Απόπειρα σύνταξης μιάς Εργογραφίας
του πειραιώτη ποιητή και
ιστοριογράφου
Δημήτρη Σ. Φερούση
«Χιλιάδες ήχοι αμέτρητοι, πολύ βαθιά
στην χτίση.
Καθ’ ήχος είχε και χαρά κάθε χαρά κι
αγάπη»
Διονύσιος
Σολωμός
Ο Πειραιώτης ποιητής και ιστοριογράφος της
Πειραϊκής Ιστορίας, βιογράφος Δημήτρης Σ. Φερούσης, συγγραφικό ψευδώνυμο
Σιλουανός με Χιώτικη καταγωγή, γεννήθηκε στον Πειραιά στις 19 Μαρτίου 1929 και
έφυγε από κοντά μας το 2024. Πολυγραφότατος, εργασιομανής, πολυτάλαντος
έμπειρος θεολόγος, επαρκής γνώστης της εκκλησιαστικής γραμματείας και των
εκκλησιαστικών γραμμάτων της εποχής, άφησε πίσω του μεγάλο συγγραφικό και
κυρίως αρθρογραφικό έργο, μιά ευρεία ποικιλία δημοσιευμάτων. Υπήρξε σταθερός
συνεργάτης σε εκπομπές του Ραδιοφώνου και της Ελληνικής Τηλεόρασης για πάνω από
μία εικοσαετία. Σε προγράμματα της ΕΡΤ και της παλαιάς ΥΕΝΕΔ. Ίσως
είναι-σύμφωνα με τους αρμοδίους- ο πρώτος που καθιέρωσε Ραδιοφωνικές εκπομπές
με καθαρά εκκλησιαστική- θρησκευτική θεματολογία και περιεχόμενο. Διετέλεσε
συνεργάτης σύμβουλος και γραμματέας Τύπου της Ιεράς Μητρόπολης Πειραιώς και της
Νίκαιας. Σπούδασε Νομικά και Θεολογία στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ενώ
σταδιοδρόμησε ως δημοσιογράφος και σύμβουλος δημοσίων σχέσεων και επικοινωνιών.
Σαν δημοσιογράφος εργάστηκε και δημοσίευε σε διάφορα έντυπα και εφημερίδες της
εποχής του όχι μόνο του Εκκλησιαστικού χώρου. Υπήρξε ακόμα για χρόνια
διευθυντής Τύπου και Οπτικοακουστικών Μέσων της Αποστολικής Διακονίας της
Ελλάδος και ειδικός σύμβουλος του Υπουργείου Αιγαίου. Δίδαξε μαθήματα
δεοντολογίας σε Ανώτερες Σχολές και Σεμινάρια ενώ συμμετείχε σε Συνέδρια στην
Ελλάδα και το Εξωτερικό. Εξέδωσε προς τα τέλη της δεκαετίας του 1960 το
περιοδικό «Χιακόν Μέλλον» (1957) ενώ επιμελήθηκε την μηνιαία έκδοση του δελτίου
«Τα Νέα της ΧΑΝ» της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων. Βλέπε και Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης «Λογοτεχνία των Ελλήνων» των εκδόσεων Χάρη Πάτση, τόμος 9ος,
σ. 762.
Ποιητής, Πεζογράφος, Ιστορικός
μελετητής- αφηγητής, συγγραφέας Παιδικών Χριστιανικών βιβλίων και Θεάτρου. Όπως
οι «Θαλασσινοί Αντίλαλοι» 1971 στην σειρά παιδικοί ορίζοντες της «Αποστολικής
Διακονίας». «Το ιερόν φώς» Αθήνα 1966. Ιστορικό δράμα σε πέντε πράξεις. Ενώ την
πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα το 2010 εξέδωσε στην Αθήνα την 80 σελίδων μελέτη
του για την «Μεταφυσική του Ρεμπέτικου λαϊκού Τραγουδιού». Με ευχαρίστηση
διαβάζονται και οι Βιογραφίες του, οι μικρές μελέτες του σε σημαίνοντα πρόσωπα
της ελληνικής παράδοσης και του πολιτισμού της ιστορίας του Γένους. Βλέπε την
σειρά βιβλίων του «Μορφές του Γένους» 1971 που επανεξέδωσε συμπληρωμένα (Μάλλον
πρέπει να εκδόθηκαν τουλάχιστον 3 τόμοι). Κυκλοφόρησε μελέτες σύγχρονου
κοινωνικού προβληματισμού (για τα Ναρκωτικά, το Ραδιόφωνο, τους Νέους).
Συγκέντρωσε και κυκλοφόρησε και τις Ραδιοφωνικές Ομιλίες του. Δοκιμιακές του
εργασίες πάνω σε θέματα Επικοινωνίας ιδιαίτερα Εκκλησιαστικού ενδιαφέροντος.
Όπως «Εκκλησία και δημόσιες σχέσεις», «Εκκλησία και σύγχρονα προβλήματα
επικοινωνίας» (ανάτυπο από το περιοδικό «Εφημέριος»), «Από τα προβλήματα της
Εκκλησίας», «Ραδιοφωνικός Σταθμός της Εκκλησίας της Ελλάδος» κ.ά. Όπως
διαπιστώνουμε ο πειραιώτης Δημήτρης Σ. Φερούσης υπήρξε ένας από τους
πρωτοπόρους ορθόδοξους συγγραφείς των χρόνων του. Ευτύχησε να γράψει,
δημοσιεύσει, εργαστεί και να εκδώσει μελέτες την «χρυσή» δεκαετία του 1960 όπου
άνθησαν τα χριστιανικά γράμματα και εμφανίστηκαν οι νέες γενιές των ορθόδοξων
συγγραφέων, ιερέων, στοχαστών, λογίων και διανοουμένων. Είναι η Γενιά η
αποκαλούμενη «Νεορθόδοξη». Ένας όρος που επικράτησε δημοσιογραφικά αν και δεν
έγινε αποδεκτός από μερίδα χριστιανών συγγραφέων. Το Άγιον Όρος εόρτασε στην
αρχή του 1960 τα χίλια χρόνια παρουσίας του. Μορφωμένοι θεολόγοι και δάσκαλοι,
ιερείς που είχαν σπουδάσει σε πανεπιστημιακές σχολές της Δύσης- Ευρώπης και
Αμερικής- επιστρέφοντας στην Ελλάδα μετέφεραν τα επιστημονικά και πνευματικά
επιτεύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, το ελεύθερο και ανοιχτό πνεύμα των ευρωπαίων χριστιανών λογίων και
λογοτεχνών, ιδιαίτερα της Ρώσικης Διασποράς Θεολόγων που είχαν εγκαταλείψει την
αχανή Αυτοκρατορική Ορθόδοξη Ρωσία μετά την επαναστατική νίκη των Μπολσεβίκων
το 1917. Μπερντιάγεφ, Φλορόφσκι, Λόσκι, Ουσπένσκι κλπ. Μεταφράστηκαν σύγχρονες θεολογικές
και εκκλησιαστικές μελέτες που μας μίλησαν για την σημασία και την αξία του
ορθόδοξου μοναχισμού, την Ελληνική Λαϊκή Παράδοση και την γηγενή ταυτότητα των
Ελλήνων, την ιδιοπροσωπεία μας και την ανίχνευση των ουσιαστικών στοιχείων της
Ελληνικότητας. Μια άλλη μερίδα μας έκανε γνωστά τα έργα και τα συγγράμματα του Ελληνικού Διαφωτισμού, που, ακόμα και σήμερα, υπάρχουν πολέμιοί του. Το «χαμένο κέντρο» κατά την επαναλαμβανόμενη συχνά από τους συγγραφείς ρήση του Ζήσιμου
Λορεντζάτου που καθιερώθηκε και υιοθετούμε. Μεταφράστηκαν στην νεοελληνική
εκκλησιαστικοί συγγραφείς και «άγνωστοι» πατέρες της εκκλησίας, εκδόθηκαν νέα
μαρτυρολόγια σύγχρονων αγίων σε γλώσσα κατανοητή εύληπτη στον απλό λαό με
σχόλια και ερμηνείες. Γράφτηκαν ιερές λειτουργίες για σύγχρονους αγίους από αγιορείτες συγγραφείς κλπ. (Ακόμα και για τον κυρ. Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη) Επιχειρήθηκε ένας επαναπροσδιορισμός των ζωντανών στοιχείων
και χαρακτηριστικών της Ελληνικής Ταυτότητας και Αυτοσυνειδησίας που είχαν μπει
για πολιτικούς και άλλους λόγους στην «κατάψυξη» της αναγνωστικής ενασχόλησης
των αστών και των λαϊκών. Έγινε περισσότερο γνωστή η «Φιλοκαλία των Ιερών
Νηπτικών» μιά σειρά από βιβλία που περιείχαν τα λόγια και τα κείμενα τις
διδαχές των Μυστικών συγγραφέων της Ορθοδοξίας με μοντέρνες εισαγωγές και
σχόλια, μεταφράσεις όπως του Γαλήτη. Ξεχωρίστηκαν εκκλησιαστικοί συγγραφείς από
την πολύτομη «Ελληνική Πατρολογία» και κυκλοφόρησαν αυτόνομα από εκδοτικούς
οίκους της Θεσσαλονίκης, Μονές ή Αθηναϊκούς εκδοτικούς οίκους. Εκδόθηκαν
χριστιανικά περιοδικά όπως το προδικτατορικό «Σύνορο», το «Εκκλησιαστικό
Συμπόσιο» και άλλα σύγχρονου προβληματισμού και στοχασμού όπως το Φυλλάδιο της «Ευθύνης» του Κώστα Τσιρόπουλου, η
«Αναζήτηση» του Αλέξανδρου Τσιριντάνη που προσπάθησαν μέσω των κειμένων και δημοσιευμάτων, της καινούργιας
φωνής των συνεργατών τους και στοχαστών τους να βοηθήσουν την ελληνική νεολαία
και κοινωνία στην επανεύρεση της αυθεντικότητας της ταυτότητάς της όντας
αλλοιωμένης από προτεσταντικές και άλλες ομάδες και σωματεία που ώθησαν τον
απλό πιστό λαό στις αγκάλες του πουριτανισμού και του ευσεβισμού και την συντήρηση. Ένα από τα
χριστιανικά της εποχής περιοδικά οι «Ακτίνες» ακολούθησε τον δικό του δρόμο. Το επίσημο
περιοδικό της Εκκλησίας «Θεολογία» μακροημέρευσε ενδόξως μέχρι των ημερών μας. Τα
βιβλία και οι μελέτες των: Χρήστου Γιανναρά, του Στέλιου Ράμφου, του Κώστα
Ζουράρη, του π. Ιωάννη Ζηζιούλα, του π. Ιωάννη Ρωμανίδη, του π. Γεωργίου
Πυρουνάκη, του π. Γεωργίου Μεταλληνού οι ιστορικές μελέτες για την Ελληνισμό (πάνω στα βήματα του Απόστολου Βακαλόπουλου), οι εκδόσεις και μελέτες της Ιεράς
Μονής των Βλατάδων με τις εκδόσεις και τα βιβλία τους η «Αποστολική Διακονία»,
τις μελέτες και τις δημόσιες Ομιλίες των νεότερων γενεών Θεολόγων και δασκάλων και ελάχιστων κατηχητών-ιερέων άνοιξαν δρόμους ελευθερίας και ελπίδας
ανανέωσης, έφεραν έναν άλλον δροσερό αέρα στην Ελλαδική Εκκλησία και τις
«αποστεωμένες» αντιλήψεις πολλών εκπροσώπων της διοίκησής της. Όπως όμως εκπαραθυρώθηκε «βιαίως» από τον εκκλησιαστικό θώκο ένας μάλλον φωτισμένος
ιεράρχης, ο κυρός Ιάκωβος Βαβανάτσος έτσι και η Εκκλησιαστική Άνοιξη στην
Ελλάδα τερματίστηκε από την επτάχρονη στρατιωτική δικτατορία (1967-1974) της
«Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» με τις πούρες και αντιδραστικές αντιλήψεις και ιδέες
περί Ελλάδος, Ελληνικότητας, Ελληνισμού, Ελληνικής ταυτότητας του Έθνους. Το ίδιο συνέβει
όπως γνωρίζουμε και στον πνευματικό και καλλιτεχνικό χώρο και τα ελληνικά
γράμματα. Ασκήθηκε λογοκρισία και η άνθηση η πολιτιστική που είχε εμφανιστεί
την δεκαετία αυτή σε όλους τους τομείς και τα είδη των Τεχνών και της
Καλλιτεχνίας σταμάτησε απότομα και βίαια τον Απρίλη του 1967. Ο τελευταίος
δημοκράτης πρωθυπουργός και συγγραφέας Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο αρχηγός της
αντιπολίτευσης Γεώργιος Παπανδρέου και άλλοι έλληνες πολιτικοί και δημοκράτες
αγωνιστές φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν ή βασανίστηκαν. Τους απαγορεύτηκε να μιλούν
και να δημοσιεύουν. Ιερές μουσικές φωνές της Ελλάδος όπως ο Μίκης Θεοδωράκης
και ο Μελωδός των Ονείρων μας Μάνος Χατζιδάκις, ο εθνικός μας ψυχαγωγός ο
πανηγυρτζής Διονύσης Σαββόπουλος έπαψαν να ακούγονται από τα ελληνικά
ραδιόφωνα. Εφημερίδες έκλεισαν ακόμα και αυτές με χριστιανικό χρωματισμό όπως η
«Χριστιανική» του Νίκου Ψαρουδάκη. Η ελληνική αυτή όμως πολιτιστική άνοιξη και
καλλιτεχνικός οργασμός και περίοδος εμφανίσεως νέων ιδεών και αντιλήψεων σε
όλους τους τομείς, κρυφόκαιγε στις καρδιές και τις μνήμες των ελλήνων και
ελληνίδων, οι φωταγωγές ακτίνες της φώτιζαν ακόμα τις ευαισθησίες και τις
αντιστάσεις ζωής των Ελλήνων, έτσι, μετά το πρώτο σοκ της σιωπής στις αρχές της
επόμενης δεκαετίας του 1970 άρχισαν δειλά- δειλά να εμφανίζονται οι καινούργιες
φωνές και γραφίδες ή να επανεμφανίζονται οι παλαιότερες του μεσοπολέμου που
ζούσαν ακόμα και είχαν αφήσει το στίγμα τους στις λαϊκές συνειδήσεις και ψυχές,
στην προοδευτική αστική τάξη της πατρίδας μας, στην παράδοση της ελληνικής
γραμματείας και του πολιτισμού. Ο σοφός λόγος του πρώτου ελληνικού ποιητικού
Νόμπελ του Μικρασιάτη ποιητή και διπλωμάτη Γιώργου Σεφέρη ακόμα ηχούσε στα
αυτιά των Ελλήνων και η φωνή του βρίσκονταν στα χείλη τους ως παρηγοριά και
εγερτήριο σάλπισμα αντίστασης. Το ίδιο άρχισε να συμβαίνει και στα εκκλησιαστικά και
θρησκευτικά περιβάλλοντα, εμφανίστηκαν νέες γενιές χριστιανών ποιητών,
πεζογράφων, δοκιμιογράφων, λογίων, στοχαστών, μεταφραστών, συγγραφέων θεατρικών έργων,
εκδοτών, άτομα ή συλλογικότητες που άρχισαν να δημοσιεύουν, να εκδίδουν βιβλία,
να μιλούν σε αίθουσες Φιλολογικών Συλλόγων, να γράφουν, να δίνουν ομιλίες ενάντια στην στάση της επίσημης Εκκλησίας στην διάρκεια της χούντας (σε αυτούς που μεταγενέστερα δήλωναν «ότι
κοιμόντουσαν» ή ότι "διάβαζαν"), να προσκαλούν σε συζητήσεις τους λογοτέχνες και λόγιους από άλλους
μη χριστιανικούς χώρους και πολιτικές δυνάμεις, ακόμα και αντίθετες της αριστεράς. Ο Κωστής Μοσκώφ είναι ένα από τα φωτεινά παραδείγματα της χώρας μας. Να αναζητούν εναγωνίως να
συνομιλήσει επιτέλους η χριστιανική παιδεία, τα γράμματα και η παράδοσή τους
στις σωστές ορθόδοξες διαστάσεις και αποστολή τους με την άλλη, την Εθνική
της Θύραθεν παιδείας, την κοσμική φιλοσοφία, την κοινωνική ποίηση, τον πεζό
λόγο, την οντολογική διάσταση της σκέψης των νέων ευρωπαίων και ελλήνων κοινωνιολόγων, τον μη
εκκλησιαστικό στοχασμό. Αυτών που το πρόσημο των αντιλήψεών τους δεν ήταν χριστιανικό. Αναζήτησαν να συναντηθούν με τα μικρά υπόγεια ρεύματα
που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στην πατρίδα μας της Αθεΐας ή της ιστορικής αμφισβήτησης της
προσφοράς της Εκκλησίας στο Γένος των Ελλήνων κατά τα δύσκολα και σκοτεινά
χρόνια της Τούρκικης σκλαβιάς. Να βγαίνουν από την απομόνωση και την αμοιβαία
εχθρότητα δυνάμεις άγνωστες μέχρι τότε. Μια άλλη αγάπη και αντίληψη και θυσιαστική προσφορά για τον διαχρονικό Ελληνισμό που
έγινε «δίκοπο μαχαίρι» όπως μας τραγούδησε ο μεγάλος Μάνος Χατζιδάκις. Ο
Ουρανός ο μεγάλος Ουρανός ήταν τόσο κοντά και τόσο μακρινός για όλους μας,
πιστούς και άπιστους. Ανοίγματα απαραίτητα των μεταπολιτευτικών θυελλωδών
καιρών και των σύγχρονων μεταπολεμικών συνθηκών που είχαν γεννηθεί των
περιόδων της πολιτικής απολυτότητας του ψυχρού πολέμου που η χώρα μας
ασθμαίνοντας προσπαθούσε να ενταχθεί στην πρώτη ομάδα των κρατών και των εθνών
της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, να προστατευτεί όπως πίστευαν οι πολιτικοί της από
εξωτερικούς εχθρούς. Εξάλλου ο Ελληνισμός αιμορραγούσε σκλαβωμένος στο
μαρτυρικό νησί της Κύπρου. Η Δύση στην δική της ιστορική πορεία και πολιτική παράδοση
είχε ξεκαθαρίσει τα πράγματα, είχε χωριστεί η Εκκλησία από το Κράτος όπως και η
εκπαίδευση. Ο Καθολικισμός λειτουργούσε σαν «πρόφαση» (;), πολιτιστικός κριός
στις πολιτικές και οικονομικές βλέψεις των Δυτικών καταναλωτικών κοινωνιών στην
αποικιοκρατική τους στόχευση έναντι των άλλων ηπείρων και λαών.
Το έργο και την πορεία κάθε συγγραφέα,
κάθε δημιουργού που υπηρετεί επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά την Τέχνη και τον
Πολιτισμό οφείλουμε να τον ερμηνεύουμε μέσα στο κλίμα της εποχής που έκανε την
εμφάνισή του, φανερώθηκε η γραφή του. Στα χρόνια που άρχισε να λαμβάνει τις
πρώτες του επιρροές και ξένες επιδράσεις σαν δέκτης άλλων σημάτων, που άρχισε να διαμορφώνει την δική
του συγγραφική ταυτότητα και τι απαντήσεις έδινε και δίνει από την μεριά του
στους γύρω του, στους αναγνώστες του ή αντίστοιχα τι ερωτήματα θέτει σε
προγενέστερες αναφορές βιβλίων, δημοσιευμάτων, σε συγγραφείς, ευρύτερα στην
Κοινωνία της εποχής του. Δεν αρχινά από το μηδέν ένας συγγραφέας, δεν υπάρχει παρθενογένεση
είτε με κρίνο είτε χωρίς. Κάθε Βιβλίο που γράφεται και εκδίδεται, κάθε δημόσιο
δημοσίευμα που παρουσιάζεται, κάθε κείμενο που βλέπει το φως της δημοσιότητας
δεν είναι παρά μία απάντηση του συγγραφέα-δημιουργού στου Άλλους. Λανθασμένη ή
όχι, αποδεκτή ή μη δεν έχει σημασία, η ουσία βρίσκεται στον Διάλογο που ενδεχομένως ανοίγει. Την
πρόθεση επικοινωνίας με τον Άλλον ακόμα και εν απουσία του, στην προαίρεσή της προσέγγισής μας. Κάθε Κείμενο- εκκλησιαστικό ή
μη- είναι μια πρόσκληση προς διάλογο ανοιχτή στον χρόνο και ίσως στον καθένα
ξεχωριστά. Ένα παράθυρο που ανοίγει στους ανθρώπινους ορίζοντες του Κόσμου. Ο συγγραφέας δεν συνομιλεί με τον εαυτό του και για τον εαυτό του,
(μόνο ;) συνομιλεί με τους Άλλους, ακόμα και αν προέρχονται από τους
Εκκλησιαστικούς κύκλους τους ενταγμένους μέσα σε μία Θρησκευτική παράδοση
κοινότητα κύκλων πιστών ανθρώπων που εκπροσωπούν ένα θρησκευτικό δόγμα. Άτομα ή ομάδες που έχουν κοινή της πίστης τους ταμείο, συναντίληψη
και αποδοχή κανόνων ως στάση ζωής, προθέσεων, εσχατολογικής προοπτικής και
ελπιδοφορίας τον πανάρχαιο μύθο του Χριστιανισμού. Μικρές σέχτες μη συντηρητικών ορθόδοξων λογίων και συγγραφέων προσπάθησαν τα
χρόνια εκείνα να φέρουν από τα μέσα μια άλλη ατμόσφαιρα στην Εκκλησία και τους
ανθρώπους της, τους συγγραφείς εκπροσώπους της, δυστυχώς δεν κατόρθωσαν όμως σε συλλογικό επίπεδο σαν σώμα μέσα στην κοινωνία και πολλά πράγματα, πέρα από μεμονωμένες περιπτώσεις και εξαιρέσεις. Βλέπε περιοδικό «Έξοδος» ή
την επόμενη εικοσαετία η έκδοση της κάπως «διανοουμενίστικης» αν δεν λαθεύω
«Σύναξης» με την σοβαρότητα των άρθρων, των κειμένων και της προβληματικής της. «Η Φωνή του Κυρίου» εξακολούθησε να μοιράζεται δωρεάν και να
συντροφεύει τον απλό καθημερινό πιστό όπως και άλλα λαϊκά χριστιανικά αναγνώσματα που κάλυπταν τις ψυχικές ανάγκες των πιστών. Εκδοτικοί οίκοι της πρωτεύουσας και της
συμπρωτεύουσας «φόρτσαραν» στην έκδοση νέων θρησκευτικών κριτικών εκδόσεων και πατερικών
κειμένων με επιτυχία καθώς και Ιερές Μονές. Θέλω να πω, ότι υπήρξε μια ευγενική
πρόθεσης ώσμωση ανανέωσης και θρησκευτικός οργασμός στην εκ νέου νοηματοδότηση
της χριστιανικής αλήθειας και ιδιαίτερα στην ανατολική Ορθόδοξη εκδοχής της
σφιχταγκαλιασμένης με το Ελληνικό Κράτος και πολιτικό σύστημα που και οι δύο πλευρές,
αμφότερες αλληλοπνιγόντουσαν σε κάθε ευκαιρία ή αλληλοϋποστηρίζονταν με κάθε δικαιολογία και πρόφαση. Αλλά για
να επικαλεστούμε και τον «Νιόνο» που έφυγε πριν λίγες μέρες, τον αιώνιο
χαρούμενο έφηβο, τον εθνικό μας Αριστοφανικό πανηγυριστή και του κεφιού μουσικό και
στιχουργό «σε αυτόν τον τόπο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί…» από ανέκαθεν
μέσα στην Ιστορία. Οι προσπάθειες όμως, η φωνή και τα γραπτά, οι ημερολογιακές
εξομολογήσεις των λεγόμενων «Νεορθόδοξων» άφησαν καρποφόρους σπόρους μικρών και
αποτελεσματικών αλλαγών, σε θρησκευτικές αντιλήψεις και στάσεων μέσα στην ελληνική
κοινωνία. Πολλά σύνορα έπεσαν, άλλα υψώθηκαν αλλά δεν έμειναν στάσιμοι ούτε οι
χριστιανικοί κύκλοι των συγγραφέων ούτε
της θύραθεν μη θρησκευτικής διανόησης. Οι αδιόρατες ζυμώσεις έφεραν
αποτελέσματα, οι ζυμώσεις από τα κάτω καρποφόρησαν, έφεραν νέα ανοίγματα στις σκέψεις και
ελευθερίας συνείδησης, επιλογών των Νεοελλήνων. Τα Χριστιανικά Γράμματα απόκτησαν άλλη αναγνωστική προβολή, έπαψαν να είναι περιθωριακά αναγνώσματα μόνο για ευσεβείς πιστούς.
Και παρενθετικά να σημειώσουμε, ότι και από την άλλη πλευρά των χαρακωμάτων της ζωής
την πολιτική, η συντηρητική πλευρά και παράταξη περιχαρακώθηκε στις δάφνες της κυβερνητικής
της εξουσίας, της εκλογικής της σιγουριάς και άσκησης πολιτικής, χρησιμοποιώντας ως θεολογικό «δεκανίκι» τους
αρμούς της «προπαγάνδας» του λόγου της επίσημης εκκλησίας και των εκπροσώπων της. Ενώ από την άλλη, η νικημένη
αριστερή μερίδα του λαού και παράταξη, μην έχοντας κλείσει ακόμα τις πληγές και τα τραύματά της από
την ήττα της στον εμφύλιο πόλεμο, κλείστηκε στην ιδεολογική της αυτάρκεια αρνούμενη
κάθε συνομιλία με την θρησκεία, την εκκλησία και τους εκπροσώπους της, τους
λογίους και συγγραφείς των χριστιανικών γραμμάτων. Οι αναγνώστες της παλαιάς πολιτικής εφημερίδας
«Ελευθεροτυπία» θα θυμούνται τον «πόλεμο» που είχε ανοιχτεί ενάντια στον
συγχωρεμένο χριστιανό φιλόσοφο και διανοητή Χρήστο Γιανναρά στην προσπάθεια να
γίνει καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και άλλες περιπτώσεις. Ο έλληνας αυτός πολεμήθηκε άγρια και άδικα τόσο από δήθεν προοδευτικούς σκοταδιστές όσο και από χριστιανικούς και μοναστικούς κύκλους. Αυτούς που θεωρούν ότι έχουν σαν φυλαχτό κρυμμένο στο στήθος τους την αληθινή αλήθεια και κάθε άλλη γνώμη είναι εξοβελιστέα. Εδώ μέχρι "πανούκλα" αποκάλεσαν τα επιτεύγματα παιδείας του Ελληνικού Διαφωτισμού, και ύστερα τους φταίει η στάση του Αδαμάντιου Κοραή. Χριστιανοί
συγγραφείς και έργα τους ήταν απαγορευμένα από τα κομμουνιστικά ή αριστερού
κλίματος εφημερίδες και περιοδικά. Τα θρησκευτικά υποστρώματα των έργων των ποιητών Κώστα
Βάρναλη, Γιάννη Ρίτσου, Βασίλη Ρώτα και άλλων, αναδείκνυαν το κοινωνιολογικό
ρεύμα της εκδοχής της χριστιανικής αλήθειας ως κοινωνικής προσφοράς. Οι γέφυρες επικοινωνίας και επαφής
είχαν κοπεί από λάθη και των δύο πλευρών και αγκυλώσεις αιώνων, από στενόμυαλες αντιλήψεις που βρίσκονταν σε λάθος υπεύθυνη θέση, κάτι που δεν
ανατρέπονταν εύκολα ας το επαναλάβουμε, από φωτισμένες μορφές και προσπάθειες
αλληλοπροσέγγισης και γνωριμίας και από τις δύο μεριές. Φοβάμαι ότι και οι δύο πλευρές ήθελαν από την
σκοπιά τους τον Λαό αγράμματο, αμόρφωτο, αφώτιστο για χειραγώγηση. Είτε άκουγες τον από άμβωνος λόγο
επισκόπων, μοναχών, ιερέων είτε πολιτικών ή ιδεολογικών καθοδηγητών και λογίων ήταν ένα
και το αυτώ. Το Ελληνικό Σώμα στέναζε μέσα στα στεγανά του και τις εθνικές του
ιδεοληψίες και μανιχαιστικές αγκυλώσεις, ενώ γύρω μας ο Κόσμος άλλαζε, η
Ιστορία ανατρέπονταν εμείς μέναμε βολεμένοι στα παλαιά κλέη είτε των Εθνικών Ελλήνων είτε
των Χριστιανών που στο κάτω-κάτω δεν δημιουργήσαμε Εμείς οι σύγχρονοι
Έλληνες. Τα βρήκαμε έτοιμα.
Επανερχόμενος, το ίδιο θα σημειώναμε έχουμε
και στην περίπτωση του Πειραιώτη θεολόγου, ποιητή και ιστορικού παραμυθά
Δημήτρη Σ. Φερούση. Τα Χριστιανικά Γράμματα δεν μπορούσαν να μείνουν μόνο με
την Παπαδιαμαντική συγγραφική παράδοση και των λόγων ανάμνηση, ούτε στις
απόλυτες απόψεις του κυρ Φώτη Κόντογλου για την βυζαντινή ελληνική ζωγραφική
κληρονομιά και παράδοση, και άλλων παλαιότερων γενεών χριστιανών συγγραφέων και
ηθογράφων, «μιας άλλης Ελλάδας» ως μακρινή ανάμνηση δόξας και αθωότητας που
σιγά-σιγά σβήνει στον χρόνο και την ιστορία με την ένταξή μας στην
πολυπολιτισμική χοάνη της αποικιοκρατικής τουριστικών συνηθειών Ευρώπης ή της
πολυπληθέστερης Καθολικής παράδοσης και Εκκλησίας με το κοσμικό της πρόσωπο. Η
ταυτοτική εικόνα της Ελλάδος και του Έλληνα άλλαζε δίχως να μας ρωτήσει κανείς.
Οι χριστιανικοί πνευματικοί κύκλοι και δημιουργοί τους «ανασκουμπώθηκαν» να
δώσουν τις δικές τους απαντήσεις στις νέες προκλήσεις των καιρών και της ζωής,
στα νέα ερωτήματα που γεννιόνταν από όλα
τα σημεία των οριζόντων του καθόλου Βίου. Ο λόγος τους έπρεπε να αποκτήσει τον
σύγχρονο ήχο του, η φωνή τους την μοντέρνα του μορφή και εικόνα, οι εκπρόσωποί τους να
επιδιώξουν να μάθουν επιτέλους- εκ νέου- να συνομιλούν με σύγχρονους διανοητές, συγγραφείς, λογίους αρνητές της όποιας πίστης, να μην παραμένουν στρυμωγμένοι στην ορθόδοξη της
πίστης τους αυτάρκεια και αυταρέσκεια της μόνης αλήθειας τους, ως οι φτωχοί συγγενείς ενός περασμένου βυζαντινού αυτοκρατορικού μεγαλείου, που, μεταξύ μας δεν επέφερε και λίγα καταστροφικά δεινά πάνω στο ελληνικό σώμα τα γράμματα και τα αρχαία θρησκευτικά μνημεία. «Η Μάμα Ελλάδα»
για να θυμηθούμε και την χριστιανική αγωνία ενός καθολικού και μαρξιστή
ομοφυλόφιλου καλλιτέχνη και ποιητή, σκηνοθέτη, του Πιέρ Πάολο Παζολίνι και την
ταινία του «Μάμα Ρόμα» άφηνε με την θέλησή της τα παιδιά της να σταυρώνονται
απροστάτευτα και μόνα, ακόμα και τα πιο αθώα. Ήξερε μόνο να τα εξορίζει ή να τα
αναθεματίζει ή να τα κάνει αγάλματα στις πλατείες πάνω σε υψηλά βάθρα για να
αποφεύγουν οι νεοέλληνες να τους κοιτάξουν απευθείας στα μάτια. Ταρτούφοι και
Άγιοι, Μάρτυρες και Επαναστάτες, Λάγνοι και Ερημίτες, Αναρχικοί και Βολεμένοι, Υποταγμένοι
και Ανυπάκουοι, Πολυνομήτες και Παραβατικοί, Ευσεβείς και Ασεβείς, Πιστοί και Άπιστοι Εμείς οι Έλληνες μέσα στην Ιστορία και όποιος και όσο
αντέξει στο καμίνι της ζωής και του θανάτου εσαεί των αιώνων.
Η φωνή του πειραιώτη Δημήτρη Σ. Φερούση
θεωρώ ότι ήταν μία από αυτές, όπως οι αναγκαιότητες των εποχών και των
κοσμοϊστορικών αλλαγών το απαιτούσαν. Εδώ, πέρα από την περίπτωση του
επαναστάτη παπά Γιώργη Πυρουνάκη που δραστηριοποιήθηκε στην Πόλη μας ένα άτομο
με ελεύθερη βούληση και ελευθερία σκέψης, δημιουργώντας τα πρώτα Νυχτερινά Σχολεία
για την εργαζόμενη νεολαία και τις πρώτες Κατασκηνώσεις για τις φτωχές
εργαζόμενες οικογένειες, μια σύγχρονη πρωτοπόρα μορφή που κυνηγήθηκε από χριστιανικά κατεστημένα και τιμωρήθηκε, μνημόνευση οφείλουμε και σε μία άλλη φωτισμένη
φυσιογνωμία που πρόσφερε στον οικουμενικό πολιτισμό και την ελληνική παράδοση,
αυτή του κυρού αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστάσιου Γιαννουλάτου που συνδέθηκε
οικογενειακώς με την πόλη μας τον Πειραιά. Το Μέγαρο Γιαννουλάτου ακόμα υπάρχει. Όπως και η παρουσία του π. Θεόφιλου
Φάρου του ψυχίατρου με τις σύγχρονες αντιλήψεις του, η αυτή του πειραιώτη ιερέα που έθεσε τις βάσεις οικοδόμησης
του Γηροκομείου Πειραιά. Είναι το μοναδικό έκτοτε Δημοτικό Γηροκομείο της Πόλης
από όσο γνωρίζω. Δεν μιλώ για τους ιδιωτικούς οίκους ευγηρίας με τις
απλησίαστες τιμές φροντίδας τους των ηλικιωμένων. Αν θέλει, μπορεί η Εκκλησία
σαν κρατικός και εθνικός αρχαίος θεσμός να προσφέρει δημιουργικά και
αποτελεσματικά όχι μόνο ως προβολή της δημόσιας διοικητικής εικόνας της. Μπορεί
να κάνει κατά το κοινώς λεγόμενο «παπάδες» κάτι που το αργόσυρτο πολιτικό
σύστημα και οικογενειακό πελατειακό κατεστημένο δεν θέλει να πράξει
αυτοβαυκαλιζόμενο μέσα στα αδιέξοδά του που το ίδιο δημιουργεί και
επαναλαμβάνει και επανέρχεται εκλογικά για να τα λύσει. Αλλά όπως δείχνουν οι σημερινές συνθήκες και καταστάσεις, τα
σκάνδαλα και η τιποτολογία του πολιτικού λόγου, τα λεγόμενα αυτά είναι λόγια
ενός αεροβάτη της απιστίας κάθε μορφής εξουσίας.
Πηγαίος και αυθεντικός ποιητής ο Δημήτρης Σ.
Φερούσης, λυρική χριστιανική φωνή και ευαισθησία, απλότητα στην έκφραση και τον
λόγο, αν και με πινελιές, ιδιαίτερα της πρώτης του ποιητικής περιόδου που διακρίνουμε κάποια εκζήτηση και υπερβολή της λεκτικής πρόθεσης στην οργάνωση
της ποιητικής ύλης. Εμφανίστηκε στα
Ελληνικά Γράμματα το 1955 με την ποιητική του συλλογή «Προσδοκίες». Η μικρή
αυτή συλλογή των σαράντα σελίδων με τον ελπιδοφόρο τίτλο εκδόθηκε στην Αθήνα
και το εξώφυλλό της φιλοτέχνησε ο συγγραφέας και καθηγητής Παντελής Πάσχος.
Κοινό της πίστης τους το μετερίζι. Συναθλητής του Φερούση και συνεργάτης σε
κοινά περιοδικά όπως στο περιοδικό «Ευθύνη» και σε άλλα. Η συλλογή επανεκδόθηκε
στον Πειραιά το 1973 αν δεν λαθεύω. Μέχρι το 2006 που εκδόθηκε η συλλογή του «Ο
Ουρανός συνεχίζεται» από το Πειραιώτικο περιοδικό «λιμάνι» με το οποίο
συνεργάζονταν δημοσιεύοντας κείμενα για τον Πειραιά όπως φαίνεται «κλείνει»
ο ποιητικός του κύκλος, η ζέουσα ορθόδοξη θρησκευτική και ανθρωπιστική ποιητική
του ανάσα διοχετεύτηκε σε δέκα ποιητικές συλλογές με χαρακτηριστικούς τίτλους
που υποδηλώνουν την νοηματική της σύλληψης, το αυταπόδεικτο περιεχόμενο των
ποιημάτων και την εικονογραφία τους, την πρόσληψη άμεσων δάνειων
στοιχείων-λέξεων, φράσεων, εικόνων, ρήσεων- από την εκκλησιαστική υμνογραφία
και σκηνογραφία, τον κεντρικό στόχο του ποιητικού αποτελέσματος και μηνύματος
εξ αρχής που επιθυμούσε να ακουστεί η χριστιανική φωνή του και να δοθεί στους αναγνώστες με
τις καταθέσεις του ο Δημήτρης Σ. Φερούσης. Βλέπε: «Ωραία Πύλη» 1973, «Το δάκρυ
της Ερήμου» 1974, «Τρίτη Ώρα» 1980, «Πάσα Πνοή» 1996, «Γενέθλιος» κλπ. Ακόμα
και η συλλογή του «Η Κυριακή της Γκουέρνικα» 1977 είχε την δική της δυναμική
στις συμβολιστικές της ιστορικές και κοινωνικές αναγωγές, των ειρηνιστικών του
διαθέσεων, των έντονων αντιπολεμικών προθέσεων του χαρακτήρα του πειραιώτη
ποιητή. Η φωνή και η γραφή του από εδώ και πέρα κάπως αλλάζει, μετά την
«Κυριακή της Γκουέρνικα» απλώνεται και σε άλλα πεδία προβληματικής και ο λόγος
γίνεται πιο σφιχτός και λιτός δίχως να χάνει τον λυρισμό του αλλά όχι τόσο
επικεντρωμένος σε παλαιά μοτίβα χριστιανικής θεώρησης. Τις ποιητικές του
συλλογές όπως και άλλους τίτλους και ειδών κατηγορίας βιβλία του τα εξέδωσε ο
Δ. Σ. Φερούσης ιδίοις αναλώμασι ή με την χορηγία άλλων, είτε στην Πόλη του
Πειραιά είτε σε Αθηναϊκούς οίκους, όπως οι εκδόσεις «Αστήρ»-Παπαδημητρίου, «Ι.
Ζαχαρόπουλος», από το τυπογραφείο της «Αποστολικής Διακονίας», «Σαϊτης», "Ακρίτας" κ.ά.
Για την ποίησή του έγραψαν μεταξύ άλλων ο Δημήτριος Γρ. Τσάκωνας στον 8ο
τόμο της «Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας & Πολιτικής Κοινωνίας» εκδ.
Σώφρων 1992, σ.581., ο Άγγελος Φουριώτης, ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Κώστας
Τσιρόπουλος, ο Γιώργος Χ. Μπαλούρδος στην «Φωνή του Πειραιώς», ο Στέλιος
Ξεφλούδας, ο συγγραφέας Ιωάννης Χατζηφώτης, ο Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης στα
βιβλία του και αρκετέ μικρές παρουσιάσεις πρώτων τίτλων βιβλίων του στο
ομότιτλο περιοδικό της «Φιλολογικής Στέγης», καθώς και το σύντομο λήμμα στην
«Λογοτεχνία των Ελλήνων» έκδοση πρώτη του Χάρη Πάτση τόμος 12ος, σ. 762 και άλλοι
χριστιανοί ή χριστιανίζοντες συγγραφείς από τον Πειραιά και την Αθήνα. Τέλος, ας δούμε τις "δύο" γνώμες του Νίκου Β. Τυπάλδου στην μελέτη του "Τα Ελληνορθόδοξα Γράμματα" εκδόσεις Τήνος, Αθήνα χ.χ. Στην σελίδα 80 γράφει για τον βραβευμένο το 1983 από το Κοινωφελές Ίδρυμα "Κατίγκω και Γιώργης Χρήστου Λαιμός": "Ο Δ. Σωτ. Φερούσης (1929) έχει πλούσιο πεζογραφικό έργο. Θέατρο, δοκίμιο, αφηγήματα για παιδιά. Ιδιαιτέρως μνημονεύουμε τις αφηγηματικές του βιογραφίες για την Αγία Φιλοθέη και τον νεομάρτυρα Μιχαήλ Μπακνανά τον κηπουρό. Ο Φερούσης έτσι κάμνει μιά γενναία προσπάθεια να ζωντανέψει κάποιες οριακές στιγμές της Τουρκοκρατούμενης Αθήνας, με γραφή απλή, με πίστη και συναίσθημα γραμμένες. Ξέρει ν' απευθύνεται στους νέους, πείθοντας για μιά μεταφυσική της ζωής θέαση..." σ. 80, ενώ για την ποίησή του κρατά τις επιφυλάξεις του: "Η ποίηση του Δ. Σ. Φερούση έχει στόχο της τον "επ' ελπίδι ζωής αιωνίου" καθημερινό Άνθρωπο, όταν δεν ξεπέφτει- ευτυχώς σπανιότατα-σε παραχωρήσεις στις φωνασκίες της στρατευμένης στον Μαρξισμό "διανόησης". Η ποιητική του γραφή σε στίχο ελεύθερο έχει ουσιαστικές θρησκευτικές νότες, τεχνική με εύστοχες αφαιρέσεις και συμπυκνώσεις, με λυρικές εικόνες όλο ομορφιά....", σ. 176. Πλήθος
βιβλίων του αγαπήθηκαν και διαβάστηκαν πολύ όπως η «Αγία Φιλοθέη η Αθηναία»,
εξαντλήθηκαν γρήγορα όπως «η οδός Πειραιώς», επανεκδόθηκαν. Αυτό σημαίνει στην
αποτίμηση του έργου του και στην απογραφή των βιβλίων του ότι πρέπει να είμαστε
προσεκτικοί στις παραπομπές τρίτων. Βλέπε το παράδειγμα του ιστορικού της
Ελληνικής Λογοτεχνίας Δημήτριου Τσάκωνα ο οποίος υποστηρίζει τις κρίσεις του
μέσα από τις πηγές των παραπομπών του τις σελίδες από την έκδοση του 1990 του
βιβλίου του «Πειραιάς Θρύλος και Κληρονομιά». Στην ίδια χρονολογικά έκδοση του
βιβλίου που έχω μπροστά μου δεν αναγράφονται οι κρίσεις των λογοτεχνών για τα
βιβλία του, πράγμα που σημαίνει ότι αφαιρέθηκαν από την πρώτη ανατύπωση της
ίδιας χρονιάς ή οι κρίσεις με τα ονόματα των λογοτεχνών δημοσιεύονταν σε ένθετο
μέσα στις σελίδες. Θέλει πάντως προσοχή η ταξινόμηση των βιβλίων του μια και
προσθαφαιρούνται σελίδες και συγγραφικό υλικό κάθε φορά που επανεκδίδονται.
Βλέπε «Μορφές του Γένους» κλπ.
Το
ποιητικό σύμπαν του Φερούση καταυγάζει από φως και αισιοδοξία, ένα εσωτερικό χαμόγελο
ψυχικής αγαλλίασης μας πλημμυρίζει, μία διάθεση ενός χριστιανικού εξανθρωπισμού
της κοινωνίας. Ένα πνεύμα που ενώ έχει τις ρίζες του στην γη φτερουγίζει στα
ουράνια, καλλιεργεί τους βαθμούς και τους αναβαθμούς των εσωτερικών συνομιλιών
του και μαζί μας. (Με θραύσματα κειμένων και αποσπάσματα από ξένους και έλληνες
συγγραφείς. Ρομάν Ρολλάν, Φώτης Κόντογλου, εκκλησιαστικών συγγραφέων, ποιητών,
στοχαστών). Είναι η οδοιπορία ενός ορθόδοξου χριστιανού ποιητή προς τους
«Εμμαούς» της αυτογνωσίας του και τελικής ελπιδοφορίας του ως ύπαρξη.
«Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών…. Και καλήν απολογία» μου έλεγε πάντα ο Φερούσης
στις κουβέντες μας καθώς έφερνα τις αντιρρήσεις μου από το δικό μου πραιτόριο.
Από την ίδια συγγραφική πρόθεση και νοηματική διάθεση εμφορούνται και οι άλλες
κατηγορίες βιβλία του. Το χριστιανικό του θέατρο, τα παιδικά του βιβλία, τα
ιστορικά του αφηγήματα. Κλασικό και ευπώλητο με αρκετές επανεκδόσεις το
ιστορικό του αφήγημα «Η Οσία Φιλοθέη Μπενιζέλου, η Αθηνιώτισσα κυρά» έκδοση
«Αστήρ/ Παπαδημητρίου», Αθήνα 1982. Βλέπε και ανάτυπου κριτικού μελετήματος για
το βιβλίο και τον βιογράφο της του συγγραφέα Ιωάννη Χατζηφώτη από την εφημερίδα
«Εκκλησιαστική Αλήθεια».
Στην περίπτωση του ποιητή και αφηγητή Δ. Σ.
Φερούση-όπως και πλείστων άλλων χριστιανών συγγραφέων, διανοητών και στοχαστών,
ποιητών η βαθειά τους πίστη είναι αυτή που οδηγεί την πέννα τους και όχι το
αντίθετο. Κλασικό παράδειγμα ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Αλέξανδρος
Μωραϊτίδης, ο Σώτος Χοντρόπουλος, ο Ελευθέριος Μάϊνας, ο γάλλος Πωλ Κλωντέλ, ο
Τόμας Στερν Έλιοτ κ. ά. Δηλαδή η γραφή τους σπουδάζει σταθερά και φωτίζει
ποιητικά την χριστιανική σκηνογραφία, τα πρόσωπα του θείου δράματος και τις
ιστορικές τραγικές κομβικές στιγμές του χριστιανικού ιδεότυπου της βιογράφησης
τους που είναι το πρόσωπο του Χριστού και της Αγίας Οικογένειας ως μιμήσεις
ζωής μέσα στο ορθόδοξο δόγμα και θρησκευτικό πάνθεον. Βλέπε την περίπτωση του
Τζοβάνι Παπίνι, την μετάπλαση σε μυθιστορηματικό ήρωα στις μυθοπλασίες του
Νίκου Καζαντζάκη. Στην γραφή και τον λόγο του Φερούση δεν θα συναντήσουμε ομιχλώδεις
κόμβους αμφιβολίας ή περιόδους σκοτεινής αμφισβήτησης της πίστης του, συνειδησιακές
του αναταραχές, -δηλαδή- οι ελπιδοφόρες βεβαιότητες που τους προσφέρει η
ιστορική παράδοση της κοινής τους πίστης για τον ποιητή θεωρείται δεδομένη ως
ιστορική και πνευματική παράδοση και κληρονομιά και δεν επιδέχεται άρνησης,
αμφισβήτησης. Όπως έχουμε στον ισπανό συγγραφέα Μιγκέλ ντε Ουναμούνο και στο «δικαίωμα
της αμφιβολίας του όντος» ή στην ηθικιστική του προβολή της εκπαιδευτικής του
και κοινωνικής αγωγής στον σουηδό σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και τις ταινίες
του. Ανήκει στην χριστιανική ορθόδοξη κοινότητα του πνεύματος-της νοερής
ουράνιας βασιλείας- κάτω από το πέπλο της διδασκαλίας των εκκλησιαστικών
πατέρων, αγίων και μαρτύρων, οσίων και νεομαρτύρων τα λόγια και οι διδασκαλίες
τους, το παράδειγμα του βίου τους ή της μαρτυρίας του μαρτυρίου τους μέσα στην
Ιστορία φωτίζει και τις δικές τους ζωές και την ενασχόληση με την κάθε μορφής
και φόρμας Τέχνη. Οι σπάνιας στιγμές αμφιβολίας που συναντάμε στον ποιητή
Ματθαίο Μουντέ ή στον μοντερνιστή ποιητή Τάκη Παπατσώνη δεν θα τις βρούμε στην
ποίηση του Φερούση ή οι θα περάσουν ως γρήγορη σκιά στιγμιότυπων από την σκέψη
του και ο νους του γαληνεύοντας θα ισορροπήσει τους κανόνες του βίου του και θα
καθησυχάσει τον λογισμό του ποιητή πειθαρχώντας τους λογισμούς του. Η
θεατρικότητα της χριστιανικής σκηνογραφίας του δεν στηρίζεται σε φιλολογικά
δεδομένα, αισθητικής αντίληψης εσωτερικά κριτήρια οικοδόμησης ενός τέλειου και
άρτιου ποιητικού αποτελέσματος. Δάνεια χωνεμένα αρμονικά βυζαντινά ποιητικά
μέλη και πανάρχαιους ρυθμούς, εμπεδωμένα αποτελέσματα πίστης μέσα στην ορθόδοξη
ελληνική παράδοση και ιστορική κληρονομιά όπως είναι η ποίηση του νομπελίστα
μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, ο οποίος πρωτίστως ως ο μέγιστος των Ελλήνων
σύγχρονος ποιητής, ο σαγηνευτής και μάγος της ελληνικής γλώσσας και του πλούτου
των λέξεών της στην διαχρονία της που μεταφέρει στο σώμα της όταν μπολιάζει την
ποίησή του με χριστιανικούς συμβολισμούς, πλάνα από την ορθόδοξη υμνολογία,
λέξεις προσωνύμια ισχυρής δυναμικής σε γυναικεία θεία πρόσωπα, στιγμές
θρησκευτικού ποιητικού μεγαλείου όπως έχουμε στην σύνθεσή του «Άξιον Εστί».
Ένας καλός ποιητής δεν θα μείνει στα του δόγματος στερεότυπα αποφεύγοντας να
ενσωματώσει πηγές αξεπέραστου λυρισμού μόνο και μόνο επειδή τα ιερά αυτά
κείμενα τα χρησιμοποιούν στους εκκλησιαστικούς χώρους, ή για ηθικοπλαστική
αγωγή των πιστών αλλά, κατανοεί ότι η ποιητική παράδοση των Ελλήνων είτε χριστιανική
είτε θύραθεν είναι ενιαία στον χρόνο πέρα από τις καταβολές της των
συγκεκριμένων ιστορικών περιόδων της. Ο γενάρχης της ελληνικής ποίησης Διονύσιος
Σολωμός, ο κλασικοτραφής δάσκαλος Ανδρέας Κάλβος, η Μελισσάνθη και ο Ντίνος Χριστιανόπουλος,
ο Γιώργος Θέμελης, ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης και άλλοι με την ποίησή τους μας φανερώνουν
τι εγκολπώνουν από την χριστιανική σκηνική υμνογραφία και κρατούν ζωντανό και
επίκαιρο και τι παραβλέπουν. Ένας από τους σύγχρονες έλληνες στοχαστές ο Χρήστος
Μαλεβίτσης σε βιβλίο του ξεχωρίζει την τραγικότητα από την δραματικότητα που
διακρίνει το αρχαίο ελληνικό πνεύμα από το χριστιανικό.
Ο Δ.Σ.
Φερούσης δεν θα κρυφτεί πίσω από Βυζαντινά καφασωτά για να περιπαίξει βυζαντινά
βασιλικά πρόσωπα της εξουσίας όπως ο Αλεξανδρινός ποιητής Κωνσταντίνος Π.
Καβάφης, ο πονηρός γέρων της ερωτολάγνας Αλεξάνδρειας που στα χώματά της
γεννήθηκαν τα μεγαλύτερα και ανατρεπτικότερα θρησκευτικά και εκκλησιαστικά
ρεύματα που τροφοδότησαν την Αγορά των Ιδεών και των Στοχασμών από τα οποία
κινδύνευσε να γκρεμιστεί το οικοδόμημα του μονοθεϊστικού χριστιανισμού πριν καν
καλά-καλά στεγνώσουν από τον καυτό ήλιο της ερήμου τα πετρόχτιστα θεμέλιά του. Πώς
μας το είπε ο μαγευτικός Μάνος Χατζιδάκις στις εκλάμψεις των λόγων του, «ο Έρωτας
είναι αρχαίος και η ενοχή βυζαντινή». Τα ποιήματα τόσο του Φερούση όσο και
άλλων χριστιανών ποιητών είναι εσωτερικοί λυγμοί ατομικών τους μονολόγων, χαρμολυπικής
εμπνεύσεως ιχνογραφήματα ενορχηστρωμένα γύρω από μία Παύλια αρχή, την πίστη στην
Ανάσταση Εκείνου, δηλαδή του Χριστού, ή με τον λόγο του Χρήστου Γιανναρά, «της εμπιστοσύνης».
Από εδώ και πέρα, της κοινής συμμετοχής και αποδοχής τους, τα πάντα
επιτρέπονται στον άνθρωπο θα έλεγε κάποιος αρνητής και υπαρξιακός αμφισβητίας
της όποιας πίστης και οντολογίας της, αντιστρέφοντας την ρήση των Χριστιανού Φιοντόρ
Ντοστογιέφσκι, αυτού του «τζογαδάρου» της πίστης-απιστίας μας μαζί. Ο
ανθρώπινος πόνος, η αγωνία, η θλίψη, τα βάσανα, το φαινόμενο του θανάτου, της
απώλειας, η μεταφυσική εικόνα του κόσμου δεν είναι παρά στάδια παιδαγωγίας για
τον χριστιανό ποιητή που διοχετεύονται στην φωνή και την γραφή του ασκώντας μας
με ποιητικό τρόπο την ατομική του χθόνια γοητεία μέσω της εμβάπτισης του λόγου
του στα ιερά κείμενα και τις τελετουργίες της πίστης του καλλιεργώντας το
πρόσωπό του στο κοσμοείδωλο των μεγάλων Μύθων της Ανθρωπότητας και του
Παγκόσμιου Πολιτισμού. Από εδώ ορμώμενοι θα σημειώναμε με σεβασμό και προσοχή
ότι πολλές ποιητικές μονάδες και συλλογές χριστιανών δημιουργών είναι ή
καταλήγουν σε μία επαναλαμβανόμενη μανιέρα, ενός λόγου ακοινώνητου στα σύγχρονα
αυτιά των ανθρώπων, «παλαιομοδίτικων» ήχων και δοξασιών μιάς εποχής- αγροτικών
συνθηκών και κύκλων της Φύσης- που έκλεισε τον κύκλο της μέσα στην Ιστορία. Προϊστορίας
της προνεοτερικότητας. Χρησιμοποιώντας μοντέρνα ορολογία ο ποιητικός αλγόριθμος
δεν αναγνωρίζεται από τους νέους ανθρώπους των σημερινών καιρών μας. Η σύνθεση
της ποιητικής ιστορίας είναι δεδομένη, τα μέρη και τα ύφη ξεχωρίζουν ή
επικαλύπτουν το ένα το άλλο. Δεν θα θέλαμε στην μνήμη του να υπογραμμίσουμε
υπερβολικά αισθηματικούς και χριστιανικούς εκφραστικά στίχους τους/του που θα
μπορούσαν να απουσιάζουν ή έχουν δοθεί σε πρώτες τους/ του ποιητικές καταθέσεις
και επαναλαμβάνονται. Ο χρόνος και οι ποιητικές προτεραιότητες και ανάγκες κάθε
γενιάς είναι αυτές που διασώζουν ένα έργο, μία ποιητική συλλογή, ένα
πεζογράφημα ακόμα και τα εχέγγυα μιάς ιδεολογίας, μιάς πίστης ως στάσης ζωής.
Εξάλλου ο πειραιώτης ποιητής μας άφησε τέσσερεις δεκάδες τίτλων βιβλίων του ως αποχαιρετισμό,
ώστε να μπορούμε να έχουμε την δυνατότητα να διαλέξουμε ό,τι αγαπάει ο καθένας
και η κάθε μία. Περιττό να υπενθυμίσουμε τον λόγο της λυρικής ποιήτριας Σαπφώς.
Η θεματική του επινόηση του ποιητικού σχεδιασμού ή της αφηγηματικής μυθοπλασίας
και ιστοριογραφίας είναι εκπληκτική. Είχε μία μεγάλη ευκολία στο γράψιμο να μας
αφηγείται τις ιστορίες του σαν παραμύθι. Αντίθετα από έναν άλλον Κρητικής
καταγωγής Πειραιώτη το δημοσιογράφο και διηγηματογράφο Βελισάριο Μουστάκα που είναι
μία χριστιανική ηθογραφική φωνή Κρητικών ακουσμάτων και συνηθειών.
Στα ίδια καθοδηγητικά βαδίσματα της
πίστης του βαδίζει και στις υπόλοιπες κατηγορίες και είδη βιβλίων του.
Βυζάντιο, Εκκλησιαστική Ιστορία, μονογραφίες γυναικών Βασιλισσών, Οσίων, σύγχρονοι
προβληματισμοί των νέων (ναρκωτικά), παιδικά βιβλία χριστιανικής αγωγής, χριστιανικό
θέατρο άξιο προσοχής, σκόρπιες μελέτες για το ραδιόφωνο και την επικοινωνία.
Και τι δεν περιέχει το συγγραφικό και με συγγραφικά τάλαντα δισάκι του πειραιώτη
ποιητή Δημήτρη Σ. Φερούση αλλά κυρίως, άρθρα, δημοσιεύματα, βιβλία, σχόλια,
μνήμες και αναμνήσεις της καθαρής και ζώσας συνείδησής του, συμμετοχές του σε συνεστιάσεις
από τον παλαιό Πειραιά και τους ανθρώπους του.
Δεν είναι
πολλοί οι τίτλοι των Πειραϊκών βιβλίων του παραμυθά και μυθοπλάστη Δ. Σ.
Φερούση σε σχέση με την σύνολη συγγραφική παραγωγή του, αποτελούν όμως μία
σημαντική μαγιά για τους ιστορικούς, ερευνητές, ιστοριοδίφες, αρθρογράφους,
δημιουργούς, άτομα που ασχολούνται με αγάπη και ανιδιοτέλεια για την διαδρομή
και εξέλιξη της Πειραϊκής ιστορίας και των ιχνών του Δήμου Πειραιά έως σήμερα.
Η Πειραϊκή ατμόσφαιρα και το Πειραϊκό κλίμα και η αύρα της πόλης ως στίγμα εικόνας
στον χρόνο είναι έντονη μέσα στις σελίδες των βιβλίων του. Είτε αυτά
αναφέρονται στην οικοδόμηση δύο εμβληματικών Εκκλησιών του Πειραιά όπως είναι
«Ο Ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στον Πειραιά» 2010 ή «Ο Καθεδρικός
Ναός της Αγίας Τριάδας στον Πειραιά» 2007 απαραίτητες βάσεις βιβλίων για όσους
ενδιαφέρονται για τις Εκκλησίες και τους Ιερούς Ναούς του Πειραιά, την Ναοδομία
του-ο καταλληλότερος- είτε αυτό το υπέροχο με αφηγηματική έμπνευση βιβλίο του «Πειραιάς
θρύλος και κληρονομιά», «Αστήρ» 1990 το οποίο είναι μία ζωντανή και «αχνίζουσα»
γραφή περιδιάβασης στο χρόνο της ιστορίας και του μύθου της Πόλης, της
«πατρίδας του» όπως σημειώνει ο ίδιος, είτε έχουμε το σπονδυλωτό βιβλίο του
«Αναζητώντας το πρόσωπο του Πειραιά», Σ.Β.Ε.Π. 2002. Το βιβλίο περιέχει διάφορα
δημοσιεύματά του ιστορικής επανένταξης και επαναδραστηριοποίησης των κοινωνικών
και πολιτιστικών δυνάμεων της πόλης προς ένα άλλο καλύτερο αύριο του Πειραιά
για το οποίο πάντα αγωνίστηκε με ένθερμο ζήλο ο Δημήτρης Σ. Φερούσης. Κείμενα
δημοσιευμένα διαμαρτυρίας και κριτικής γραμμένα στην εφημερίδα «Η Φωνή του
Πειραιώς», στο περιοδικό «λιμάνι» στην εφημερίδα «Χρονογράφος» της περιόδου
1994 έως 2001. Συμπερασματικά θα γράφαμε συγκεφαλαιώνει την βαθειά μέριμνα, την
αγάπη και την έγνοια του Φερούση για την Πόλη του, την κατά καιρούς κακοποίησής
της από τις κρατικές αρχές και δημοτικές αποφάσεις οι οποίες υποβάθμισαν την
ποιότητα ζωής των δημοτών, αλλοίωσαν την καθαρότητα της όψης του, πρυτάνευσε το
ιδιοτελές ιδιωτικό συμφέρον από το γενικό καλό του Δήμου. Τι και αν κατοικούσε
στη Νέα Σμύρνη ο Φερούσης, η έγνοια του ήταν πάντα ο Πειραιάς και οι Άνθρωποί
του. Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε ακόμα ότι τυχερή στάθηκε η
κοινότητα-συνοικία των Χίων, η πληθυσμιακή ομάδα νησιωτών που ήρθε και
εγκαταστάθηκε πρώτη στον παλαιό και έρημο βαλτότοπο τον 19ο αιώνα το
Λιμάνι τον Πειραιά και ζήτησε να δημιουργήσει τον Δήμο των Χίων μετά την
καταστροφή της νήσου από τους Τούρκους. Ο Πειραιώτης με καταγωγή Χιώτικη
Δημήτρης Σ. Φερούσης έγραψε και εξέδωσε ένα καταπληκτικό βιβλίο, μία
συγκινητική επική αφήγηση το «ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΣΕΡΜΠΟΣ Από την καταστροφή της Χίου στον
έρημο Πειραιά», εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα 2005, σ. 220. Στο πρόσωπο και τις
περιπέτειες ζωής του Χιώτη Σταμάτη Σέρμπου αντικατοπτρίζεται ο αγώνας των
Χιωτών στην εδώ μετεγκατάστασή τους. Περνώντας από το Ναύπλιο ο Σέρμπος
καταλήγει στον έρημο Πειραιά και με την εργατικότητά του, το ήθος του ανδρός, την
εξυπνάδα του, την καπατσοσύνη του, τις ριψοκίνδυνες αποφάσεις του στα δύσκολα
και ταραγμένα χρόνια της εθνεγερσίας κατόρθωσε να ορθοποδήσει και να γίνει ένας
σημαντικός πολιτικός παράγοντας της νέας του πατρίδας, τον Πειραιά που
εγκαταστάθηκε. Το βιβλίο είναι τόσο μεθυστικό στην ανάγνωσή του, τόσο ελκυστικό
στις προσεγγίσεις του, λιτό αλλά ουσιαστικό στις ημερολογιακές του αναφορές και
καταγραφές που δεν θέλεις να το αφήσεις από τα χέρια σου αν δεν το τελειώσεις
και σε προκαλεί να το ξαναδιαβάσεις με την ίδια ευχαρίστηση.
ΣΧΕΤΙΚΗ
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ (*).
«Ό,τι έκανα τόκανα στο όνομα της
απλότητας’ είναι λοιπόν πιο ωραίο πράμα από τη νίκη της απλότητας; Ευτυχία
χωρίς απλότητα δεν γίνεται». Φώτης Κόντογλου.
(Α) ΠΕΙΡΑΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ
-ΠΕΙΡΑΙΑΣ
ΘΡΥΛΟΣ ΚΑΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ. (Περιδιάβασμα στο μύθο, στην ιστορία στο χρόνο, και
στους χώρους της πατρίδας μου). εκδ. Αστήρ-Αλεξ. Και Ευάγγ. Παπαδημητρίου,
Αθήνα 1990, σ. 416 ( πειραϊκή μελέτη)
-ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ
ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ. (Προβλήματα και προβληματισμοί από τα δρώμενα της
Πειραϊκής Κοινότητας), έκδ. Σύλλογος Βιβλιοχαρτοπωλών και Εκδοτών Πειραιά.
Πειραιάς 2002, σ. 248 (πειραϊκή μελέτη)
-ΣΤΑΜΑΤΗΣ
ΣΕΡΜΠΟΣ. Από την καταστροφή της Χίου στον έρημο Πειραιά. Μιά επική αφήγηση.
Εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2005,σ. 220. (πειραϊκή μελέτη)
-Ο
ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ. Εκδ. Πειραιάς 2007, σ. 104
(εκκλησιαστική ιστορία του Πειραιά)
-Ο ΝΑΟΣ ΤΩΝ
ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΣΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ, εκδ. Πειραιάς 2010, σ.192
(εκκλησιαστική ιστορία του Πειραιά).
(Β) ΙΣΤΟΡΙΚΑ
-ΣΤΗΝ ΟΔΟ
ΠΕΙΡΑΙΩΣ. Οδοιπορικό στο Μύθο και στην Ιστορία. Εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 11, 2002,
σ.328
(η έκδοση
παρουσιάστηκε στον Φυσιολατρικό Σύλλογο στον Πειραιά «Ο Ζήνων» στις 29/5/2003)
-ΜΙΧΑΗΛ
ΜΠΑΚΝΑΝΑΣ. Ο Αθηναίος. Ιστορικό αφήγημα, εκδ. Αστήρ, Αθήνα 2007, σ. 192 (α΄
έκδ. 1987)
-Ο
ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΚΑΔΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ. Ένα αληθινό αφήγημα ζωής ως μυθιστόρημα. Εκδ.
Αρμός, Αθήνα 2008, σ. 400 (πεζογράφημα)
-ΕΛΕΝΗ
ΑΓΓΕΛΙΝΑ. ΔΟΥΚΙΣΣΑ ΚΟΜΝΗΝΗ. Η ξεχασμένη ιστορία μιας φυλακισμένης βασίλισσας.
Εκδ. Σαϊτης, Αθήνα 2019, σ. 480
-ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ
ΓΕΝΟΥΣ. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1971 σ.126 +112 τόμοι 2. Εκκλησιαστικές
Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντήκονταετηρίδος. [Επανεκδόθηκε συμπληρωμένο από τις
εκδόσεις Αστήρ- Παπαδημητρίου, Αθήνα 1999, σ.368]
(Γ) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΥ & ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
-Η ΣΚΕΠΗ ΤΟΥ
ΚΟΣΜΟΥ. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1973, σ.94
-ΚΥΡΙΛΛΟΣ
ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΙΟΣ. Έλληνες Ιεραπόστολοι. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1985 [Α΄
έκδοση 1966 (;)]
-Ο
ΠΑΠΑΚΑΛΟΓΕΡΟΣ ΝΙΚΟΛΑΣ ΠΛΑΝΑΣ. Ο άγιος ποιμένας. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα
2012, σ.288 (7η έκδοση). [Το βιβλίο κυκλοφόρησε και από τις εκδόσεις
Αστήρ- Παπαδημητρίου (1977;).]
-ΦΙΛΟΘΕΗ
ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ. Η Αθηνιώτισσα κυρά. Εκδ. Αστήρ-Παπαδημητρίου, Αθήνα 1982/1988/1995/
2006, σ.280 (ιστορικό αφήγημα)
-ΤΟ
ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΗΣ ΟΣΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ. Εκδ. Αστήρ- Αλ. & Ε. Παπαδημητρίου, Αθήνα
2005, σ. 56.
-ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
ΤΗΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2,1983, σ. 94.
Προσοχή: Υπάρχουν ακόμα και οι εξής τίτλοι
που δεν έχω διασταυρώσει.
-«Από τα
προβλήματα της Εκκλησίας», Αθήνα 1963
-«Ραδιοφωνικός
Σταθμός της Εκκλησίας της Ελλάδος», Αθήνα 1965 (;), σ.70
-«Εκκλησία
και δημόσιες σχέσεις», Αθήνα 1970
-«Εκκλησία
και σύγχρονα μέσα επικοινωνίας», Αθήνα 1970, σ.80.[ ανάτυπο από άρθρο στο
περιοδικό «Εφημέριος»].
-«Η Εκκλησία
μιλάει στα νιάτα. (Ανθολόγιο σχετικών κειμένων πατέρων της εκκλησίας και
σύγχρονων κληρικών και λαϊκών), Αθήνα 1977, σ. 312. [η έκδοση έγινε από το περιοδικό
«Εκκλησία»].
(Δ) ΠΑΙΔΙΚΑ
-ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ
ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1971. [στην σειρά παιδικοί
ορίζοντες]
-Ο ΘΑΝΑΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΡΟΤΣΙ ΤΟΥ. Διηγήματα από την Κατοχή με ήρωες παιδιά. Σχέδια Σπύρου
Ορνεράκη. Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980, σ.92
-ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ
ΤΟΥ ΙΩΝΑ. Εικονογράφηση Φρίντα Χριστοπούλου. Εκδ. Αστήρ. Αλ. & Ε.
Παπαδημητρίου, Αθήνα 1995, σ. 192
(Ε) ΘΕΑΤΡΙΚΑ
-ΤΟ ΙΕΡΟΝ
ΦΩΣ. Ιστορικό δράμα εκδ. Αθήνα 1966, σ.108. Ιστορικό δράμα σε 5 πράξεις. [Η
έκδοση έγινε για λογαριασμό της Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης με την ευκαιρία
του πανηγυρικού εορτασμού της 1100ετηρίδος «Κυρίλλου και Μεθοδίου».]
-ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ
ΟΥΡΑΝΟ. Θεατρικά σκετς. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1973
-Ο
ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ ΚΑΙ Η ΠΙΟ ΓΛΥΚΙΑ ΚΑΜΠΑΝΑ. Εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1974. [Βραβείο
Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς]
Προσοχή: Δημοσιεύεται και ο τίτλος
«Χριστιανική Σκηνή», Αθήνα 1962. (μονόπρακτα)
(ΣΤ) ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
-ΘΕΟΔΩΡΑ
ΚΟΜΝΗΝΗ. Βασίλισσα και Μοναχή, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2002, σ.344. [Γ΄ έκδοση
1997]
(Ζ) ΠΟΙΗΣΗ
-ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ,
Αθήνα 1955, σ.40. Εξώφυλλο Παντελής Πάσχος. Β΄ έκδοση Πειραιάς 1973
-ΩΡΑΙΑ ΠΥΛΗ,
Πειραιάς, 9, 1973, σ.56
-ΤΟ ΔΑΚΡΥ
ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΥ, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1974
-ΠΛΑΤΕΙΕΣ,
36 ΠΟΙΗΜΑΤΑ, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1976
-Η ΚΥΡΙΑΚΗ
ΤΗΣ ΓΚΟΥΕΡΝΙΚΑ, εκδ, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1977
-Η ΤΡΙΤΗ
ΩΡΑ. Προμετωπίδα Σπύρος Ορνεράκης, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1980, σ.64
-ΓΕΝΕΘΛΙΟΣ,
εκδ. Δαίδαλος- Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 5, 1988, σ.56
-ΠΑΣΑ ΠΝΟΗ,
εκδ. Αστήρ-Παπαδημητρίου, Αθήνα, 6, 1996, σ.64
-Ο ΟΥΡΑΝΟΣ
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ. Εκδ. περιοδικού «λιμάνι», Πειραιάς, 3, 2006, σ.64
Προσοχή: Σε τεύχος του περιοδικού "Φιλολογική Στέγη" που τον αποδελτίωσα, δημοσιεύονται ποιήματά του από ανέκδοτη συλλογή του που σε σημείωση γράφεται ότι θα εκδοθεί σύντομα. Ο τίτλος αυτός δεν έχει καταλογραφηθεί στις ποιητικές του συλλογές. Δύο πράγματα συμβαίνουν, ή δεν κυκλοφόρησε ή εντάχθηκε η ομάδα αυτή των ποιημάτων σε με άλλο τίτλο συλλογή.
(Η) ΔΙΑΦΟΡΑ
-Η
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ, Εκδ΄. Σαϊτης, Αθήνα 2010, σ. 80
-ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ
ΤΩΝ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ (Νέοι και Ναρκωτικά) εκδ. Αποστολική Διακονία (;), Αθήνα 1975
-Η ΑΛΛΗ ΤΑΞΗ
ΤΟΥ ΛΑΟΥ, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1992, σ.114 (πολιτικοί σχολιασμοί)
-Η
ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ. Εκδ. Interbooks 1988
-ΤΟ
ΚΑΤΟΡΘΩΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, εκδ. Interbooks 1992., σ. 172
-ΤΟ ΥΦΟΣ ΚΑΙ
ΤΟ ΗΘΟΣ, εκδ. Interbooks
1995., σ.168
Προσοχή. Υπάρχουν και ορισμένοι άλλοι τίτλοι
τους οποίους δεν κατόρθωσα να εντοπίσω.
-«Αφετηρίες
και προοπτικές» (Σχόλια σε καίρια θέματα του καιρού μας που μεταδόθηκαν από το
Ραδιόφωνο), Αθήνα 1977
-«Η
Πνευματική αποστολή της Ραδιοφωνίας», Αθήνα 1960
«Από τη
συνομιλία των Νέων», Αθήνα 1960
-«Οι
χαρακτήρες των Νέων της εποχής μας», Αθήνα 1961. Βλέπε παρουσίαση του Γ. Ε.
Χατζημανωλάκη στο περιοδικό «Φιλολογική Στέγη» τχ.12-15/1,2,3, 1966, σ.14-15
-Και Έναν τίτλο ερανίζομαι από τον Νίκο Β. Τυπάλδο "Τα Ελληνορθόδοξα Γράμματα" Ανιχνεύσεις και προσεγγίσεις στον χώρο της Νεοελληνικής Χριστιανικής Λογοτεχνίας, εκδ. Τήνος χ.χ. σ. 34 τον: Δημήτρης Σ. Φερούσης, "Ο Χριστιανισμός στη Νεοελληνική Ποίηση και Ζωή και Τέχνη, εκδ. Γ.Γ. Δρόσος, Πειραιάς 1960.
Σημείωση (*)
Η εργογραφία
του πειραιώτη ποιητή και πεζογράφου Δημήτρη Σ. Φερούση είναι αρκετά εκτενής και
πολυποίκιλη όπως και η αρθρογραφία του. Κατά τις δεκαετίες των συγγραφικών του
δραστηριοτήτων ο Δημήτρης Σ. Φερούσης δεν έγραψε μόνο ποίηση, πεζογραφήματα,
παιδικό θέατρο και αρκετές μελέτες εκκλησιαστικής προβληματικής και
ενδιαφέροντος, υπήρξε ως υπάλληλος της Ελλαδικής Εκκλησίας ένας από τους
πρωτεργάτες της Εκκλησιαστικής Ραδιοφωνίας, έγραψε μικρές μελέτες για την
σημασία του Ραδιοφώνου. Παράλληλα, εξέδωσε βιβλία και αρθρογράφησε για την
ιστορική διαδρομή του Πειραιά και Ναούς του. Ορισμένοι τίτλοι έργων του
ασχολούνται με φλέγοντα κοινωνικά προβλήματα των Νέων και ζητήματα Διαφήμισης
και Επικοινωνίας. Τα βιβλία του έτυχαν της προσοχής και επαινετικού κριτικού
σχολιασμού. Ποιήματά του συμπεριλαμβάνονται σε Ελληνικές Θρησκευτικές και
Γενικές Ποιητικές Ανθολογίες όπως του Νίκου Τυπάλδου και του Δημήτρη Σ. Χατζηπέτρου,
ενώ ποιήματά του διαβάζουμε σε πειραιώτικα περιοδικά πχ. «Φιλολογική Στέγη» σκέψεις
του στο περιοδικό «Ευθύνη» και σκόρπια σε διάφορα άλλα. Υπήρξε μέλος της
Ελληνικής Εταιρείας Λογοτεχνών, της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς, των
Χριστιανικών Γραμμάτων και για ένα διάστημα σχολιαστής στο Ραδιόφωνο και
βραβευμένος από την Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά.
Όποιος
θελήσει να συντάξει την Βιβλιογραφία του θα συναντήσει δυσκολίες μια και ο
πειραιώτης ποιητής και αφηγητής δεν φρόντισε από όσο γνωρίζω να συγκεντρώσει τα
σκόρπια και διάσπαρτα δημοσιεύματα δικά του και εκείνων που αγάπησαν την γραφή
του και την σχολίασαν. Τα όποια λανθασμένα στοιχεία καταθέτω στο παρόν
μακροσκελές σημείωμα-όσον αφορά τις εκδόσεις και κυκλοφορίες τίτλων βιβλίων και
ανάτυπων βαραίνουν αποκλειστικά τον γράφοντα μια και δεν έχω στην κατοχή μου
δυσεύρετες εκδόσεις βιβλίων του και ανάτυπών του.
Έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης στους
Πειραϊκούς πνευματικούς κύκλους-όχι μόνο τους εκκλησιαστικούς-και συμμετείχε σε
λογοτεχνικές παρέες και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Τον συναντούσε κανείς συχνά
να πίνει το καφεδάκι του στο ζαχαροπλαστείο της «Στάνης» στην Πλατεία Κοραή,
ερχόμενος συχνότατα στον Πειραιά από την Νέα Σμύρνη που διέμενε με την φιλόλογο
σύζυγό του, όπου βρίσκονταν το σπίτι της αδερφής του όπως γνώριζα. Στην δική μου ενδεικτική καταγραφή-θέλοντας
να συντάξω ένα σημείωμα στα Λογοτεχνικά Πάρεργα κατηγοριοποίησα σε είδη τα
βιβλία του για καλύτερη εξέταση από όποιον ενδιαφερόμενο και δεν τα παράθεσα
χρονολογικώς. Μην έχοντας στην διάθεσή μου όλους τους τίτλους των πάνω από 40
τίτλους βιβλίων του. Κανείς δεν έχει ασχοληθεί μέχρι σήμερα στην αποδελτίωση
των έργων του από όσο γνωρίζω, την χρονολογική κυκλοφορία των βιβλίων του και τις
πολλές επανεκδόσεις τους. Ο σύγχρονος Πειραιάς τον λησμόνησε όπως και άλλους
Πειραιώτες λογοτέχνες των προηγούμενων γενεών.
Ο
καθαρός, αυθεντικός θρησκευτικός και εκκλησιαστικός λόγος και ερευνητική γραφή
του Δημήτρη Σ. Φερούση που προέρχεται από την βαθειά και ειλικρινή πίστη του,
πάντα συμπλέκεται με τους χώρους της ποίησης, των ιστορικών του αφηγήσεων, των
πεζογραφημάτων του, των βιογραφιών σημαντικών μορφών του ελληνικού γένους άμεσα
ή έμμεσα, και ασφαλώς με τις μελέτες και τα άρθρα, τα βιβλία που έγραψε πάνω σε
ζητήματα της καθόλου Ιστορίας του Πειραιά και της πνευματικής του παράδοσης.
Στην καταγραφή στηρίχτηκα σε βιβλία του που είχα αγοράσει πριν τον γνωρίσω από
κοντά, σε βιβλία που μου πρόσφερε ο ίδιος μετά την γνωριμία μας και σε σχετικές
πληροφορίες που άντλησα από διάφορες πηγές. (από κριτικές όταν κυκλοφόρησαν,
τις αναφορές που διαβάζουμε σε εσωτερικές σελίδες βιβλίων του κλπ.). Όσες φορές
μιλούσαμε στο τηλέφωνο τον ρωτούσα και μου έδινε σχετικές πληροφορίες δίχως
όμως και ο ίδιος- ας το επαναλάβουμε- να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον- να
συγκεντρώσει τα ολιγοσέλιδα βιβλιαράκια που εξέδωσε ιδίοις αναλώμασι από την
δεκαετία του 1950 έως και μετά το 2000. Εξάλλου, δεν είχαν όλοι οι τίτλοι των
βιβλίων του την ίδια εμπορική επιτυχία ίσως και ενδιαφέρον. Ορισμένοι, οι πιο
ευπώλητοι ή βραβευμένοι, επανεκδόθηκαν από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους στην
Αθήνα και συμπληρώθηκε η ύλη τους. Άλλοι, μάλλον περιέπεσαν στην «λήθη» όπως
συμβαίνει συνήθως σε πολυγραφότατους συγγραφείς, σε καιρούς αναγνωστικής ευκολίας
και λιτότητας. Υποστήριζε πάντα ευθαρσώς και δημόσια την βαθειά του πίστη.
Έλεγε ότι ήταν ένας χριστιανός πιστός εργάτης του πνεύματος προς δόξα του
Χριστού και της Εκκλησίας του ακολουθώντας τα συγγραφικά βαδίσματα-
παραδείγματα των μεγάλων ελλήνων χριστιανών συγγραφέων μας όπως ο κυρ
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Αλέξανδρος Μωρατίδης και σύγχρονοι χριστιανοί
δημιουργοί ποιητές και πεζογράφοι. Σαν υπάλληλος της Εκκλησίας γνώριζε πρόσωπα
και πράγματα από τα μέσα ήταν όμως πάντα προσεκτικός στα λεγόμενά του.
Συγγραφικό του πρότυπο είχε επίσης τις εργασίες του παλαιού αθηναιογράφου
Δημητρίου Καμπούρογλου όπως φαίνεται και από τις σχετικές του μελέτες.
Ασχολήθηκε και με την βιογράφηση βυζαντινών- εκκλησιαστικών γυναικείων μορφών
όπως έπραξαν παλαιότεροι άνδρες και γυναίκες έλληνες συγγραφείς. Όπως η Ιμβριώτη.
Ήταν χωρίς υπερβολή ένας πολύ καλός αφηγητής- παραμυθάς, ήξερε να αφηγείται και
να υφαίνει ιστορίες για τον κοινό καθημερινό έλληνα αναγνώστη και ελληνίδα
αναγνώστρια που δεν θα ενδιαφέρονταν να ανατρέξει σε βιβλία καθαρού και
αυστηρού, ιστορικού στεγνού περιεχομένου. Ύφαινε την γραφή του μέσα σε ένα
χριστιανικό κουκούλι ενώ ορισμένες του βιογραφήσεις θυμίζουν την τεχνική του
Γιώργου Λεονάρδου, αμυδρά του Θανάση Πετσάλη-Διομήδη που στα έργα τους δίνεται
το ιστορικό γεγονός και συμβάν μέσα από την φόρμα και τους κανόνες της
μυθοπλασίας. Συνεργάστηκε εκτός από τις εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας και
με άλλους Αθηναϊκούς εκδοτικούς οίκους οι οποίοι του επανεξέδωσαν τίτλους
βιβλίων του συμπληρωμένους, έχοντας παράδοση στην κυκλοφορία βιβλίων χριστιανών
δημιουργών και βιβλίων της ιστορίας του μεσαιωνικού και του σύγχρονου
ελληνισμού. Ωραία διαβάζονται και τα παιδικά του και τα θεατρικά του
χριστιανικού κλίματος σκιτσάκια. Ο κύκλος των ποιητικών του βιβλίων αποτελεί
ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο της γραφής του. Τον διαπνέει ένας θρησκευτικός αγνός
λυρισμός, τα μηνύματά του ποιητικού του λόγου έχουν έντονο το στοιχείο του
ανθρωπισμού, εμφορούνται από μια ειλικρινή διάθεση να μας μιλήσει για σύγχρονα
ζητήματα και προβλήματα που τον απασχολούν με έναν ποιητικό λόγο όχι
χριστιανικά παλαιομοδίτικο ή ηθικοπλαστικό όπως ήταν οι φωνές των δασκάλων του
κατηχητών που ασχολούνταν με τα χριστιανικά γράμματα αλλά έναν λόγο σύγχρονο,
μοντέρνο που να αγγίζει τις ψυχές και τις συνειδήσεις των χριστιανών αναγνωστών
και ο οποίος βρίσκεται κοντύτερα στις ανάγκες των ανθρώπων σήμερα. Η γλώσσα του
είναι η δημοτική ενώ διαφαίνονται και οι εκκλησιαστικές του ρίζες και δάνεια.
Γλαφυρότητα διαθέτει και το ύφος του. Ορισμένα τίτλοι βιβλίων του εκδόθηκαν στον
Πειραιά μια και η σπουδή της θεματολογία τους αφορούσε το πειραϊκό κοινό και
την ιστορική διαδρομή του Πειραιά και τις Εκκλησίες του. Συμμετείχε συνήθως και
σε γενικά Αφιερώματα ένθετων περιοδικών των εφημερίδων και σύμμεικτων τόμων που
έχουν σαν θέμα τους τον Πειραιά και το Λιμάνι. Βλέπε αφιέρωμα της εφημερίδας «Η
Καθημερινή» και του τόμου «Ιστορία και Πολιτισμός». Ένθερμος ήταν ο ζήλος του
και ουσιαστικό το ενδιαφέρον του για την πειραϊκή ιστορία, τα καθέκαστά της και
τα πειραϊκά γράμματα.
Στις συναντήσεις και τα τηλεφωνήματά μας
επικεντρωνόμασταν κυρίως σε Πειραϊκά ζητήματα, πειραϊκές εκδόσεις και μελέτες, πρόσωπα
λογίων και συγγραφέων του Πειραιά που γνωρίζαμε και οι δύο και εκτιμούσαμε το
έργο και την προσφορά τους. Να μνημονεύσω ενδεικτικά παρενθετικά, ότι λόγω
ηλικίας του, γνώριζε από τα εφηβικά του χρόνια και θυμόταν τον Πειραιώτη μαθηματικό
και παιδαγωγό Γιώργο Βαρδαλάκη, ήσαν μαζί για ένα διάστημα στα κατηχητικά της
εποχής των νιάτων τους και συνυπηρέτησαν στον στρατό. Εκτιμούσε και μιλούσε
θετικά για τον καθηγητή και μεταφραστή Ηλία Κυζηράκο, και ορισμένα άλλα κοινά
μας φιλικά πρόσωπα της Πόλης. Ο Δημήτρης Σ. Φερούσης προέρχονταν από την παλαιά
προ πολεμική γενιά των Πειραιωτών και των πνευματικών τους κύκλων. Η σπιτική
του Βιβλιοθήκη πέρα από τα καθαρά εκκλησιαστικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος
συγγράμματα διέθεται και βιβλία και περιοδικά παλαιότερων και νεότερων
πειραιωτών συγγραφέων. Μετά την απώλεια της ευγενέστατης συζύγου του μου
ανέφερε ότι κάποιος ανιψιός του που τον φρόντιζε είχε αναλάβει την συγκέντρωση
του διάσπαρτου και σκόρπιου ογκώδους συγγραφικού του και άλλου αρχείου. Από όσο
γνωρίζω δεν έχει συγκεντρωθεί και ταξινομηθεί μέχρι σήμερα ούτε έχουμε μία
πλήρη καταλογράφησή του μια και υπήρξε μέχρι τα τελευταία του ενεργός και
δραστήριος συγγραφικά και εκλεκτό μέλος της πνευματικής και λογοτεχνικής
κοινότητας του Πειραιά. Δεν λησμόνησε ποτέ του τον Πειραιά ούτε τα φιλικά του πρόσωπα
με τα οποία είχε από τα νεανικά του χρόνια συνδεθεί και συνάψει πνευματικές και
φιλικές σχέσεις. Μόνο όταν άρχισαν να είναι εμφανή τα προβλήματα υγείας του
άρχισε να απομακρύνεται από τον Πειραιά και τους Πειραιώτες. Είναι αυτό που
λέμε χάθηκε από την λογοτεχνική «πιάτσα».
Την απώλειά του Δημήτρη Σ. Φερούση την
πληροφορήθηκα πριν δύο ημέρες εντελώς τυχαία καθώς σκεφτόμουν να του τηλεφωνήσω
στην ονομαστική του εορτή στις 26 Οκτωβρίου όπως έκανα εδώ και χρόνια και να
τον ρωτήσω για την υγεία του. Τηλεφώνησα στην οικία του και δεν υφίσταντο πλέον
ο αριθμός τηλεφώνου του, το ίδιο και στο τηλέφωνο της αδερφής του στον Πειραιά.
Άρχισα να υποψιάζομαι διάφορα αρνητικά και αναζήτησα το όνομά του στο
Διαδίκτυο. Επιμένοντας και ψάχνοντας έπεσα πάνω στην ιστοσελίδα της παλαιάς
εφημερίδας «Η Χριστιανική» του συγχωρεμένου αγωνιστή εκδότη και πολιτικού Νίκου
Ψαρουδάκη. Είδα και διάβασα την καλογραμμένη κριτική του για παλαιό βιβλίο του,
του κυρίου Θανάση Κουρταλίδη στο νέο φύλλο της ηλεκτρονικής εφημερίδας.
Παρατήρησα ότι έδινε μία αόριστη πληροφορία του θανάτου του. Ο συγγραφέας
μνημόνευε το φύλλο 1156 της εφημερίδας «Χριστιανική» της 31-10-2024 της
προηγούμενης χρονιάς που στις σελίδες της αναφέρονταν στην απώλειά του. Έτσι
από ένα εντελώς τυχαίο γεγονός και απρόβλεπτα έμαθα για την κοίμηση του
πειραιώτη ποιητή και ιστοριογράφου, θεολόγου και νομικού Δημήτρη Σ. Φερούση ο
οποίος άφησε σημαντική και πλούσια συγγραφική κληρονομιά πίσω του και χάραξε
εξίσου αξιέπαινα με τις διάφορες μελέτες, τα γραπτά και τα βιβλία του την
Πειραϊκή πνευματική και ιστορική παράδοση. Σαν ένα ακόμα άξιο μέλος και
συνδετικός κρίκος της Λογοτεχνικής Πειραϊκής Σχολής. Μια συγγραφική φωνή
ενδέχεται άγνωστη στους νεότερους πειραιώτες, πέρα από έναν στενό κύκλο
μελετητών και ερευνητών της Πειραϊκής Ιστορίας και της Εκκλησιαστικής.
Παλαιό μέλος του Λογοτεχνικού Σωματείου
της Πόλης «Φιλολογική Στέγη» συμμετείχε σε εκδηλώσεις, δημοσίευσε στο ομώνυμο
περιοδικό της και σε άλλα πειραϊκά έντυπα, όπως το «Λιμάνι», σε εφημερίδες και
σε βιβλία γενικής ιστορίας για την Πόλη, παρουσίασε βιβλία του. Ο Πειραιώτης
ποιητής και θεολόγος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την Εκκλησιαστική διαδρομή της
Πόλης, για δύο από τους Ναούς της εξέδωσε βιβλία. Πολυγραφότατος και υπεύθυνος
γραφιάς με ταλέντο και εύρωστη φαντασία. στρωτό και καθαρό ύφος, γλώσσα
θελκτική κατανοητή και στον πλέον αμύητο και αδιάφορο για τα εκκλησιαστικά και
ιστορικά της Πόλης, ο Δημήτρης Σ. Φερούσης υπήρξε ένας ακούραστος δημιουργός, πηγαίος,
λυρικός, αυθεντικός, έφερε επάξια σε πέρας με επιτυχία με ό,τι καταπιάστηκε
συγγραφικά. Πάντα υπήρξε εμφανές το στίγμα της ατομικής του ορθόδοξης πίστης
και ευσέβειας ας το επαναλάβουμε. Ξόδεψε το τάλαντό του σε καλούς σκοπούς. Ένα
πειραϊκό ενεργό και δραστήριο μέλος που ενδιαφέρονταν για τα κοινά του Πειραιά.
Καλή πάστα ανθρώπου, ακόμα και όταν του εξέφραζες τις αντιρρήσεις σου για
πράγματα και καταστάσεις που πρέσβευε και υποστήριζε, κοίταζε να σε ακούσει και
να σε κατανοήσει, να διακρίνει την προαίρεση των λόγων και των ιδεών σου. Κάτι
σπάνιο στους εκκλησιαστικούς κύκλους ή όχι τόσο σύνηθες στις σημερινές άγριες
συνθήκες των καιρών. Είχε την ελπίδα ότι ο χρόνος θα σε ωριμάσει και θα
αλλάξεις γνώμη, σε ένιωθε πνευματικό του συνοδοιπόρο και συναγωνιστή, ο καθένας
με τον τρόπο και τα εφόδιά του. Ήταν αυτό που ο θυμόσοφος Λαός λέει καλός
άνθρωπος με ποιότητα, είχε το ήθος του χριστιανού ανθρώπου μιάς άλλης ανυποψίαστης
των ατόμων εποχής.
Έχοντας την μικρή αυτή πληροφορία που
διάβασα στην εφημερίδα «Χριστιανική», αναζήτησα τα ηλεκτρονικά ίχνη της και
έστειλα ένα ηλεκτρονικό μήνυμα ζητώντας από τους υπευθύνους περισσότερες
πληροφορίες για την ακριβή ημερομηνία θανάτου του Δημήτρη Σ. Φερούση. Την
επομένη της αποστολής μου στάλθηκε το φύλλο της εφημερίδας του 2024 από τον
συνεργάτη της κύριο Γιάννη Ζερβό λέγοντάς μου ότι δεν γνώριζαν την ακριβή
ημερομηνία της απώλειάς του. Από την σελίδα 10 της εφημερίδας που είχαν την
καλοσύνη να μου αποστείλουν, διάβασα το κείμενο του κυρίου Γιώργου Πρίντσιπα και
του κυρίου Κωνσταντίνου Μπλάθρα (;) φίλων του Φερούση. Ευχαριστώ για την
αποστολή τον κύριο Ζερβό και για την άδεια αναδημοσίευσης των δύο κειμένων που
παραθέτω παρακάτω, στο εργογραφικό αυτό σημείωμα ευελπιστώντας να ανακαλύψω
κάπου την ακριβή ημερομηνία της κοίμησής τους και να την συμπληρώσω, τώρα που
έμαθα για τον θάνατό του.
Φοβάμαι ότι στον σύγχρονο Πειραιά ας το
επαναλάβουμε μάλλον τον έχουνε λησμονήσει, από την μεριά μας-σαν Λογοτεχνικά
Πάρεργα- όσο μας επιτρέπουν οι δυνάμεις μας θα τον θυμόμαστε με αγάπη, χαρά,
εκτίμηση για τις πολύωρες συζητήσεις μας, τα βιβλία του που εξακολουθούμε να
διαβάζουμε, την ποιότητα της γραφής του και για την εκτενή θεματολογία των πάνω
από σαράντα τίτλων βιβλίων του, ασχολούμενοι με τα Πειραϊκά του κείμενα. Κοιτώντας
να κρατήσουμε ζωντανή την μνήμη και την γραφή του που θεωρούμε ότι παρουσιάζει
ακόμα ενδιαφέρον και δεν αξίζει να κλειστεί στα σκονισμένα ράφια των Πειραϊκών
Βιβλιοθηκών ή του Αρχείου, ή να πωληθεί στο γιουσουρούμ.
Ο Δημήτρης Σ. Φερούσης κατά την κρίση μας
είναι ένας από τους Πειραιώτες εκείνους δημιουργούς που άνοιξαν τους δρόμους
της έρευνας πάνω στην πειραϊκή ιστορία στις νεότερες γενιές πειραιωτών μετά την
μεταπολίτευση, όπως τα βιβλία του Γιάννη Χατζημανωλάκη, της Λίζας Μιχελή ώστε
να γνωρίσουμε την καθόλου διαδρομή του Πειραιά. Της Πόλης ως κοινής μας Κιβωτού.
ΥΓ. Στα
Λογοτεχνικά Πάρεργα παλαιότερα έχουμε αναφερθεί στην παρουσία του και έχουμε
αναρτήσει κριτική δημοσιευμένη εντύπως για ποιητική του συλλογή. Ενώ έχουμε
αποδελτιώσει μέρος των δημοσιευμάτων του. Ας διαβάσουμε τα μεταθανάτια Κείμενα
της εφημερίδας.
xristianiki-admin
2 Ιανουαρίου, 2025
Δημήτρης Φερούσης: Ένας εμπνευσμένος
ερευνητής των διδασκάλων του γένους
του Θανάση Κουρταλίδη
Με πολλή συγκίνηση πληροφορήθηκα τον θάνατο
αλλά και την δοκιμασμένη ζωή του λογίου ερευνητή Διδασκάλων του Γένους Δημήτρη
Φερούση στην «Χριστιανική» (φ. 1156, 31 Οκτωβρίου 2024), από τους συνεργάτες
του πολιτισμού Γ. Πρίντζιπα και Κ. Μπλάθρα, τον διευθυντή της.
Δεν είχα
καμία προσωπική γνωριμία με το συγγραφέα Δημήτρη Φερούση, τον «Αναδρομάρη».
Όμως τον «γνώριζα» σαν ιστορικό μου φίλο στον αγρό της μεγάλης οικογένειας των
Διδασκάλων του Γένους της Τουρκοκρατίας και όχι μόνον.
Μαζί με τον
Κώστα Σαρδελή («Το Συναξάρι του Γένους» 1969/1974) και τον Γιώργη Πρίντζιπα
(«Οι Λογάδες του Γένους», 1985), ο Δημήτρης Φερούσης, με το έργο του «Μορφές
του Γένους» 1999, αποτελούν εμβληματικές προσωπικότητες, που δούλεψαν με ζήλο
και υπομονή σε παλαιά Αρχεία και εκδόσεις και ανέστησαν, μέσα στην ελληνική
κοινωνία της λήθης, σπάνιες προσωπικότητες, φλογερούς δασκάλους, που στους
χρόνους της δουλείας κατάφεραν με μεγάλες προσπάθειες και θυσίες να σπουδάσουν
και έπειτα να φωτίσουν τα ελληνόπουλα, για την ιστορία, την ελληνική γλώσσα και
το όραμα της ελευθερίας.
Δεν θα
ασχοληθώ παρά μόνο με τις «Μορφές του Γένους» του Δ. Φερούση, ένα σπάνιο βιβλίο
των εκδόσεων «Αστήρ» με την Βασιλεύουσα στο εξώφυλλο, που αποτελεί ένα θησαυρό
ιστορικού υλικού και ντοκουμέντων για σειρά μεγάλη δασκάλων. Για να τιμήσουμε
τον θανόντα αλλά και τους δασκάλους, ως ιερό μνημόσυνο, τους μνημονεύουμε,
γιατί συγχρόνως αποτελούν και τα κεφάλαια του βιβλίου.
Βέβαια η χρονική
διάρκεια του βιβλίου επεκτείνεται σε ιστορικό βάθος και φτάνει μέχρι το
Βυζάντιο, για να δείξει ο συγγραφέας τις ρίζες, και τέλος, φθάνει στον πυρήνα
της εκκλησιαστικής μας πίστης και ιστορίας, που ενέπνεε τους δασκάλους, όπως η
Παναγία των Χριστιανών: Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Νικόλαος Καβάσιλας, Μουσικό
Αναλόγιο του Γένους / Ιωάννης Κουκουζέλης, Μάρκος Ευγενικός, Κωνσταντίνος
Παλαιολόγος (ο αυτοκράτορας της Άλωσης), Φιλοθέη Μπενιζέλου, Μιχαήλ Δαμασκηνός,
οι πατέρες της Βυζαντινής Ψαλτικής Τέχνης (Θεοφάνης Καρύκης), Μελέτιος Πηγάς,
ράσο και βασιλική πορφύρα / Κύριλλος Λούκαρις, Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός,
Αναστάσιος Γόρδιος, Ηλίας Μηνιάτης, ο Νεομάρτυρας Αγγελής, Μακάριος Καλογεράς,
Γεράσιμος ο Βυζάντιος, ο Άγιος των Γραικών (Κοσμάς ο Αιτωλός), Ευγένιος
Βούλγαρης, Αθανάσιος ο Πάριος, Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Εθνάρχης (Γρηγόριος ο Ε΄)
Αδαμάντιος Κοραής, ο εραστής της πίστης και του λόγου (Νικόδημος Αγιορείτης),
Άνθιμος Γαζής, Νεόφυτος Δούκας, Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Ρωγών Ιωσήφ, Κωνσταντίνος
Οικονόμος, μνημόσυνο Νεομαρτύρων, Ρήγας Βελεστινλής και η Κυρά του Γένους.
Μορφές,
πατέρες και Διδάχοι του γένους
Ο συγγραφέας
μας πληροφορεί ότι τα κείμενα του βιβλίου είναι «ομιλίες που μεταδόθηκαν κατά
καιρούς από το ραδιόφωνο, συμπληρωμένες, όμως εμπλουτισμένες με νέα στοιχεία
και διορθωμένες». Συνήθως είναι σύντομες και περιεκτικές και συχνά περιέχουν
έντονα το χρώμα του ζωντανού λόγου.
Θέλω εδώ να
επισημάνω κάποια βασικά χαρακτηριστικά των δοκιμίων-παρουσιάσεων στο κοινό των
λογάδων ή διδάχων ή «αναμορφωτών» του Γένους. Κατά κανόνα γίνεται μια ευρύτερη
αναφορά στην εποχή, στον τόπο, στο ιστορικό πλαίσιο, όπου ανέπτυξε τη δράση του
το πρόσωπο, που διακόνησε την παιδεία και τον πολιτισμό. Έπειτα δίδονται με
συντομία ουσιαστικά βιογραφικά στοιχεία, που εκφράζουν και τον διδάσκαλο του
Γένους και, τέλος, γίνεται αναφορά στο διδακτικό έργο και τη δράση του. Γίνεται
συχνά ιδιαίτερη μνεία σημαντικών απόψεων από τα ίδια τα κείμενα των συγγραφέων
και δασκάλων, οπότε ακούμε και βλέπουμε το ύφος του λόγου και τη σκέψη του διδασκάλου.
Ένα άλλο
χαρακτηριστικό της γραφής του μακαριστού Φερούση είναι η ζωντανή γλώσσα, η
βαθιά γνώση της καλλιεργημένης δημοτικής, που αφομοιώνει άνετα εκκλησιαστικές
πήγες και λόγια στοιχεία με μνήμες από την αρχαία και βυζαντινή παράδοση.
Εξάλλου τα δοκίμια του Φερούση διαπνέονται από πνεύμα προσωπικής συμμετοχής
στον αγώνα της παιδείας και από βιωμένα νάματα από την πίστη στην Ορθοδοξία και
τις μαρτυρίες των Αγίων κατά τον νεοελληνικό βίο.
Από τους
συγγραφείς που μνημονεύει, που είναι πάμπολλοι, βλέπει κανείς την αναζήτηση που
έκανε και πήγες και ιστορικά βοηθήματα για να αναπλάσει το βίο και το πνεύμα
των εξιστορούμενων διδασκάλων του Γένους. Είναι θησαυρός οι πληροφορίες που
συγκέντρωσε και τα κείμενα προσέγγισης, τα δικά του και εκείνα των μεγάλων δασκάλων
της Τουρκοκρατίας κυρίως, αποτελούν μια πλατειά εισαγωγή στο πνεύμα του
νεοελληνικού πολιτισμού/φωτισμού στους αγώνες για την προετοιμασία της
Ελληνικής Επανάστασης. Δεν πρόκειται όμως για απλά φιλολογικά και ιστορικά
συμβάντα αλλά, σε μια βιωματική πορεία, για μια συγκινητική μέθεξη στις
λαχτάρες και τις προσδοκίες των Ελλήνων για τη μάθηση, την πίστη και την
πολιτική ελευθερία.
«Άγρυπνοι
Έλληνες»
Γράφει με
υπαρξιακή θερμή στον πρόλογο του έργου του:
«Λέγοντας
“Mορφές του Γένους” εννοούμε όλους εκείνους τους χαλκέντερους και άγρυπνους
Έλληνες ορθόδοξους χριστιανούς δασκάλους, σοφούς επιστήμονες, φωτιστές και
πολυμαθείς φωστήρες –κληρικούς και λαϊκούς– που αθόρυβα αλλά συστηματικά, με
πίστη και υπομονή δούλεψαν για την πνευματική και πολιτιστική ανάσταση του
Γένους.» Είναι όλοι εκείνοι… τους οποίους η Ιστορία τους ονόμασε τιμητικά
“Λογάδες”, “Πατέρες του Έθνους”, “Διδάχους”, “Δασκάλους του Γένους”, “Φωτιστές”
και “Αναμορφωτές”, οι οποίοι ως αγιογράφοι, ψαλτάδες, ποιητές, συγγραφείς,
εκπαιδευτικοί, σοφοί ιερωμένοι, ιεροκήρυκες, επιστήμονες κύρους και καλλιτέχνες
προσπάθησαν να κρατήσουν άγρυπνη τη συνείδηση του λαού. Διατήρησαν τον
χαρακτήρα των Ρωμιών, το όνομά τους, τα συλλογικά βιώματα, τις μνήμες, την
ιστορία και την ελπίδα τους, ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της
Φραγκοκρατίας».
Έμειναν
όρθιοι ηθικά και πνευματικά ενώ, όπως λέει, γύρω τους πολλοί Γραικοί γονάτισαν
από το βάρος της βίας και της σκλαβιάς, των εξισλαμισμών και της αδικίας.
Ίδρυαν σχολεία, σύναζαν τους ραγιάδες στις εκκλησίες και τα μοναστήρια, έβγαζαν
φυλλάδες, έγραφαν βιβλία, δίδασκαν την παλιά και νεότερη γνώση, ενθουσίαζαν,
κήρυτταν τη δόξα των προγόνων και την προσδοκία της ελευθερίας.
Και
τελειώνει ο Δημήτρης Φερούσης την εισαγωγή του: «Γι’ αυτό η ευγνωμοσύνη του
Ελληνικού Έθνους προς όλους αυτούς πρέπει να είναι απέραντη και διαρκής: είναι
οι πατέρες μας, οι ρίζες μας, η ταυτότητα μας, η εθνική μας συνείδηση…».
Και εμείς
μαζί με όλους αυτούς τιμούμε με συγκίνηση τον συγγραφέα και τον υμνητή της
Ρωμιοσύνης. Καλή ανάσταση!
Και το
δεύτερο κείμενο:
Εφημερίδα «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ»
Δεκαπενθήμερη εφημερίδα χριστιανικής δημοκρατίας. Φύλλο 1156 (1468), έτος 71ο.
ΠΕΜΠΤΗ 31 OΚΤΩΒΡΙΟΥ 2024, σελ 10
ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΦΕΡOΎΣΗΣ
Ένας φιλότιμος εργάτης του πνεύματος
Το κείμενο αυτό γράφεται με μεγάλη
καθυστέρηση εξαιτίας της τόσο αργοπορημένης πληροφόρησής μας για το θάνατο του
ξεχωριστού φίλου και συνοδοιπόρου στη ζωή και στα γράμματα, στην πνευματική
μου πορεία και την αναζήτηση. Έστω όμως
τόσο καθυστερημένο, είναι για μένα ένα
δίκαιο ωφέλημα στον άνθρωπο που με
ενθάρρυνε εκείνα τα χρόνια της νεότητάς μου, όταν τον
πρωτοσυνάντησα στους χώρους της
διοίκησης της Εκκλησίας, νεαρός εγώ, μόλις διορισμένος στην Ιερά Σύνοδο, ώριμος αυτός, αλλά νεάζων τω πνεύματι, υπάλληλος της Αποστολικής Διακονίας και όχι μόνο. Ήδη συγγραφέας και ποιητής και με δημοσιογραφική δραστηριότητα.
Εάν δούμε τη ζωή του υπό το πρίσμα ενός
λογικού ντετερμινισμού, ο Φερούσης
έπρεπε να γίνει ένας καλός εργάτης ή
ένας καλός τεχνίτης. Έγινε, αλλά του πνεύματος! Και εξηγούμαι.
Γεννήθηκε το
1929 στο Πειραιά σε μια φτωχή οικογένεια
χιακής προέλευσης. Επομένως έζησε στην πιο δύσκολη περίοδο του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Πριν τον πόλεμο του ’40 πέθανε ο
πατέρας του κι άφησε χήρα τη μητέρα του και ορφανά αυτόν και τα τρία αδέλφια
του. Ο Δημήτρης ήταν ο μεγαλύτερος, όμως ο Φερούσης ζούσε με τη μητέρα του και
τις δύο χήρες αδελφές του και τα παιδιά
τους, των οποίων είχε γίνει πατέρας και
προστάτης. Μέσα στην ορφάνια τους βρήκε ο πόλεμος κι η Κατοχή και όλα τα τραγικά γεγονότα της ιστορίας που ακολούθησε. Έφηβος τότε και εργαζόμενος,
φοίτησε στο νυχτερινό γυμνάσιο του
Πειραϊκού Συνδέσμου και απεφοίτησε αμέσως μετά το τέλος του Εμφυλίου. Δεν ησύχασε και δεν αρκέστηκε
στις σπουδές αυτές, αλλά στις αρχές της
δεκαετίας του ’50 έδωσε εισαγωγικές
εξετάσεις και πέτυχε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όντας
υπάλληλος της Αποστολικής Διακονίας και έχοντας αρχίσει τις πρώτες δημοσιογραφικές του παρουσίες σε εφημερίδες
και μετά στο ραδιόφωνο και τελευταία, πολύ τελευταία, στην τηλεόραση. Όπως ήταν
φυσικό καθυστέρησε στις σπουδές του, αλλά μετά την αποφοίτησή του από τη
Νομική, γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή, όπου ήταν και ο φυσικός του χώρος. Πολύ
νωρίς άρχισε και τη συγγρα φική του δραστηριότητα.
Ήδη το 1956
κυκλοφόρησε η πρώτη ποιητική του
συλλογή «Προσδοκίες». Μια δεκαετία
μετά, το 1966, το θεατρικό του έργο «Το
Ιερό Φως». Μετά βέβαια ακολούθησαν πλείστα όσα, λογοτεχνικά,
αφηγηματικά, δοκιμιακά, που φανερώνουν
την πολυμέρεια του Δημήτρη. Σε άλλη ευκαιρία
θα κάνουμε αναλυτική παρουσίαση
του έργου του.
Όταν τον
γνώρισα, και όποιος τον γνώριζε, δεν κατάλαβα ότι ο Φερούσης ήταν ένας
πονεμένος άνθρωπος. Κι αυτό γιατί ήταν πάντα κεφάτος, με παιγνιώδη διάθεση, ήρεμος και πάντα με
χιούμορ και αυτοσαρκασμό. Κι εκτός των άλλων ο Δημήτρης Φερούσης υπήρξε και
πρωτεργάτης της εκκλησιαστικής ραδιοφωνίας, ήδη από τη δεκαετία του 1960,
αδίκως παραγνωρισμένος. Ο θάνατός του έμεινε άσημος –δεν σημειώνεται ούτε στα,
σύντομα έτσι κι αλλιώς, βιογραφικά του
στις ιστοσελίδες βιβλίου, παρ’ ό,τι είναι πλήθος τα βιβλία του που σημειώνονται– και κανείς δεν
τον θυμήθηκε. Ούτε τα εκκλησιαστικά ραδιόφωνα! Μόνη επαινετή εξαίρεση, ο φίλος
του, συνεργάτης επίσης της εκκλησιαστικής ραδιοφωνίας και συγγραφέας Γιώργης
Πρίντζιπας. Είναι, ωστόσο, αληθινό ότι
των ταπεινών είναι η γη και η κληρονομιά του Ουρανού. Ευχόμαστε να είναι
πλούσια η ανταπόδοσή της στον φιλότιμο και
ταπεινό της εργάτη. Κ.Μ.
Σε ώριμη
ηλικία παντρεύτηκε μια καταπληκτική
γυναίκα, την εκπαιδευτικό Καλλιόπη Μέντζου- Φερούση, έναν εξαίρετο και μοναδικό άνθρωπο που του ταίριαζε απόλυτα. Ήταν ένα υπέροχο
ζευγάρι. Ο ίδιος την αποκαλούσε «Ποπαία», ωσάν να ήταν ρωμαία Πατρικία. Αυτή
τον αποκαλούσε «Αναδρομάρη», ήγουν αυτόν που ασχολείται με τη συλλογή
πληροφοριών του παρελθόντος, κατά τον τίτλο συλλογών του Δημητρίου Καμπούρογλου. Ήταν μια απόλαυση η αναστροφή μαζί τους. Η Πόπη έφυγε λίγα χρόνια
πριν το Δημήτρη, ο οποίος έμεινε έκτοτε
μόνος και σήκωνε τον σταυρό του μονήρους
βίου με όλα τα επακόλουθα. Κι όμως
παρέμενε αγόγγυστος. Μια μέρα μου είπε σε σχετική μου ερώτηση: Ρε
Πρίντζιπα, «ως τω Κυρίω έδοξεν –και
καλώς έδοξεν– ούτω και εγένετο». Και
πρόσθεσε: «Γρηγόριος Θεολόγος, μην
το ξεχνάμε». Άλλη φορά, είχαμε πάει για
καφέ, στη γωνία Όθωνος και Αμαλίας,
μου λέει: «Είμαστε στη Πύλη της Μπουμπουνίστρας», όπως ήταν η ονομασία
επί τουρκοκρατίας και μου εξήγησε ότι ακουγόταν από κάτω ο διερχόμενος υπόγειος
ποταμός, ο Ηριδανός με το μπουμπούνισμα
των νερών του. Ή «πάμε στη Βλασαρού, εκεί στον Άγιο Φίλιππα». Σήμερα η Βλασαρού δεν υπάρχει, έχει
γίνει η Στοά του Αττάλου. Ήταν ο Αναδρομάρης.
Αιωνία του η μνήμη!
Γιώργης
Πρίντζιπας.
--
Γιώργος Χ.
Μπαλούρδος
Πειραιάς
15 Σεπτεμβρίου-25
Οκτωβρίου 2025
Καλό κατευόδιο
πειραχτήρι νεανία Διονύση Σαββόπουλε πέταξες να συναντήσεις την μεγάλη σου αγάπη
τον Μάνο Χατζιδάκι και τα άλλα φιλαράκια σου. Τα Παιδιά του Πειραιά σε
αποχαιρετούν και σε τιμούν.
