιοι.

        Διότι δεν μπορεί πάντα ένα αδύναμο δοχείο να τους περιλάβει’

          μόνο κατά καιρούς αντέχει ο άνθρωπος τη θεϊκή πληρότητα.

115  Όνειρο θεών είναι εφεξής η ζωή μας. Μα και η περιπλάνηση

           βοηθά, ως ύπνος, και μας δυναμώνει η ανάγκη και η νύχτα,

         έως ότου ήρωες ανατραφούν σε σιδερένιο λίκνο,

            καρδιές τόσο δυνατές όπως και άλλοτε, όμοιες με των επουρανίων.

          Βροντώντας θα προσέλθουν τότε.[…] Στο μεταξύ μου φαίνεται συχνά

120      ότι καλύτερα να κοιμάσαι, παρά να είσαι έτσι ασυντρόφευτος

           και να προσδοκάς. Και τι να κάνεις στο μεταξύ και τι να πεις;

              Δεν ξέρω. Και προς τι να υπάρχουν ποιητές σε έναν τόσο πενιχρό καιρό;

           Μα αυτοί είναι, λες εσύ, όπως οι άγιοι ιερείς του θεού του οίνου,

              που πορεύονται από χώρα σε χώρα μέσα σε άγια νύχτα.

                             ΥΠΕΡΙΩΝ

Α) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ.186

          Ό π ο ι ο ς, ό π ω ς ε σ ύ, π λ η γ ώ θ η κ ε  σ’ ο λ ό κ λ η ρ ή  τ ο υ  τ η ν ψ υ χ ή, δ ε ν ξ α π ο σ τ α ί ν ε ι π ι ά  σ ε  μ ε μ ο ν ω μ έ ν ε ς  χ α ρ έ ς,  ό π ο ι ο ς  ε σ ύ,  α ι σ θ ά ν θ η κ ε  τ ο  ά ν ο σ τ ο  μ η δ έ ν,  μ ό ν ο  σ τ ο  π ι ό  ψ η λ ό  π ν ε ύ μ α  β ρ ί σ κ ε ι  π ι ά  τ η χ α ρ ά ,  ό π ο ι ο ς  γ ε ύ τ η κ ε  τ ο  θ ά ν α τ ο,  ό π ω ς   ε σ ύ,  δ ε  θ α  α ν α ρ ρ ώ σ ε ι  π ι ά  π α ρ ά  μ ό ν ο  α ν ά μ ε σ α  σ τ ο υ ς  θ ε ο ύ ς.

          Ευτυχισμένοι είναι όλοι όσοι δεν καταλαβαίνουν! Όποιος σε καταλαβαίνει, πρέπει και το μεγαλείο σου να μοιραστεί και την απελπισία σου.

Β) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ. 111

Υπάρχουν στη ζωή μεγάλες ώρες. Σηκώνουμε πάνω τους το βλέμμα μας όπως στις κολοσσιαίες μορφές του μέλλοντος και της αρχαιότητας, παλεύουμε μαζί τους σε υπέροχο αγώνα και αν τις νικήσουμε, γίνονται σαν αδελφές και δεν μας παρατάνε…..

….Ρωτάς για ανθρώπους, Φύση; Παραπονιέσαι σαν τη λύρα που την παίζει ο αδελφός της τύχης, ο άνεμος, επειδή ο καλλιτέχνης που την έφτιαξε έχει πεθάνει; Θα ‘ρθουν οι άνθρωποί σου, Φύση! Ένας ανανεωμένος λαός θα σε ξανανιώσει και σένα και θα γίνεις σαν τη νύφη του και ο παλιός δεσμός των πνευμάτων θα ανανεωθεί με σένα.

          Μόνο μία ομορφιά θα υπάρξει. Ανθρωπότητα και Φύση θα ενωθούν σε μία θεότητα που αγκαλιάζει το πάν.

Γ) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ. 85

….. Μού αρέσει να φαντάζομαι τον κόσμο σαν ένα σπιτικό, που ο καθένας, χωρίς να το σκέφτεται, συνταιριάζεται με τον άλλο, που ο ένας ζει για τη χαρά και το χατίρι του άλλου, επειδή έτσι το θέλει η καρδιά….

Δ) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ. 59

….. Πάρε με όπως δίνομαι και σκέψου ότι είναι καλύτερα να πεθάνεις επειδή έζησες, παρά να επιβιώσεις επειδή δεν έζησες ποτέ! Μη ζηλέψεις εκείνους που είναι ελεύθεροι από τον πόνο, τα ξόανα, που δεν τους λείπει τίποτα αφού η ψυχή τους είναι τόσο πενιχρή, πού δεν ρωτάνε για τη βροχή και τον ήλιο, επειδή δεν έχουν τίποτα που να χρειάζεται καλλιέργεια.

          Ναι! Ναι! Είναι πάρα πολύ εύκολο να είναι κανείς ευτυχισμένος με ρηχή καρδιά και λιγοστό πνεύμα, Σας το χαρίζουμε!

…………Έτσι ονειροπολούσα. Με υπομονή τ’ αποχαιρέτησα όλα με τη σειρά τους.- Ώ, σύντροφοι του καιρού μας! Μη ρωτάτε τους γιατρούς σας, ούτε τους ιερείς όταν συντρίβονται τα σπλάχνα σας.

          Χάσατε κάθε πίστη σε κάτι μεγάλο. Γι’ αυτό πρέπει, πρέπει να φύγετε, αν δεν ξαναγυρίσει αυτή η πίστη, σαν ένας κομήτης από ξένους ουρανούς,

Ε) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ. 37

…. Οι ήρωες χάσανε τη δόξα τους, οι σοφοί τους μαθητές τους. Μεγάλες πράξεις, αν δεν τις ακούει ένας ευγενικός λαός, δεν είναι παρά ένα γερό χτύπημα σε αναίσθητο μέτωπο. Και μεγάλα λόγια αν δεν αντηχούν σε μεγάλες καρδιές δεν είναι παρά νεκρά φύλλα που πέφτουν στη λάσπη. Τι θέλεις, λοιπόν;

ΣΤ) Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΠΕΛΛΑΡΜΙΝΟ, σ. 14

….. Ώ μακάρια φύση! Δεν ξέρω τι μου συμβαίνει όταν υψώνω τα μάτια στην ομορφιά σου, αλλά όλη η ηδύτητα του ουρανού είναι μέσα στα δάκρυα που χύνω θωρώντας σε, ο αγαπημένος θωρώντας την αγαπημένη,......

…..Να είσαι ένα με το άπαν, αυτό είναι η ζωή της θεότητας, αυτό είναι τα ουράνια του ανθρώπου.

     Να είσαι ένα με ό,τι ζει, να επιστρέφεις μακάρια ξεχνώντας τον εαυτό σου στο άπαν της φύσης, αυτό είναι η κορυφή στοχασμού και χαράς, αυτό είναι το ιερό υψηλό βουνό, ο τόπος αιώνιας γαλήνης, όπου το μεσημέρι χάνει τη λαύρα του και η βροντή τον βρυχηθμό της, και η θάλασσα που αναβράζει μοιάζει με το κυμάτισμα του σιταρόσπαρτου κάμπου.

    Να είσαι ένα με ό,τι ζεί!

          ΣΤΟΥΣ  ΝΕΟΥΣ  ΠΟΙΗΤΕΣ

Η τέχνη μας, προσφιλείς αδελφοί, ίσως ωριμάζει,

γιατί, γοργά, όπως ο έφηβος, από καιρό τώρα, στου Κάλλους

την ηρεμίαν υψώνεται’ ευσεβείς να είστε μόνο.

καθώς ο Έλληνας ήταν.

 

Λατρεύετε τους Θεούς και φιλικά τους θνητούς να συλλογιέστε.

Τον θόρυβο μισείτε, σαν την παγωνιά! Περιγραφές, διδασκαλίες,

μήν κάνετε! Αν σας φοβίζει ο δάσκαλος, απ’ τη μεγάλη

φύση ζητάτε συμβουλή!

          ΔΙΟΤΙΜΑ

Σωπαίνεις κ’ υπομένεις και δε σ’ εννοούν, ώ

ιερή ζωή! Μαραίνεσαι ολοένα και σωπαίνεις,

γιατί, άχ! του κάκου, στους βαρβάρους,

τους δικούς σου γυρεύεις, στο ηλιόφως,

 

τις τρυφερά μεγάλες ψυχές, πού δεν υπάρχουν! Μα ο χρόνος

βιάζει. Το θνητό μου τραγούδι ακόμη βλέπει

τη μέρα, πού, Διοτίμα, στους Θεούς πλάι

με τους ήρωες σ’ ονομάζει και σου μοιάζει.

          ΑΛΛΟΤΕ  ΚΑΙ  ΤΩΡΑ

Στις εφηβικές μέρες μου, χαιρόμουν για το πρωί, και για το βράδι

εκλαιγα’ τώρα πιά, που με πήρανε’ τα χρόνια, αρχίζω

τη μέρα μου, αμφιβάλλοντας, μά χαρούμενο κι άγιο

το τέλος της μου είναι.

          ΑΡΤΟΣ  ΚΑΙ  ΟΙΝΟΣ

                   7

Μά, φίλε! πολύ αργήσαμε να ρθούμε. Βέβαια, οι Θεοί ζούνε,

μα πάνω απ’ το κεφάλι μας, σ’ έναν άλλο κόσμο.

Ατέρμονα ενεργούν, εκεί, και φαίνουνται πολύ λίγο να προσέχουν,

άν ζούμε ή όχι, τόσο πολύ μας φείδονται οι Ουρανοί.

 

Γιατί δε μπορεί πάντα ένα σκεύος αδύναμο να τους χωρέσει,

την θείαν αφθονίαν ο άνθρωπος, από καιρό σε καιρό μόνο, την αντέχει.

Ένα όνειρό τους, άλλωστε, η ζωή ‘ναι. Αλλά η πλάνη,

σάν τον ύπνο, βοηθά και δίνει δύναμη η Νύχτα κ’ η Ανάγκη,

κι ώσπου, αρκετά, στο χάλκινό τους λίκνο οι ήρωες μεγαλώσουν,

καρδιές πολλές, ως άλλοτε, όμοιες σε δύναμη των Ουρανίων

υπάρχουν. Βροντώντας, θα επιστρέψουν. ‘Ως τότε, μου φαίνεται, ενίοτε,

πώς είναι καλύτερα να κοιμηθώ, παρά έτσι να ‘μαι, δίχως

συντρόφους, και να περιμένω έτσι, και τί να κάμω, ως τότε,

και τί να λέω, δεν ξέρω, και προς τί, άλλωστε, ποιητής να ‘μαι

σε πενιχρούς καιρούς; Μά υπάρχουν, λες, ιεροί ιερείς, σαν κείνους

του Θεού του Οίνου, πού από τόπο σε τόπο πάνε μές σ’ ιερή νύχτα.

          ΤΗΝ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΧΑΡΗΚΑ…

Την ευφροσύνη χάρηκα του κόσμου αυτού, της νειότης

κυλήσανε οι χαρές μακρυά, πόσο μακρυά! Ο Απρίλης

κι ο Μάης κι ο Ιούνης μακρυνοί μου εγίναν τόσο, τώρα!

Άχ, τίποτα δεν είμαι πιά, βάρος η ζωή μου εγίνη.     

  

                   «Και πάλι μες την τέχνη σου…..»

Παραπομπές:

1., -Το ποίημα «ΤΟ ΑΣΥΧΩΡΕΤΟ» σε μετάφραση Ζήσιμου Λορεντζάτου δημοσιεύτηκε μαζί με τον ερμηνευτικό σχολιασμό του στο «βιβλιαράκι» που κυκλοφόρησε ο «αριστοκράτης» στοχαστής,  μεταφραστής και δοκιμιογράφος στην Αθήνα το 1967, σελ. 24. Περιλαμβάνεται μαζί με το ερμηνευτικό του μελέτημα στον 2^ο τόμο του δίτομου έργου του «ΜΕΛΕΤΕΣ», εκδόσεις «Δόμος», Αθήνα, 10, 1994., σ.316. Διαβάζουμε στην σελίδα 317:

«…. Έχω την προκαταβολική εντύπωση πώς θα πρέπει να ανασηκώσουμε αρκετά παραπετάσματα προτού φτάσουμε στο άδυτο’ εκεί που προσπαθεί τελικά να μας φέρει από το χέρι το μικροσκοπικό αυτό ποίημα. Την ίδια εντύπωση είχα πάντα. Με τα χρόνια κατάλαβα πώς «Το ασυχώρετο» του Χαίλντερλιν είναι ένα απροσμέτρητο ποίημα. Όπως όλα τα αληθινά ποιήματα. Όπως η ποίηση ή το μεγάλο μυστήριο κοντά στο οποίο μας φέρνει πάντα. Βγάζουμε διαδοχικά τις φλούδες από ένα πειραματικό κρεμμύδι για να βρούμε πώς φτάνοντας και στην τελευταία φλούδα δε μας απομένει πιά να βγάλομε τίποτα. Το παράδειγμα του κρεμμυδιού μας φέρνει στο νου εκείνες τις παλιές ρωσικές κούκλες-τις ξύλινες-που από μέσα τους κρυβόταν άλλη μικρότερη και άλλη πιό μικρότερη και άλλη. Το κέντρο της ποίησης είναι απερινόητο. Για να καταλάβομε την ποίηση ή το μεγάλο μυστήριο, κοντά στο οποίο μας φέρνει πάντα, σε τίποτα δε χρησιμεύει να αναλύσουμε αυτό το μυστήριο ή να το απομυστηριώσουμε. Το ανερεύνητο δε σηκώνει έρευνες. Και στο σημείο τούτο πλησιάζουν- πίστη και ποίηση.

          Σας θυμίζω τα λόγια από την Ακολουθία του Όρθρου των Χριστουγέννων. Με πανομοιότυπη την ίδια ακριβώς σημερινή καταφρονεμένη έκφραση: Δε σηκώνει έρευνες (είπαμε). Ού φέρει το μυστήριον έρευναν’ πίστη μόνη τούτο πάντες δοξάζομεν.

          Όπως και με το μυστήριο της πίστης, κάθε προσπάθεια, νομίζω, να ερευνήσομε ή να αναλύσομε το μυστήριο της ποίησης, μας αφήνει με τα χέρια αδειανά. Προτίμησα, λοιπόν, να μιλήσω καλύτερα για αρκετά παραπετάσματα που θα πρέπει να ανασηκώσει κανένας, σχετικά με το προκείμενο ή με οποιοδήποτε άλλο ποίημα, προτού φτάσει- αν του δοθεί αυτή η χάρη-σε κάποιο άδυτο………».

2., -Το ποίημα «ΓΑΝΥΜΗΔΗΣ» (“GANYMED”) και το πεζό «ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΧΙΛΛΕΑ (2)» (UBER ACHILL (2)”, τα ερανίζομαι από το βιβλίο «Από τον ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ στον «ΣΚΑΡΝΤΑΝΕΛΛΙ». ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΕΖΑ. Επιλογές (1796-1843). Δίγλωσση έκδοση, Επιστημονική επιμέλεια, Εισαγωγή : Έλενα Νούσια. Μετάφραση: Ιωάννα Αγγελάκη, Ανδριανή Αγγελέτου, Ευθυμία Αλεξάκη, Αλέξανδρος Μανούκης, Καλλιόπη Μαντοπούλου, Χρυσούλα Μπανιά, Κατερίνα Μπατσούλη, Χριστίνα Πλακιά. Εκδόσεις Ύψιλον/ βιβλία, Αθήνα 12, 2005, σ. 31. (Ποιήματα 1796-1803). [ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ- ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑ» ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ].

Η έκδοση περιλαμβάνει την Εισαγωγή, Τα Ποιήματα 1796-1803 και τα Σχόλια. –Τα Όψιμα Ποιήματα 1841-1843 και τα Σχόλια. Την ενότητα των Πεζών του ποιητή και Γράμμα στον ετεροθαλή αδερφό του και στον φίλο του Isaac von Sinclair. Τόσο στα έμμετρα Ποιήματα όσο και στα Πεζά ή την Αλληλογραφία δεν μνημονεύεται ξεχωριστά το όνομα του ή της μεταφράστριας. Η εργασία είναι συλλογική. Γι’ αυτό από την μεριά μου δεν αναφέρω το ονοματεπώνυμο του ή της μεταφράστριας μετά το ποίημα ή το πεζό. Η Εισαγωγή της κυρίας Έλενας Νούσιας των σελίδων 7-11 διαπραγματεύεται ζητήματα και προβλήματα της μεταφραστικής προσπάθειας και των μεθόδων της. Πληροφοριακά να αναφέρουμε, ότι η σε Επιμέλεια-Μετάφραση και Πρόλογο της Έλενας Νούσια κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μαραθιά», Αθήνα 6, 1997, σ. 200 το βιβλίο Friedrich Holderlin, «Ο θάνατος του Εμπεδοκλή» Ποιητικό Δράμα. Ο τόμος περιέχει και τις μελέτες των –Norbert v. Hellingrath: Ο Χέλντερλιν και η Αθανασία. -F. Holderlin: Η οπτική γωνία από την οποία πρέπει να βλέπουμε την Αρχαία Ελλάδα. -Peter Szondi: Η σημασία των Τραγωδιών. Και Βιογραφικά στοιχεία για τον Φ.Χ.

3., -Τα δύο ποιήματα «ΕΛΛΑΔΑ» και «ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ», σε Απόδοση του κριτικού και ποιητή Ανδρέα Καραντώνη, σελίδες 713-714 δημοσιεύτηκαν στο αφιερωματικό τεύχος του περιοδικού «Νέα Εστία» Αφιέρωμα στον ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ (200 χρόνια από τη γέννησή του). Έτος ΜΔ΄- τόμος 87^ος,- τεύχος 1030/ Αθήναι, 1 Ιουνίου 1970. Μετά τον γενικό τίτλο «ΔΥΟ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ» ο Ανδρέας Καραντώνης γράφει:

(Εδώ και δέκα χρόνια, νομίζω, σ’ ένα από τα τεύχη του γαλλικού περιοδικού “Preuves”, βρήκα μεταφρασμένα δύο ανέκδοτα ποιήματα του Χαίλντερλιν, με τους τίτλους «Ελλάδα» και «Τί είναι η ζωή των ανθρώπων». Κάτι μ’ έσπρωξε να τα μεταφέρω στη δική μας γλώσσα. Τί ακριβώς; Ίσως δύο παρορμήσεις. Πρώτα, το γεγονός-τόσο ουσιαστικά δεμένο με το ιδεώδες του Χαίλντερλιν-ότι τιτλοφορεί «Ελλάδα» μιά σειρά μαγευτικών ποιητικών εικόνων παρμένων από την αίσθηση και τη θέαση ευρωπαϊκών τοπίων. Κι’ αυτό δείχνει πώς ό,τι ωραίο και υψηλό θαυμαστό τον συγκινούσε, του άρεσε να το λέει «Ελλάδα», επειδή το πνευματικό και το ποιητικό του ιδεώδες ήταν ένα εξιδανικευμένο, μέσα του, απειροστά, «αρχαίο ελληνικό κάλλος». Και δεύτερο, ότι και στα δυό ποιήματα, νιώθει κανείς διάχυση εκείνη την «αγγελική λυρική έκσταση» που αργότερα στάθηκε η κύρια ποιητική ροπή του Ρίλκε. Πρόκειται, άλλωστε, για μιά έκσταση ακίνητη, για μιά «προσήλωση στα ενδότερα», όπως δείχνει νάναι ένα ανέφελο καλοκαιριάτικο πρωϊνό η επιφάνεια μιάς έρημης λίμνης. Αλλά, στον Χαίλντερλιν, η έρημη λίμνη που καθρεφτίζει εικόνες ουράνιου κάλλους, πού είναι η ίδια ένα ουράνιο κάλλος, είναι η Ψυχή. Όσο για τη μεταγλώττιση,- ιδίως στο ποίημα «Ελλάδα»,- κοίταξα να διατηρήσω όπως τη βρήκα στο γαλλικό κείμενο, την κάπως ιδιόρρυθμη στιχουργική διάταξη. Φαίνεται πώς παρόμοια θάταν και στο γερμανικό πρωτότυπο.-).

Από όσο  μπορώ να γνωρίζω, στο τρίτομο έργο του κριτικού, ποιητή και μεταφραστή «Φυσιογνωμίες», εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1979 του Ανδρέα Καραντώνη, στον Γ΄ τόμο «Ξένη Λογοτεχνία» ανάμεσα στα 35 ονόματα δημιουργών από την παγκόσμια λογοτεχνία δεν περιλαμβάνεται ο Φ. Χ.

Το Αφιερωματικό τεύχος της «Νέας Εστίας» περιλαμβάνει ακόμα: -Τάκης Κ. Παπατσώνης, ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΟΥ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΥ ΧΑΙΔΕΡΛΙΝ (1770- 1843-1970), σ.704-712. Μας λέει ο ποιητής και μεταφραστής Τάκης Κ. Παπατσώνης:

«….Και θα τελειώσω με τα προφητικά και παρήγορα που παραθέτει σ’ έναν ακόμα ύμνο του για την Ελλάδα:

Από πολύν καιρό ανοίγεται μπροστά μας φανερά

με καθοδηγητικές γραφές, γραμμές και γωνίες,

η Φύση

κι’ οι ήλιοι γίνονται όλο και πιό κίτρινοι, κι’ οι σελήνες.

Αλλά κάθε φορά,

πού ο αρχαίος πολιτισμός της Γης

δείχνει επιθυμία να εξαφανισθεί,

ώ, ναι, και βρίσκεται μπλεγμένη η

Γη σε περιπέτειες, όπου στέκονται αντιμέτωπες πολεμόχαρες ανδρείες ορμές,

επεμβαίνει ο Θεός, κι’ αναχαιτίζει, και βάζει μέτρο

στην ξέφρενη πορεία. Τότε συναθροίζονται

οι δυνάμεις της ψυχής, χρυσά λουλούδια,

για νάρθει καλοδιάθετο το Κάλλος να κατοικήση

πάνω στη Γη, κι’ ένα πνεύμα να΄ρθη να κατασταθή

για σύντροφος, όσο παίρνει φιλικός,

όλων μαζί των ανθρώπων.

-Ανδρέας Καραντώνης, Δύο ποιήματα του Χαίλντερλιν, σ.713-714. Και,- Ο Βασίλης Ι. Λαζανάς μεταφράζει τρία ποιήματα: Ο ΝΕΚΑΡ/ ΕΣΠΕΡΙΝΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ/ ΣΤΟΝ ΑΙΘΕΡΑ, σ. 714-717. Τέλος, – Martin Heidegger,  Ο ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ ΚΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ, (Οι πέντε κατευθυντήριες προτάσεις), μετάφραση Μανόλης Μαρκάκης, σ. 718-725.

ΕΣΠΕΡΙΝΗ  ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Μπρός στην καλύβα του στον ήσκιο ο ζευγολάτης

κάθεται πράος’ καπνίζει για τον ταπεινό το τζάκι.

Στον πεζοπόρο αχολογάει φιλόξενα

του ειρηνικού χωριού η εσπερινή καμπάνα.

 

Για το λιμάνι πρόθυμα γυρνάν τα πλοία,

στίς μακρινές τις πολιτείες της αγοράς ευφρόσυνα

καταλαγιάζει η χλαλοή’ μες στη γαλήνια δράνα

λάμπει συντροφικό το δείπνο για τους φίλους.

 

Κι’ εγώ για πού; Ζουν από μισθό και από δουλειά

οι θνητοί’ ανάπαυση και μόχθο συναλλάζοντας,

όλα κυλούν τερπνά’ γιατί λοιπόν ποτέ

μόνο στο στήθος μου δεν ησυχάζει το κεντρί;

 

Στού δειλινού τον ουρανό μιά άνοιξη φουντώνει’

ανάριθμα τα ρόδα ανθοβολούν και ράθυμη φαντάζει

η χρυσαφένια πλάση’ ώ πάρτε με εκεί πέρα

νέφη ολοπόρφυρα! κι’ άς ήταν εκεί πάνω

 

μες στον αγέρα και το φώς πόνος κι’ αγάπη ναναλειώσουν!

Μά από την άφρονη παράκληση, θαρρείς, σκιασμένο,

το μαγικό όραμα σκορπά’ σκοτάδι γίνεται, κι’ ως πάντα

κάτω από τον ουρανό πανέρμος απομένω.

 

Έλα λοιπόν, ύπνε γλυκέ! Πολλά, πολλά ποθεί η καρδιά’

μα τέλος, Νιότη, όση και νάν, η φλόγα σου θα σβήσει

ανήμερη, ονειροπαρμένη Εσύ!

πράα κι’ ειρηνικά τα γηρατειά θ’ ακολουθήσουν.

Συμπληρωματικά να σημειώσουμε: Οι μεταφραστικές εργασίες του γερμανομαθούς Βασίλη Ι. Λαζανά, ποιητή και συγγραφέα από την Κόρινθο είναι πάρα πολλές, ιδιαίτερα όσον αφορά τους γερμανούς λυρικούς και ρομαντικούς. Οι μεταφράσεις του είναι διάσπαρτες σε διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Όπως «Νέα Εστία», «Ιωλκός», «Φιλολογική Πρωτοχρονιά», «Ηπειρωτική Εστία», «Ιλισός», «Κριτικά Φύλλα», «Κύψελος» και άλλα. Αυτόνομα σε βιβλία για τον Φ. Χ. από όσο γνωρίζω και μου είχε δηλώσει σε παλαιότερη συνεργασία μας, έχουν κυκλοφορήσει το – Ελεγείο «Θρήνοι του Μένωνος για τη Διοτίμα», μτφ., σχόλια, εισαγωγή, σημειώματα, εκδόσεις Νέα Σκέψη 1971, σ. 44.- Friedrich Hoelderlin, «Το Λυρικό έργο του ποιητή» ο αδελφός των Αρχαίων Ελλήνων, ο ποιητής της ερωτικής οδύνης, ο οραματιστής της «Ελεύθερης Πολιτείας», Αθήνα 1984, σ.334. – Friedrich Hoelderlin, «Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ», Τραγωδία. Μτφ. Προλεγόμενα, Σχόλια, ανάλυση της Τραγωδίας Β. Ι. Λαζανάς, Αθήνα 1998, σ.128. [Τις προηγούμενες δεκαετίες οι εκδόσεις και το βιβλιοπωλείο του Δ. Παπαδήμα στην οδό Ιπποκράτους στην Αθήνα, προμηθευόταν ο όποιος ενδιαφερόμενος τα βιβλία του Κορίνθιου συγγραφέα και μεταφραστή.].

Δεν θα ξεχάσω κατά τις επισκέψεις μου και την συνεργασία μας στο μεγάλο και ευρύχωρο σπίτι του, την βιβλιοθήκη του με παλαιές γερμανικές, γαλλικές και αγγλικές εκδόσεις του Φρήντριχ Χαίλντερλιν και την αγάπη με την οποία μου μιλούσε ο συγγραφέας Βασίλης Ι. Λαζανάς για τον γερμανό ποιητή, μου έδειχνε χειρόγραφά του και διαφορετικά μεταφραστικά του σχεδιάσματα από τις τρείς γλώσσες που κατείχε. Μια μονοετή μου απόπειρα εκείνα τα χρόνια να μάθω την γερμανική γλώσσα, φοιτώντας στο γερμανικό φροντιστήριο του «Γκαίτε- Θωμά» στον Πειραιά, δίπλα από το «Γαλλικό Ινστιτούτο» (σήμερα ιδιοκτησία της Βιβλιοθήκης Α. Λασκαρίδη), μου έδειξε την έλλειψη υπομονής και επιθυμίας εκ μέρος μου να γίνω κάτοχος μιάς γλώσσας που ηχούσε βαριά στην ακοή μου, και με κούραζαν τόσο αυτές οι πολυσύνθετες λέξεις της-σαν βαγόνια τρένων-τα βαριά βήματα των γερμανικών λέξεων. Όμως, χάρηκα τόσο πολύ την αισθητική έκδοση ενός τόμου με ποιήματα του ποιητή Νοβάλις στην παλαιά Γερμανική Γοτθική γραφή σε επίσκεψή μου στο Άγιο Όρος, όταν νεαρός επισκέπτης κρατούσε στα χέρια του την καλαίσθητη έκδοση με τα ποιήματα και τα μετέφραζε. Αυτές οι καλλιτεχνικές γερμανικές εκδόσεις με το χοντρό χαρτί, τα διαχωριστικά διαφανή τσιγαρόχαρτα, οι ασπρόμαυρες γκραβούρες γερμανικών τοπίων, το εξαίρετο δέσιμο, την κόκκινη κορδελίτσα ανάμεσα στα φύλλα και προπάντων για μένα-πρώτη φορά την έβλεπα-την παλαιά γερμανική γοτθική καλλιτεχνική γραφή. Ήταν χάρμα οφθαλμών. 

4., -Αντιγράφω από την ποιητική σύνθεση «Άρτος και Οίνος» την αφιερωμένη από τον Φ. Χαίλντερλιν, «An Heinze» στροφή νούμερο 7, στίχοι 109-124. Η μετάφραση, ο πρόλογος και τα σχόλια είναι του Πειραιώτη καθηγητή φιλοσοφίας και μεταφραστή Γιάννη Τζαβάρα, στο βιβλίο του: Γιάννης Τζαβάρας, Θρησκευτική Ποίηση. Αισχύλου: Ύμνος στον Δία- Φρήντριχ Χαίλντερλιν: Άρτος και Οίνος, 7-9. Επίμετρο: Friedrich Holderlin: Uber Religion/ Περί θρησκείας. Εκδόσεις Γενικές Εκδόσεις «Δωδώνη»- Μάρκος Ε. Λάζος Αθήνα, 4, 2022, σ. 103. (επιμέλεια έκδοσης: Κλεονίκη Μαγκλάρα, σχεδιασμός εξωφύλλου- σελιδοποίηση: Αριάδνη Μιχαηλάρη. Σημειώνει ο Πειραιώτης καθηγητής της φιλοσοφίας, μεταφραστής και σχολιαστής στην σελίδα: 77.

«Το όλο ποίημα χαρακτηρίζεται από μια τριαδική δομή. Αποτελείται από τρείς μεγάλες ενότητες, καθεμιά, από τις οποίες περιλαμβάνει τρεις στροφές. Αλλά και καθεμιά από τις 3χ3 στροφές συντίθεται από τρείς τριάδες δίστιχων δηλαδή συνολικά από 18 (=3χ6) στίχους. … Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η 7^η στροφή, η οποία φαίνεται ότι πάσχει, επειδή αποτελείται από 16 μόνο στίχους, γι’ αυτό και χρειάζεται μια ξεχωριστή και εις βάθος αντιμετώπιση-ενώ κατά το πλείστο αντιμετωπίστηκε έως τώρα ρηχά-φιλολογικά….».

Συμπληρωματικά να δώσουμε και τις εξής πληροφορίες για τα βιβλία που κυκλοφορούν στο εμπόριο τα τελευταία χρόνια και αξίζει κανείς να διαβάσει του Πειραιώτη καθηγητή της φιλοσοφίας και μεταφραστή Γιάννη Τζαβάρα, με την  ανάλογη προσοχή και αναγνωστικές «δυσκολίες» μια και είναι μελέτες, σχόλια και μεταφράσεις ειδικές, θέλω να πω, για έναν κύκλο αναγνωστών της φιλοσοφίας, μα και όχι μόνο. Είναι μελετήματα πυκνογραμμένα, σε ύφος πυκνό γραφή φοβερά σχεδιασμένη που απαιτεί λόγω των θεμάτων που θίγει όχι μόνο μια πρώτη ανάγνωση. Ορθές είναι και οι μεταφράσεις του Γιάννη Τζαβάρα αρχαίων ελληνικών ύμνων, όπως αυτός ο Αισχύλιος Ύμνος στον Δία. Οι μελέτες του έρχονται να συμβάλουν με τις ερμηνείες και τους σχολιασμούς του στην βαθύτερη κατανόηση του έργου του Φ. Χαίλντερλιν, να προστεθούν στην σύγχρονη βιβλιογραφία για τον γερμανό λυρικό και την σημαντική συνεισφορά του στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ποίηση. Ενός γερμανού λυρικού του οποίου το έργο όπως φαίνεται τα τελευταία χρόνια στην πατρίδα μας έχει βρει όχι μόνο αρκετούς θαυμαστές αλλά και απασχολήσει επιστημονικά και εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, μια και διοργανώνονται Συνέδρια για την ποίησή του με την συμμετοχή ξένων και ελλήνων μελετητών του. Να μνημονεύσουμε μόνο ένα όνομα-δίχως να παραγνωρίζουμε άλλα- αυτό του Βασίλειου Λέτσιου και η εργασία του «Ο Χαίλντερλιν των Ελλήνων ποιητών- μεταφραστών στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής» (σχετικές πληροφορίες και στο διαδίκτυο. Ας δώσουμε τώρα τους τίτλους των βιβλίων του πειραιώτη Γιάννη Τζαβάρα που αξίζει να αγοράσουμε και να διαβάσουμε και αν επιθυμούμε να προσφέρουμε ως δώρο στα μεγάλα παιδιά που αγαπούν την Ποίηση: Γιάννης Τζαβάρας, - «Στοχασμός και Ποίηση. Χάιντεγκερ και Χαίλντερλιν», εκδ. BooKstars, Αθήνα 2017,  σ.144. Γιάννης Τζαβάρας –Friedrich Holderlin, «ΔΥΟ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗ», α) Ο προσευχόμενος μονόλογος του Εμπεδοκλή, β) Η τραγική ωδή «Εμπεδοκλής». Εισαγωγή- Μετάφραση- Ερμηνευτικά Σχόλια. Εκδόσεις Διανόηση, Αθήνα 6, 2021, σ.122. Γιάννης Τζαβάρας, – «ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ» Αισχύλου Ύμνος στον Δία. –Φρήντριχ Χαίλντερλιν, ΆΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ 7-9. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 4, 2022, σ.282. Γιάννης Τζαβάρας, – Friedrich Holderlin, «Η γένεση εντός της φθοράς ή αλλιώς; Η καταρρέουσα πατρίδα….». Εισαγωγή, Μετάφραση, Ερμηνευτικά Σχόλια Γ. Τζαβάρας. Εκδόσεις Διανόηση, Αθήνα 9, 2022, σ.222. Τα βιβλία του Πειραιώτη συγγραφέα περιλαμβάνουν γερμανόγλωσση και ελληνόγλωσση ενδεικτική βιβλιογραφία, αυτόνομων εκδόσεων του Φρήντριχ Χαίλντερλιν.

5., - Ο ΥΠΕΡΙΩΝ ή Ο ΕΡΗΜΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (Hyperion oder der Eremit in Griechenland) το μοναδικό επιστολικό μυθιστόρημα του γερμανού ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα ελληνικά σε αυτόνομη έκδοση από τις εκδόσεις Ηριδανός, Αθήνα, χ.χ., σ.310. (την δεκαετία του 1970 μετά την μεταπολίτευση), η μετάφραση είναι του Λαυρέντιου Γκέμερεϋ και η επιμέλεια του Δήμου Μαυρομμάτη. Όσοι από τους παλαιούς αναγνώστες ευτύχησαν να το έχουν διαβάσει, θα είχαν απολαύσει και «θαυμάσει» την καταπληκτική μετάφραση του Λαυρέντιου Γκέμερεϋ. Εκπληκτικός ο μεταφραστικός χειρισμός της ελληνικής γλώσσας όχι μόνο στην εποχή της ακόμα και σήμερα διακρίνεται η λαμπράδα και καθαρότητά της. Όπως φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν επιχειρήθηκε-από όσο γνωρίζω-η μετάφρασή του εκ νέου. Οι ελληνικές γενιές της Κατοχής είχαν διαβάσει αποσπάσματά του σε μετάφραση της Καίτης Μοσχονά- Πεζοπούλου, στο βιβλίο της: «Κύματα του Βορρά. Ποιήματα και πεζά από τη βόρεια λογοτεχνία», εκδ. Θεσσαλονίκη, 1943, σελ. 132. Την πληροφορία μας δίνει στον αριθμό 55, σ.19, ο πρώτος έλληνας βιβλιογράφος του Φ.Χ. στην Ελλάδα στο βιβλίο του Λάμπρος Μυγδάλης: «Ελληνική Βιβλιογραφία Φρήντριχ Χέλντερλιν (1903-1976)», εκδόσεις Διαγωνίου, Θεσσαλονίκη 1977, σ.32. Στις δύο ακόμα αριθμημένες καταγραφές του ο Λάμπρος Μυγδάλης, μνημονεύει στο νούμερο 56 την μετάφραση δύο αποσπασμάτων του Βασίλη Ι. Λαζανά στο περιοδικό Κύψελος 2(1962), 21-22. Και στο νούμερο 57 καταγράφει το βιβλίο της Ελένης Δ. Αδαμοπούλου, «Όνειρο και πραγματικότητα», Αθήνα 1975, σ.151. Η Αδαμοπούλου μεταφράζει τρία αποσπάσματα από το τέλος του μυθιστορήματος. Με βάση αυτά τα μεταφραστικά δεδομένα, η μετάφραση του Λαυρέντιου Γκέμερεϋ των εκδόσεων Ηριδανός χ.χ. είναι η πρώτη και ολοκληρωμένη έκδοση του μυθιστορήματος «Υπερίων» στην χώρα μας. Στην σελίδα 9 μας λέει για την δουλειά του ο συγγραφέας και μεταφραστής  Λαυρέντιος Γκέμερεϋ:

«Την ελληνική έκδοση του «Υπερίωνα» του Χαίλντερλιν προετοίμασε σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο Carl Hanser Verlag- του οποίου η κριτική έκδοση των έργων του ποιητή χρησιμοποιήθηκε για τη μετάφραση- η κυρία Hannelore Ochs, θερμή θαυμάστρια του μεγάλου Γερμανού ποιητή.

          Την πρώτη ώθηση για να μεταφράσω τον «Υπερίωνα» οφείλω στον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη.

Η φροντίδα του Δήμου Μαυρομμάτη, η βαθιά του γνώση και αίσθηση της Γλώσσας και του Ποιητικού Λόγου χάρισε στη μετάφραση εκείνη τη διάσταση, που σαν ξένος μοιραία δε θα μπορούσα να της δώσω εγώ.

Με τη μεγάλη αγάπη του για το έργο του Χαίλντερλιν, ο σεβαστός Παναγιώτης Κανελλόπουλος ανέλαβε τον κόπο να διαβάσει- συγκρίνοντάς το με το γερμανικό πρωτότυπο- όλο το κείμενο, για να του δώσει το τελευταίο στίλβωμα.

Η προθυμία του Νίκου Αντωνάτου να διαβάσει επανειλημμένα το κείμενο στις διάφορες φάσεις της εργασίας, αποτέλεσε πολύτιμη βοήθεια.

Με συγκίνηση ευχαριστώ για την παροχή τόσο πλούσιας βοήθειας, που έκανε τη μετάφραση πραγματικά συλλογικό έργο.».

Η ελληνική αυτή έκδοση, όσοι την έχουν διαβάσει παλαιότερα, θα έχουν διαπιστώσει ότι δεν περιλαμβάνει Περιεχόμενα. Στην δική μου ανάγνωση εκ νέου προβαίνω στην αριθμητική διαμερισματοποίηση των 308 σελίδων του βιβλίου. Μία μορφή Περιεχομένων, αν και το επιστολικό μυθιστόρημα χρήζει ειδικού λεξιλογίου των ονομάτων και πραγματολογικών σχολιασμών των τοποθεσιών, προσώπων και των ελληνικών τοποθεσιών στους οποίους αναφέρεται και των ιστορικών γεγονότων καθώς και των συμβολισμών της αρχαιότητας.  Ο τόμος με το λιτό αλλά ωραίο μαλακό χρωματισμό του εξωφύλλου, χωρίζεται σε δύο μέρη. Α΄ μέρος σ.13-131 βιβλία 2 και Β΄ μέρος σ. 135-231. Β. 2. Η δομή του «Υπερίωνα» όπως γνωρίζουμε είναι Επιστολική. Έχουμε δηλαδή τις Επιστολές του Υπερίωνα στον Μπελλαρμίνο (που είναι και οι περισσότερες), τις Επιστολές του Υπερίωνα προς την Διοτίμα και τις δύο Επιστολές της Διοτίμας προς τον Υπερίωνα. Οι Επιστολές του Μπελλαρμίνο του Α΄ μέρους είναι 30. Στο Β΄ μέρος οι Επιστολές του Υπερίωνα προς τον Μπελλαρμίνο είναι 15. Οι Επιστολές του Υπερίωνα προς την Διοτίμα είναι 11 και τέλος έχουμε και 2 Επιστολές της Διοτίμας προς τον Υπερίωνα. Ο πρώτος τόμος του έργου βιβλίο πρώτο, αρχινά με τον ΠΡΟΛΟΓΟ του γερμανού ποιητή. Διαβάζουμε:

«Θα ‘θελα πολύ να μπορούσα να κερδίσω γι’ αυτό το βιβλίο την αγάπη των Γερμανών. Φοβούμαι όμως ότι άλλοι θα το διαβάσουν σαν εγχειρίδιο, με μόνη έγνοια τους το διδακτικό του μύθο, και άλλοι θα το πάρουν σαν κάτι το πολύ ελαφρό. Και οι δύο πλευρές δεν θα το καταλάβουν.

          Όποιος θέλει μόνον να μυρίσει αυτό το φυτό, δεν θα το γνωρίσει. Και όποιος το κόψει για να το σπουδάσει πάλι δεν θα το γνωρίσει.

Η άρση της δυσαρμονίας ενός χαρακτήρα δεν γίνεται ούτε χάριν του στοχασμού μόνον, ούτε για την κενή απόλαυση.

 Το σκηνικό όπου διαδραματίζονται όσα ακολουθούν δεν είναι νέο, και ομολογώ ότι κάποτε, αρκετά παιδαριωδώς, αποπειράθηκα κάποια σχετική αλλαγή, πείστηκα όμως ότι αυτό το σκηνικό είναι το μοναδικό που ταιριάζει στον ελεγειακό χαρακτήρα του Υπερίωνα, ντράπηκα που η πιθανή κρίση του κοινού με έκανε τόσο υπερβολικά ενδοτικό.

          Λυπάμαι πού προς το παρόν μία εκτίμηση του συνολικού σχεδίου δεν είναι δυνατή για όλους. Αλλά ο δεύτερος τόμος θα ακολουθήσει το συντομότερο.», σ.11.

ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΟ, σ. 13-69

ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΟ, σ. 70-131

     ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΟ, σ. 135-178

ΔΕΥΤΕΡΟ ΒΙΒΛΙΟ, σ. 179-231

Ακολουθούν οι σελίδες με:

-ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Friedrich Holderlin, Η ζωή και το έργο του. (Από το Κεφάλαιο 192 της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος»), σ.233- 276.

-Gunter Mieth, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ  ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ, σ. 277-289

-ΛΑΥΡΈΝΤΙΟΥ ΓΚΕΜΕΡΕΫ, ΟΙ ΠΗΓΕΣ, σ.290-306. (Οι Πηγές μεταφέρονται δίγλωσσες). Επισημαίνει ο μεταφραστής: «Για τον Έλληνα αναγνώστη έχει μία ειδική σημασία ότι ο παράξενος ανθελληνισμός με τον οποίο παρουσιάζονται τα «Ορλωφικά» του 1770, μολονότι δεν παίζουν και τόσο μεγάλο ρόλο στο βιβλίο, σίγουρα συνέβαλε σε ένα μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση μιάς υποσυνείδητης δυσπιστίας απέναντι στους Έλληνες σε όλες τις γενιές που είχαν τον Υπερίωνα ως βασική πνευματική τροφή.»., σ.306

-ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ, σ. 307-308. (Δίδονται πραγματολογικές σύντομες πληροφορίες για τα ονόματα: Υπερίων, Διοτίμα, Αδάμας, Αλαβάνδας, Νοταράς, Μπελλαρμίνο).

          Αυτή είναι η εσωτερική δομή του Επιστολικού μυθιστορήματος «ΥΠΕΡΙΩΝ ή ο Ερημίτης στην Ελλάδα» του γερμανού ρομαντικού ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν. Από την μεριά μας, σαν αναγνώστες, να επισημάνουμε την προτροπή του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη στον Γκέμερεϋ να μεταφράσει στα ελληνικά το έργο. Οι επιδράσεις του γερμανού λυρικού ποιητή Φ. Χαίλντερλιν στην ποίηση και την αισθητική ποιητική του Οδυσσέα Ελύτη είναι κάτι παραπάνω από έντονη σε πολλές του λυρικές ποιητικές συνθέσεις και θεωρητικούς του σχολιασμούς. Αν και δεν τον μεταφράζει ξεχωριστά στην «Δεύτερη Γραφή» του, το πνεύμα της ατμόσφαιρας του είναι διάσπαρτο στην γραφή του νομπελίστα μας ποιητή, (κάτι ανάλογο θα περιμέναμε και από την ποιητική γραφή του Νίκου Εγγονόπουλου). Ενώ για τις επιδράσεις στην ποίηση του Διονυσίου Σολωμού, χρήσιμη είναι η μελέτη του Γιώργου Βελουδή, «Κριτικά στον Σολωμό», εκδ. Δωδώνη 2000. Στίχοι και αποσπάσματα, θραύσματα εκφράσεων και λέξεων, αποφθεγματικές λέξεις του Φ. Χαίλντερλιν, διαβάζουμε σε κείμενα του γερμανόγλωσσου Οδυσσέα Ελύτη. Υπάρχει μία ποιητική και αισθητική συναντίληψη των δύο ποιητών αν δεν κάνω ερμηνευτικό λάθος. Τον Ελύτη συγκινεί και η τραγική περίπτωσή του. Αλλά ας μην επεκταθούμε. Εξάλλου, σε συγγενικές ή άλλες παραλληλίες συναντάμε και σε έναν από τους πρώτους έλληνες μοντερνιστές ποιητές, τον Τάκη Παπατσώνη, το βιβλίο του και όχι μόνο μας λέει πολλά. Βλέπε: Τάκης Κ. Παπατσώνης, «FRIDRICH HOLDERLIN 1770, 1843, 1970. Εγκώμιο». Τρείς Ύμνοι, Τρία Σχόλια, εκδόσεις Ίκαρος 1993, σ. 126 β΄ έκδοση. (ά έκδοση 1970). Παρενθετικά να γράψουμε, ότι η αρτιότερη παρουσίαση, δύο κείμενα  στην εποχή που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νέα Εστία», γνωριμία μας με τον Φ.Χ., είναι αυτή του κοινωνιολόγου και συγγραφέα πρώην πρωθυπουργού Παναγιώτη Κανελλόπουλου, δύο παρουσιάσεις οι οποίες τώρα περιλαμβάνονται στον Γ΄ τόμο των Λογοτεχνικών και άλλων Δοκιμίων του. Το δεύτερο δημοσίευμα συνοδεύει την έκδοση του «Υπερίωνα» στα ελληνικά. Όσον αφορά τις απόψεις του γερμανού φιλόσοφου Μάρτιν Χάϊντεγγερ για τον «ποιητή των ποιητών» Φ.Χ. όπως τον θεωρεί ο «σκοτεινός» φιλόσοφος δάσκαλος της πολιτειολόγου Χάννα Άρεντ χρήσιμες είναι και οι πρώτες στα ελληνικά χρήσιμες πληροφορίες που μας δίνει ο Κώστας Δ. Γεωργούλης στο βιβλίο του «Αισθητικά και Φιλοσοφικά Μελετήματα», εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1964, βλέπε το κεφάλαιο «Η Επιστήμη της Λογοτεχνίας». Η μελέτη του Μάρτιν Χάιντεγκερ κυκλοφορεί στα ελληνικά «Ο Χαίλντερλιν και η ουσία της ποίησης», μτφ. Θεόδωρος Άδραστος, εκδόσεις Υπερίων, 5, 1997 και έχει απασχολήσει αρκετούς έλληνες δοκιμιογράφους και στοχαστές. Από την μεριά μου, με την μνημόνευση τίτλων βιβλίων συμπληρώνω κατ’ ελάχιστο την πρώτη βιβλιογραφία του Λάμπρου Μυγδάλη.

Να υπενθυμίσουμε ότι η Μούσα του νεαρού ρομαντικού ποιητή με το όνομα ΔΙΟΤΙΜΑ, υπήρξε πραγματικό γυναικείο πρόσωπο της εποχής του. Πίσω από το αρχαίο ελληνικό όνομα ΔΙΟΤΙΜΑ που έπλασε ο φιλόσοφος Πλάτων και επικαλείται στο «Συμπόσιο» ο Σωκράτης, στην ομιλία του περί έρωτος, κρύβεται μία παντρεμένη πολύτεκνη σύζυγος και μητέρα η Σαρλόττα φόν Κάλμπ (Charlotte von Kalb, το γένος Marschalk von Ostheim, 1761-1843), που την γνώρισε ο ποιητής την Άνοιξη του 1784, στο Μάνχαϊμ. Η Σαρλόττα φόν Κάλμπ ήταν επιστήθια φίλη του γερμανού ποιητή Σίλλερ ο οποίος της σύστησε τον νεαρό Φρήντριχ Χαίλντερλιν ως οικοδιδάσκαλο και παιδαγωγό των παιδιών της. Ο νεαρός ποιητής κατά την διάρκεια της γνωριμίας τους την ερωτεύεται παράφορα παρά το γεγονός ότι η παντρεμένη γυναίκα τον έβλεπε φιλικά και μέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών σχέσεων και συνθηκών και εθίμων της εποχής. Ο Χαίλντερλιν δεν ξεπέρασε ποτέ του τον έρωτα προς την Σαρλόττα, τον έκλεισε στα βάθη της ψυχής του μέχρι τον θάνατό του. Τόσο στο επιστολικό του μυθιστόρημα όσο και στα ποιήματά του η εικόνα της και τα χαρακτηριστικά του χαρακτήρα της βρίσκονται πίσω από το αρχαίο όνομα ΔΙΟΤΙΜΑ. Της αφιερώνει ποιήματα ή την επικαλείται σε στίχους του.

6., -Τα ποιήματα: -Στους νέους ποιητές, σ.54.- Διοτίμα, σ.55, -Άλλοτε και τώρα, σ.56.- Η 7 στροφή από το «Άρτος και Οίνος», σ. 85.- Την ευφροσύνη χάρηκα…,  σ.125, Προέρχονται από το βιβλίο του επιμελητή βιβλίων-εκδόσεων (εργάστηκε στον εκδοτικό οίκο του Γεωργίου Φέξη), του ακούραστου μεταφραστή, ποιητή Άρη Δικταίου, «ΠΑΤΜΟΣ ΚΑΙ 30 ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ» Πρόλογος-Μετάφραση- Σχόλια ΑΡΗΣ ΔΙΚΤΑΙΟΣ, εκδόσεις Αιγόκερως/ Λογοτεχνία, Αθήνα 1982, σ. 184, τιμή 300 δραχμές. Ο πολύγλωσσος ποιητής και μεταφραστής, δοκιμιογράφος  Άρης Δικταίος, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους έλληνες ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς τον προηγούμενου αιώνα, ένας ακάματος εργάτης των γραμμάτων, εργάστηκε για βιοποριστικούς λόγους ως μεταφραστής για μεγάλο διάστημα της ζωής του. Υπήρξε επίσης,  και ένας αξιόλογος και εμβριθής δοκιμιογράφος, και ένας εξίσου αξιόλογος ανθολόγος της παγκόσμιας ποίησης. Τα βιβλία του, ποιητικά και οι ανθολογίες ελλήνων και ξένων ποιητών, γίνονταν ανάρπαστα από τους νέους της γενιάς μας που αγαπούσαν την ποίηση. Τα έργα του δεν στόλιζαν μόνο τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων αλλά και τα ράφια των ατομικών μας Βιβλιοθηκών. Οι Μεταφράσεις του διαβάζονταν με αναγνωστική «βουλιμία», ο Άρης Δικταίος μας γνώρισε με τις μεταφράσεις του δεκάδες γερμανόφωνους συγγραφείς. Σε αυτόν οφείλουμε την πρώτη μας επαφή με τα βιβλία του γερμανού στυλίστα Τόμας Μαν. Βλέπε «Μαγικό Βουνό», τη νουβέλλα «Σύγχυση Αισθημάτων» του αυστριακού Στέφαν Τσβάιχ, τις εξαιρετικές του αποδόσεις της θρησκευτικής ατμόσφαιρας ποίησης του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (όπως η μετάφραση του πειραιώτη Μάριου Πλωρίτη του μικρού δοκιμίου του Ρίλκε «Γράμματα σε έναν νέο ποιητή»). Οι τόμοι των μεταφράσεων του Άρη Δικταίου μας έφεραν σε γνωριμία με την Ποιητική, την Δοκιμιακή, την Διηγηματική γραφή και των νεότερων, σύγχρονων γερμανών συγγραφέων, βλέπε τον τόμο «ΡΕΝ», εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα, 12, 1975. Μας γνώρισε Βέλγους Ποιητές με την Ανθολόγησή του, τον Ιταλό ποιητή Τζουζέπε Ουγκαρέτι που μετέφρασε για τις εκδόσεις του Γ. Φέξη, την Κινέζικη Ποίηση και ονόματα Κινέζων ποιητών στην γνωστή ανθολογία του. Μετέφρασε τον ρώσο κλασικό συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, έγραψε μελέτημα-βλέπε το σπονδυλωτό βιβλίο του, «Επτά ανθρώπινα σχήματα» εκδ. Γ. Φέξη 1961-, γνωρίζοντάς μας την σκέψη και την φιλοσοφία του ρώσου στοχαστή Λέων Σεστόφ. Βλέπε και την μετάφραση του βιβλίο του «Η νύχτα της Γεσθημανής», εκδόσεις Δωδώνη. Έγραψε εισαγωγή για την έκδοση των Απάντων του ποιητή του μεσοπολέμου Ναπολέων Λαπαθιώτη, (κυκλοφορεί αυτόνομα σε βιβλίο), εξέδωσε σημαντικές Ανθολογίες με φωνές από την ελληνική και παγκόσμια ποιητική παράδοση. Ανθολόγησε την παρουσία της Μητέρας σε βιβλίο του. Οι Ανθολογίες του είναι μονότομες ή πολύτομες, από όλο το φάσμα και τις κατηγορίες της Παγκόσμιας Ποίησης. Βιβλία του για μεγάλο διάστημα στα εφηβικά μας χρόνια ήταν δίπλα μας, διαβάζονταν οι μεταφράσεις και οι ποιητικές του ανθολογήσεις μετά την μεταπολίτευση με μεγάλο ενδιαφέρον, και ότι άλλο δημοσίευε ο ποιητής και μεταφραστής σε σύγχρονα και παλαιότερα λογοτεχνικά περιοδικά, όπως ο «Αιώνα μας» ο «Κύκλος», οι «Τομές» του ποιητή Δημήτρη Δούκαρη. Ήταν παρών στις πνευματικές και συγγραφικές επάλξεις μέχρι το τέλος του επίγειου βίου του, με άποψη και κρίση, θέση που, ορισμένες φορές ενοχλούσε. Αγαπημένη μορφή των ελληνικών γραμμάτων εξέφραζε τις σταθερές του θέσεις, απόψεις για τα μεταφραστικά και ποιητικά πράγματα στην πατρίδα μας. Ανοιχτό και εργατικό μυαλό, σκέψη καθαρή, προοδευτική όχι με την στενή έννοια των ιδεολογικών χαρακωμάτων όρια. Οι μεταφράσεις του δεν περιορίζονταν μόνο στις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά συμπεριελάμβαναν και γλώσσες του αρχαίου κόσμου, αρχαία ελληνικά, λατινικά. Ο ποιητικός του λόγος εξαιρετικός, πολλές από τις μεταφράσεις του διαβάζονται ακόμα και σήμερα με ευχαρίστηση παρά την παρέλευση τόσων χρόνων και την εμφάνιση στην μεταφραστική εμπορική σκηνή νέων, μοντέρνων αντρικών και γυναικείων μεταφραστικών φωνών. Ορισμένα, ελάχιστα άτομα του χώρου του βιβλίου που κρατούν τα υποδεκάμετρα της αξιολόγησης, θέλουν να κανοναρχούν το τι είναι Ποίηση και τι Πεζογραφία και τι όχι, αρνούνται την μεγάλη και διαρκή προσφορά του. Οι σύγχρονες όμως επανακυκλοφορίες των συγγραφέων και των έργων που μετέφρασε στην εποχή του, δηλώνουν περίτρανα προς τα πού κλείνει η πλάστιγγα των σύγχρονων αναγνωστικών προτιμήσεων μας. Βιβλία του όπως η «Ανθολογία Παγκοσμίου Ποιήσεως» στέκεται εφάμιλλα δίπλα στις ανθολογικές εργασίες του ζεύγους Νίκου και Ρίτας Μπουμη- Παπά. «Εφτά ανθρώπινα σχήματα», «Ανθολογία Γερμανών Ποιητών»,  «Βούλγαροι ποιητές», «Βέλγικη ποίηση», «Κινέζοι Ποιητές», «Τζουζέπε Ουνγκαρέτι» είναι μερικοί γνωστοί μας τίτλοι. Ποιητικές του συλλογές όπως η  «‘Ελούσοβα», «Το ταξίδι για τα Κύθηρα», οι συγκεντρωτικοί τόμοι των Ποιημάτων του βρίσκονται στην προτίμηση των φίλων του ποιητικού λόγου. Διαβάζονται ακόμα και στις μέρες μας, Ανθολογούνται.

Ο γεννημένος στο Ηράκλειο της Κρήτης Κώστας Κωνσταντουράκης, (1919-8/3/1983), όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, καθιερώθηκε στα ελληνικά γράμματα με το ψευδώνυμο Άρης Δικταίος, ανήκει στους έλληνες δημιουργούς της Α΄ Μεταπολεμικής Γενιάς. Τιμήθηκε δύο φορές τόσο στην Ελλάδα όσο και από κυβερνήσεις ξένων κρατών. Ευτύχησα να τον συναντήσω αρχές δεκαετίας του 1980 όταν είχε αρχίσει να μειώνει τις δημόσιες εμφανίσεις του λόγω υγείας. Σημαντικός και γνωστός καθηγητής και μεταφραστής από την Πόλη του Πειραιά με πήρε μαζί του σε επίσκεψή στην οικία του Δικταίου. Τον παρακάλεσα και την δεύτερη φορά που επισκέφτηκε τον ποιητή και μεταφραστή να τον συνοδεύσω. Δέχτηκε εφόσον οι εντυπώσεις από την πρώτη επίσκεψη μας ήταν θετικές, με ευχαρίστηση πήγα στο σπίτι του, και όπως ήμουν λιγάκι φλύαρος, τον κούρασα στις ερωτήσεις για τους έλληνες ποιητές, για την δική του ποίηση  και τις μεταφράσεις του. Αναφέρθηκα στην πρώτη επαφή μας με το έργο του Τόμας Μαν μέσω των μεταφράσεών του, έδειξε να συγκινείται, που, ένας νεότερος φιλαναγνώστης του μιλούσε για την δική του δουλειά. Ξεθαρρεύοντας λιγάκι, ανέφερα στον έμπειρο και σοβαρό Άρη Δικταίο ότι και άλλοι νέοι της γενιάς μου που αγαπούν την ποίηση και την πεζογραφία, την παγκόσμια λογοτεχνία στρέφονται στις δικές του μεταφράσεις, τις γνωρίζουν, αναζητούν τα βιβλία του και τα προμηθεύονται. Ευγνωμονώ μέσα μου ακόμα τον πειραιώτη καθηγητή και μεταφραστή για τις δύο αυτές επισκέψεις. Μετά την μεταπολίτευση προσανατολίζοντας τα πνευματικά και συγγραφικά μου ενδιαφέροντα, άρχισα να γνωρίζω τις πολύ καλές παλαιές εκδόσεις του Γεωργίου Φέξη. Ο ποιητής και μεταφραστής  Άρης Δικταίος υπήρξε επιμελητής και μεταφραστής πολλών έργων που κυκλοφόρησε ο εκδοτικός οίκος. Οι ντάνες των βιβλίων πάνω στην ζυγαριά που πωλούσε με το κιλό το βιβλιοπωλείο του Λαδιά στην οδό Ιπποκράτους στην Αθήνα, έδωσε την ευκαιρία σε εμάς τους νέους φίλους της ποίησης και της πεζογραφίας μετά το 1974 να προμηθευτούμε έργα κλασικών ελλήνων και ξένων συγγραφέων σε φθηνή τιμή. Τίτλοι βιβλίων σε καλή κατάσταση πολλά με άκοπες τις σελίδες ακόμα ανέμεναν, λησμονημένα, τους νέους αγοραστές. Έκτοτε, ότι συναντούσα στην βιβλιαγορά ή σε παλαιοπωλεία που έφεραν την σφραγίδα του Άρη Δικταίου κοίταζα να το αγοράσω. Όταν χρόνια αργότερα γνώρισα από κοντά τον καλό φιλόλογο και ποιητή Σταύρο Βαβούρη, φρόντισα στις συζητήσεις μας να ρωτήσω την γνώμη του για τα ποιήματα και τις μεταφράσεις του Άρη Δικταίου, και ο πάντα αυστηρός αλλά δίκαιος, Βαβούρης, εξαίρετος φιλόλογος και άριστος χρήστης και κάτοχος της ελληνικής γλώσσας, ο ποιητής με το χαρακτηριστικό του ύφος και «τουπέ» μου εξηγούσε γιατί είναι καλός μεταφραστής ο Άρης Δικταίος, θυμόταν απέξω στίχους των ποιημάτων του, όπως και πολλών άλλων ποιητών. Διφορούμενη ήταν οι κρίσεις του για άλλους, αλλά να μην επεκταθώ και ξεφύγω από το θέμα. Θετική γνώμη για τον ποιητή και μεταφραστή Άρη Δικταίο από τον Πειραιά, είχαν επίσης ο ποιητής και μεταφραστής, καθηγητής της αγγλικής γλώσσας Ανδρέας Αγγελάκης, ο τραπεζικός, δοκιμιογράφος συγγραφέας Χρήστος Αδαμόπουλος, ο καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και έμπειρος μεταφραστής Ηλίας Κυζηράκος. Όλοι τους μιλούσαν θετικά για τα βιβλία του Δικταίου, ο Αγγελάκης μάλιστα όπως και ο Κυζηράκος ήσαν προσωπικοί του φίλοι αν η μνήμη δεν με απατά. Όταν λοιπόν στην Πόλη σου, από διάφορες φωνές-πηγές, άκουγες να επαινούν τις μεταφράσεις του, να διαβάζουν την ποίησή του, πώς μπορεί να μείνεις αδιάφορος και να μην ενδιαφερθείς να τον συναντήσεις από κοντά, να προμηθευτείς τα βιβλία του που ούτως ή άλλως σε ενδιέφεραν. Σε δικές του εργασίες όφειλες την γνωριμία σου με μεγάλα πνεύματα της παγκόσμιας γραμματείας. Ας μου επιτραπεί να προσθέσω και την γνώμη- του ευτυχώς εν ζωή ακόμα- του έμπειρου κριτικού και ιστορικού της ελληνικής λογοτεχνίας καθηγητή Μιχάλη Μερακλή, ενός γερμανομαθούς πανεπιστημιακού και μεταφραστή γερμανικών μελετών της λαογραφίας. Όσες φορές τον ρωτούσα, το έφερνε η συζήτησή μας, μου μιλούσε πάντα θετικά για τις δουλειές του Άρη Δικταίου. Είναι εύλογο ασφαλώς μέσα στην ιστορική διαδρομή των ελληνικών γραμμάτων, η ποιητική και κυρίως η δοκιμιακή και μεταφραστική παρουσία του Άρη Δικταίου να έχει κάπως παραμεληθεί, να έχει κάπως ατονήσει η παρουσία του στους κύκλους των νέων, σύγχρονων λογοτεχνών, να μην αναζητούνται τίτλοι βιβλίων που μετέφρασε με αγάπη, ευσυνειδησία, σεβασμό, επιμέλεια, φροντίδα του ύφους και της γλώσσας του ξένου συγγραφέα και παράλληλα την σωστή μεταφραστική χρήση της ελληνικής γλώσσας. Εσωτερικά εκφραστικά της απόδοσης «μυστικά» της μίας γλώσσας μεταφέρονταν στην δική μας δίχως λεκτικά και φραστικά «πυροτεχνήματα», χωρίς να «καπελώνει» την ξένη εκφραστική από δικές του μονομέρειες και αγάπες γλωσσικής απολογητικής. Ο Δικταίος φρόντιζε, επεξεργάζονταν ξανά και ξανά τις μεταφράσεις του μέχρι να τους δώσει την ολοκλήρωσή τους σύμφωνα με τις δικές του αξιολογικές μεταφραστικές αρχές. Τις αναπροσάρμοζε κάθε φορά που επανερχόταν σε αυτές δίνοντάς σε αυτές την νέα πνοή που ήθελε η εποχή του. Σήμερα, ίσως να αναζητούνται μόνο οι τίτλοι έργων που έχει μεταφράσει στα ελληνικά και δεν έχουν μεταφραστεί έκ νέου από άλλους έλληνες μεταφραστές, ας μου επιτραπεί όμως η άποψη ότι στο διαρκές εμπορικών πανηγυράκι των μεταφράσεων και εκδόσεων, οι δουλειές του ακόμα ζητιούνται, προτείνονται από βιβλιοπώλες, (όχι για να απαλλαγούν από την παρουσία τους), έστω και τυχαία νέοι σε ηλικία αναγνώστες αναζητούν μεταφράσεις του, ανθολογήσεις του. Κάτι παρηγορητικό και συγκινητικό για εμάς τους παλαιότερους θαυμαστές του. Δίχως φυσικά να παραβλέπουμε ότι κάθε μεταφραστική γενιά στα χρόνια της, καλλιεργεί την δική της μεταφραστική γλώσσα και ύφος, προτείνει και προβάλλει τις δικές της μεταφραστικές εκδοχές και επιλογές απόδοσης.

Ας μεταφέρουμε ένα μεγάλο μέρος από τον ΠΡΟΛΟΓΟ του βιβλίου με τα Ποιήματα του Φρήντριχ Χαίλντερλιν.

 «Μάρτυς μου ο Θεός, ότι το βιβλίο αυτό, στο μεγαλύτερο μέρος του, υπήρχε έτοιμο μέσα στα δημοσιεύματά μου, σε περιοδικά («Ο Κύκλος», «Ο Αιώνας μας», «Φιλολογική Πρωτοχρονιά») και σε βιβλία μου («Ανθολογία παγκοσμίου ποιήσεως», «Εφτά Ανθρώπινα σχήματα», «Μεγάλες στιγμές της ποιήσεως», «Δεκατρείς αιώνες Γερμανικής Ποίησης») και στις ημερολογιακές σημειώσεις μου («Η επίσκεψή μου στον Holderlin»), κι ότι ποτέ δεν είχε περάσει από το κεφάλι μου να συγκεντρώσω όλες αυτές τις εργασίες σ’ ένα σύνολο, -παρά το γεγονός, ότι έβλεπα καθαρά, ότι ήταν ντροπή για την πνευματική Ελλάδα, να λείπει από τους λογοτεχνικούς κόλπους της ένας τόσο μεγάλος ποιητής, σαν αυτόν, κι ακόμη περισσότερο, ένας μεγάλος ποιητής τόσο στενά, τόσο υπαρκτικά δεμένος με την Ελλάδα. Μα ο Holderlin ανήκει σ’ εκείνα τα ιερά μεγέθη, πού, για να τ’ αγγίξεις, για να κάμεις μιά προσπάθεια να τον προσεγγίσεις, πρέπει να διαθέτεις ανάλογη ιερή τόλμη. Ένα μελέτημα γι’ αυτόν, κάμποσες μεταφράσεις ποιημάτων του, σκορπισμένες εδώ κ’ εκεί, συνήθως περνούν, σκεφτόμουν, περίπου απαρατήρητες, είναι κάτι σαν ένα διαμελισμένο σώμα, που κινεί το ενδιαφέρον, μα πού δύσκολα θα βρισκόταν κάποιος να τις συγκεντρώσει, για να δει, όσο γίνεται πιό μπορετό, το Σώμα…

          Εντούτοις, οι μεταφράσεις αυτές δεν πέρασαν, δυστυχώς, απαρατήρητες. Κι αυτό το «δυστυχώς» αφορά, κυρίως, στις σφαλερές μεταφράσεις δυό από τους πιό σημαντικούς και σοβαρούς Έλληνες λογοτέχνες: του Δημήτρη Καπετανάκη και του Τάκη Παπατσώνη. Ο πρώτος μετάφραζε την εποχή των σπουδών του στη Χαϊδελβέργη κ’ οι παρανοήσεις του, εν πάση περιπτώσει, αν και σοβαρές, δεν είναι πολλές’ ο δεύτερος, παρά την παιδεία του, σα μεταφραστής υπήρξε φοβερά επιπόλαιος. Αφού κακοποίησε, κυριολεκτικά, τον T. S. Eliot (πού, πρώτος αυτός, μαζί με τον Ν. Ράντο και τον Κ. Εμμανουήλ, τους γαλλικούς στίχους του, μετάφρασε, στον «Κύκλο» του 1935), καταπιάστηκε με τα σοβαρότερα ποιητικά κείμενα του Holderlin, όπου, τα σημεία που δεν εννοούσε (κι’ ήσαν πολλά), τα παράλλαζε και, για να κολάσει τα πράγματα, παρουσίαζε τις μεταφράσεις του, αν είναι δυνατόν! σαν «διασκευές» ή «παραφράσεις»! Μά οι Έλληνες λογοτέχνες (κ’ εννοώ, βέβαια, τους γερμανομαθείς, μ’ όλο πού, τότε, μετρούνταν στα δάχτυλα), κινούμενοι μόνο όταν νομίζουν, ότι θίγονται προσωπικά, δεν θέλησαν να το προσέξουν,- εκτός από έναν μονάχα, μα πολύ αργότερα: τον Χρήστο Μαλεβίτση, που έκαμε κάποιον έλεγχο στις μεταφράσεις αυτές του Παπατσώνη, και τις βρήκε άσχετες με το πρωτότυπο. Αλλά κι αυτός τις παρατηρήσεις του περιορίστηκε να τις κάμει σε μένα μόνο, προσωπικά, για να μη θίξει τα κακώς κείμενα. Όλ’ αυτά, είναι ενδεικτικά της πνευματικής ελαφρότητας των Νεοελλήνων κ’ είναι καταδικαστικά, για την ανευθυνότητά τους.

   Στο μεταξύ, όμως, κυκλοφόρησαν, πέρ’ από την ανάλυση του έργου και της προσωπικότητας του ποιητή, του Παναγιώτη Κανελλόπουλου στη δεύτερη έκδοση της «Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», πού παραμένει πάντα ό,τι καλύτερο γράφτηκε, γι’ αυτόν, στην Ελλάδα, και τρία άλλα σημαντικά βιβλία, για τον Holderlin: Τα εξαιρετικά σχόλια του Τάκη Παπατσώνη πάνω στα ίδια αυτά ποιήματα, πού «παράφρασε» ή «διασκεύασε» (ανεξάρτητα από την αξία των παραφράσεων ή διασκευών αυτών), ο «Holderlin, -παραλειπόμενα στη μορφή και στο έργο του» του γιατρού Νικολάου Ξένου (βιβλίο θαυμαστό όχι μόνο για τη βιβλιογραφική ενημέρωσή του και το σύστημά του, παρά, κυρίως, για το αίσθημα που το διαπνέει και για το ιερό δέος, που τον κινεί, προσεγγίζοντας το αντικείμενό του) και, τέλος, η «Ελληνική βιβλιογραφία του Fr. Holderlin»  του Λάμπρου Μυγδάλη, πού, ίσαμε αυτή τη στιγμή, έχει επιτελέσει-κι’ είναι ο πρώτος-ένα σημαντικότατο βιβλιογραφικό έργο, πάνω στη Γερμανική Λογοτεχνία, στην Ελλάδα.

          Έτσι, όταν ο «Αιγόκερως» μου ζήτησε έναν  Holderlin», ενώ, στην αρχή, αιφνιδιάστηκα, γιατί ποτέ, στη μακρά πορεία μου στα Ελληνικά Γράμματα (σε δυό χρόνια ολοκληρώνεται 50ετία συνεχούς λογοτεχνικής δουλειάς!) δεν περίμενα, ότι ήταν δυνατό ένας Έλληνας εκδότης να ενδιαφερθεί για τον ποιητή (ο «Υπερίων» είχε ήδη κυκλοφορήσει), δέχτηκα την πρόκληση, μια και το χαιλντερλιανό παρελθόν μου κ’ η πείρα μου από τους Νεοέλληνες πολλά μ’ είχαν διδάξει, στο μεταξύ.

          Δεν ξέρω, αν η τόλμη μου, τελικά, ν’ αγγίξω τον μεγάλο αυτό ποιητή, είναι ή όχι ιερή. Ξέω, όμως, πώς ήταν απαραίτητη και, γι’ αυτό, έπρεπε να το προσπαθήσω. Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι τα 24, από τα 31 ποιήματα, που παρουσιάζονται εδώ, είχαν δημοσιευθεί και ξαναδημοσιευθεί και, κάθε φορά, διορθώνονταν, τα ξαναπέρασα, προσεχτικά, από την αρχή, προσπαθώντας να βρίσκομαι όσο γινόταν πλησιέστερα στον λόγο του ποιητή κι όχι σ’ ό,τι, παλαιότερα, μου φαινόταν ποιητικότερο, σαν έκφραση, στα νεοελληνικά……..».

          Όπως διαπιστώνουμε από τις πρώτες μεταφραστικές προσπάθειες ελλήνων ποιητών- μεταφραστών στο περιοδικό «Κύκλος», με ενδιάμεση στάση την Βιβλιογραφία του Λάμπρου Μυγδάλη, έως τις εκδόσεις των πρόσφατων χρόνων μας, η μεταφραστική διαδρομή του γερμανού λυρικού ρομαντικού ποιητή είναι ανοδική. Σε προηγούμενα Χαιλντερλιανά σημειώματά μου έδωσα ενδεικτικές πληροφορίες. Στο παρόν Α΄ μέρος ας δώσουμε μερικούς ακόμα σύγχρονους τίτλους.

1., Φ.Χ., Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή, μτφ. Παύλου Φλώρου, εκδ. Αθήνα, 3, 1974.

2., Φ.Χ., Θρήνοι του Μένωνος για τη Διοτίμα (ελεγείο), μτφ./ βιογραφικά στοιχεία/ εισαγωγή/σχόλια, σημειώματα, Βασίλης Ι. Λαζανάς, εκδ. Νέα Σκέψη 1971,

3., Φ.Χ., ΠΑΤΜΟΣ ΚΑΙ 30 ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Πρόλογος/ Μετάφραση/ Σχόλια Άρης Δικταίος, εκδ. Αιγόκερως 1982.

4., Φ.Χ., Δύο Ύμνοι σ’ ελεύθερες στροφές και άλλα κομμάτια. Επιμέλεια-Πρόλογος Δημήτριος Καπετανάκης. Επιμέλεια επανέκδοσης Λεωνίδας Χρηστάκης, εκδ. Νεφέλη, 1983 (;).

5., Βασίλειος Ι. Λαζανάς, Friedrich Holderlin. Το Λυρικό έργο του ποιητή. Ο αδερφός των Αρχαίων Ελλήνων. Ο ποιητής της ερωτικής οδύνης. Ο Οραματιστής της «Ελεύθερης Πολιτείας», εκδ. Αθήνα, 1984

6., Φ.Χ., Friedrich Holderlin, Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή. Τραγωδία. Μετάφραση/ Εκτεταμένα Σχόλια/ Ανάλυση και μτφ. Της τραγωδίας Βασίλειος Ι. Λαζανάς. Εκδ. Αθήνα 1988

7., Νέλλη Ι. Ανδρικοπούλου, Σημειώσεις για την «Πάτμο» του Χαίλντερλιν, μτφ. Ν. Ι. Ανδρικοπούλου, (Ανάτυπο) από την «Νέα Εστία» τχ. 1557/15-5-1992.

8., Φ. Χ., Ύμνοι και Αποσπάσματα, μτφ. Αθανάσιος Λάμπρου, εκδ. Υπερίων/ Θεσσαλονίκη, 1996.

9., Φ.Χ., Ελεγείες, Ύμνοι και Άλλα ποιήματα, Προλογικό σημείωμα/ Σημειώσεις/ Μτφ. Στέλλα Γ. Νικολούδη, εκδ. Άγρα, 10, 1996

10., Φ. Χ. Ο Θάνατος του Εμπεδοκλή. Ποιητικό δράμα. Μτφ./ Πρόλογος/ Επιμέλεια Έλενα Νούσια, εκδ. Μαραθιά, 6, 1997

11., Φ.Χ., ΑΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ. Brod und Wein. Μια ελεγεία, τρία σχεδιάσματα. Εισαγωγή: Bernhard Groethuysen, Επίμετρο: Michael Franz. Μετάφραση: Αντώνης Κουτσουράδης, εκδ. Εξάντας, 1999

12., Φ.Χ., ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Μεγάλη εκλογή σε τρία μέρη, μτφ. Δημήτριος Θ. Γκότσης, εκδ. Αρμός, 7, 2002.

13., Από τον Χαίλντερλιν στον «Σκαρντανέλλι» Ποιήματα και Πεζά. Επιλογές (1796-1843) Επιστημονική Επιμέλεια: Έλενα Νούσια. Μετάφραση: Ιωάννα Αγγελάκη, Ανδριανή Αγγελέτου, Ευθυμία Αλεξάκη, Αλέξανδρος Μανούκης, Καλλιόπη Μαντοπούλου, Χρυσούλα Μπανιά, Κατερίνα Μπατσούλη, Χριστίνα Πλακιά. Εκδ. Ύψιλον/ βιβλία, 12, 2005.

14., Φ.Χ., Ύμνοι, ελεγεία, και αποσπάσματα, μτφ./ Σχόλια Θανάσης Λάμπρου, εκδ. Καστανιώτη, 9, 2006. Β΄ έκδοση.

15., Φ.Χ., Ποιήματα, μτφ.- επίμετρο- σημειώσεις, Συμεών Σταμπουλού, εκδ. Στιγμή, 2013

16., Φ.Χ., Νυχτωδίες και άλλα ποιήματα, μτφ. Αντώνης Ψάλτης, εκδ. Ρώμη/ Θεσσαλονίκη 2018

17., Φ.Χ., ΠΟΙΗΜΑΤΑ, μτφ./σχόλια/σημειώσεις/ χρονολόγιο Θανάσης Λάμπρου, εκδ. Αρμός, 7, 2020

18., Φ.Χ., Η Αγάπη. Ποιήματα και σκόρπιοι στίχοι,  μτφ. Κωνσταντίνος Μπλάθρας, εκδ. Manifesto, 2020

19., Φ. Χ., Το Αρχιπέλαγος, μτφ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς, επιμέλεια: Ελένη Ανδρέου, εκδ. Σήμα Εκδοτική, 2023.

 Στην παραπάνω Βιβλιογραφική καταγραφή, δεν συμπεριέλαβα μεταφράσεις ποιημάτων του Φρήντριχ Χαίλντερλιν τις οποίες συναντούμε σε βιβλία τρίτων, ποιητών-μεταφραστών. Πχ. Λέων Κουκούλας, Νίκος Σπάνιας, της Κατίνας Ποθουλάκη- Παππά, Καίτης Μοσχονά- Ποζιοπούλου, Θρασύβουλου Σταύρου, Θεόφιλου Δ. Φραγκόπουλου, Νίκου Δήμου και άλλων. Ούτε σε αυτές που συναντάμε σε μελέτες για το έργο του βλέπε πχ. Νίκου Γ. Ξένου, Συμεών Ι. Δεμερτζίδη, Λεωνίδα Κοβάτση, Βασίλειος Βερτουδάκης κλπ. Ή μεταφράσεις ποιημάτων του και άλλων σε λογοτεχνικά περιοδικά βλέπε τις μεταφράσεις του Γιάννη Σφακιανάκη, του Παύλου Φλώρου, του Βασίλη Ι. Λαζανά στην «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» κλπ. Καταγράφω 19 τίτλους που είχα αποδελτιώσει αναφερόμενους στις εργασίες διαφόρων μελετητών και κριτικών της παρουσίασης του Φρήντριχ Χαίλντερλιν στα ελληνικά γράμματα.

          Στο Β΄ μέρος του ανθολογίου και των συμπληρωματικών βιβλιογραφικών στοιχείων για τον γερμανό ποιητή θα καταγράψω τις βιβλιογραφίες που γνωρίζω, σαν μία μικρή οφειλή στην μνήμη του Λάμπρου Μυγδάλη πού πρώτος άνοιξε το δρόμο.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2024