Φ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ-ΒΥΖΑΝΤΙΟ, ΔΙΑΝΟΗΣΗ

ΦΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

« Βυζάντιο και Νεοελληνική Διανόηση»

Εκδόσεις, «Καστανιώτης»-Αθήνα 1997.

Αν χαρακτηρίζει κάτι την Ελληνική διανόηση στην ιστορική της διαδρομή, είναι μάλλον η κατάθεση νέων ερωτημάτων, αλλά και, η επαρχιώτικη ομφαλοσκόπησή της αρκετές φορές.

Ο Ελληνικός πολιτισμός, είναι ένας ερωτικά ερωτηματικός, ηδονικά αποφατικός πολιτισμός και, όχι ένας πολιτισμός-πρόταση ζωής- εγκιβωτισμένος στα ιστορικά όριά του.

Η Ελληνική ερωτηματική σκέψη ήταν μάλλον η αφορμή και όχι το αίτιο για να ξεδιπλωθεί το μεγαλειώδες πνευματικό παιχνίδι του Έλληνα.

Ο Ελληνικός λόγος είτε ως Πλατωνικό σύστημα ιδεών, είτε ως Αριστοτελική εμπειρική λογική είτε αργότερα ως Ορθόδοξος «δογματικός» στοχασμός και βιωματική πίστη, αποτελεί την προσπάθεια του Έθνους των Ελλήνων στην ιστορική του διαχρονία να, υπερβεί την «πάτριον φωνήν» και να αποκτήσει οικουμενική και παγκόσμια εμβέλεια.

Ο Ελληνικός λόγος, είτε ως λόγος της πόλης-κράτος, είτε μετέπειτα ως αυτοκρατορικός λόγος διακρίθηκε πάντοτε(;) για την εκπολιτιστική του διάθεση. Και, σε αυτό το σημείο εστιάζεται η ηδονή και η οδύνη του, το πάθος και η κατάρα του, ο σταυρός και η ανάστασή του.

Το πρόβλημα της ιδιοπροσωπίας του νέου Ελληνισμού, δεν παύει να επανέρχεται άλλες φορές με ένταση και άλλες αδιόρατα, χωρίς ευτυχώς οριστική μέχρι σήμερα απάντηση.

Και το ερώτημα επανέρχεται σαν κύμα της θαλάσσης, αιώνες τώρα και ταλανίζει τον Ελληνικό κόσμο.

Σταθερός προσανατολισμός μόνο προς την Αρχαία Ελλάδα και τα ιστορικά και πολιτιστικά της κλέη και παγκόσμιας προβολής μνημεία, ή αμαρτωλό αλλά πολύ φυλετικό και πολύ εθνικό πληθυσμιακά Βυζάντιο;

Πόλης-κράτος ή πανσπερμική αλλά ομόδοξη θρησκευτικά αυτοκρατορία;

Δύση ή Ανατολή; Δυτικός καπιταλιστικός τρόπος ανάπτυξης ή Ανατολικός κοινοτισμός;

Βαρβαρίζων Ελληνισμός ή Εξελληνισμένος ασιατισμός;

Ορθόδοξος ανεθνισμός ή Νεοπλατωνικός εθνικισμός;

Εντέλει, Ευρωλυγούρης όπως καθιέρωσε τον όρο ο γνωστός και παιχνιώδης Κώστας Ζουράρης, ή Βυζαντινοεπαίτης όπως έγραψα εγώ σε παλαιότερα κείμενά μου;

Τι τέλος πάντων μορφοποιεί την αυτοσυνειδησία μας διαχρονικά μέσα στην παγκόσμιο ιστορία, ως Έθνος, φυλή, λαό, ως ατομική και οντολογική συνείδηση γενικότερα.

Τι προάγει την εαυτότητά μας ως πολιτικές και θρησκευτικές-μεταφυσικές υπάρξεις;

Η όποια επιλογή μας είναι αναγκαστικά και η δεσμευτική μας κρίση της ιστορικής μας πορείας, ή  απλά μεταθέτει το πρόβλημα της ανεύρεσης της συλλογικής μας ταυτότητας; Ταυτοχρόνως όμως και το ανανεώνει.

Μια, και η απαραίτητη μάλλον ανάγκη να ανήκουμε σε μια ισχυρή συγκεκριμένη Εθνότητα, Ιδεολογία, Όμορη ομάδα, κοινή πίστη, μας καλλιεργεί το αναμφισβήτητο αίσθημα σιγουριάς, ασφάλειας, ή ομοιότητας τόσο μεταξύ μας (των ομοφύλων) όσο και με τους άλλους ( αλλόφυλους) Ευρωπαϊκούς λαούς και πολιτισμούς.

Οι διάφορες κατά καιρούς ιστορικές αποσπασματικές όψεις του συλλογικού μας βιώματος και οράματος, οι ατομικές εμπειρίες μας ως κατοίκων της κακοτράχαλης και φτωχής αυτής χώρας, η συνεχής αναζήτηση μιας πνευματικά ιδεολογικής πρακτικής και πρόθεσης που προσαρμόζεται στα εκάστοτε ιστορικά ή πολιτικά δεδομένα και γεωπολιτικές ανακατατάξεις, είναι μια διαρκής προσπάθεια-της συλλογικής μας συνείδησης, συστηματοποίησης και ενσωμάτωσης όλων των «υποκειμενοποιών» βιωματικών πολιτιστικών προτύπων, σε, έναν κεντρικό άξονα αναφοράς. Σε ένα αφετηριακό σημείο αναγωγής των μετέπειτα εξελίξεων και επιδράσεων. Σε, ένα μη χαμένο κέντρο. Σε μια συνολική συνειδητή επιδίωξη ώστε τα διάφορα κυρίαρχα ιδεολογήματα του Ελληνικού πολιτισμού να συγκλίνουν ως δρώντα μορφώματα στην οθόνη της συλλογικής μας συνείδησης και αυτοσυνειδησίας.

Μια, που η ανάδελφος εθνική ταυτότητα κάθε λαού,-πέρα από τις προγονικές καταβολές του- νομιμοποιείται μάλλον μόνο ως κουλτούρα-παιδεία. Χωρίς ασφαλώς να παραγνωρίζει κανείς την επίδραση της οικονομίας, της πολιτικής, των γεωστρατιγικών συμμαχιών, των ιστορικών συνθηκών, και, των άλλων κοινωνικών διεργασιών στην εξέλιξη και οργάνωση ενός Έθνους.

Το πρόβλημα αυτό στην ευρύτερή του διάσταση εξετάζει ο καθηγητής κύριος Φώτης Δημητρακόπουλος στο παρόν βιβλίο.

Ο συγγραφέας, γνωστός και από άλλες του μελέτες, χρησιμοποιώντας γλώσσα απλή και κατανοητή, και ύφος που το διακρίνει μια «οξύνοια», παρατηρεί και καταγράφει χωρίς πάντοτε να συμφωνεί, τις διάφορες κατά καιρούς ζυμώσεις και, συζητήσεις που διεξάγονται μεταξύ των πιο επιφανών διανοουμένων γύρω από την Βυζαντινή αυτοκρατορία τον δέκατο ένατο αιώνα. Με προσοχή αναφέρεται στις αντιστοιχήσεις των ιδεολογημάτων, στις συγκλίσεις θέσεων, τις αποκλίνουσες από την κυρίαρχη εξουσιαστική-κρατική ιδεολογία απόψεις, τις διχαστικές τάσεις των διαφόρων λόγιων, που συναντάμε στον προφορικό και γραπτό λόγο κατά την περίοδο ανάμεσα στα 1830 έως τα 1860. Δύο σημαντικών χρονικών σταθμών στην Ελληνική ιστορία.

Το 1830 χρονιά ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους μετά την απώλεια και της δεύτερης αυτοκρατορίας, και, το 1860, ημερομηνία που ο ιστορικός θεμελιωτής της νεοελληνικής ταυτότητας Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος τυπώνει την Ιστορία του.

Η «Ελληνίδα Επικράτεια» όπως ονομάζει ο Νικηφόρος Βλεμμύδης το Βυζάντιο, δημιουργεί συζητήσεις μεταξύ του Στέφανου Κουμανούδη και Σκαρλάτου Βυζάντιου, και άλλων..

Το ερώτημα της επιβίωσης ή μη της Ελληνικότητας στο Βυζαντινό κράτος, ή της εμφάνισης ενός Ελληνισμού, «δεύτερου τοις χριστιανοίς επιφυέντος» όπως γράφει ο Κωνσταντινουπολίτης πατριάρχης Νικηφόρος τον 9^ο αιώνα, προκαλεί ρήξεις, αντιθέσεις, αντιδικίες μεταξύ των λόγιων της εποχής.

Οι γνώμες διαφόρων άλλων αξιοσημείωτων ατόμων και ιστορικών-συγγραφέων, όπως του Κωνσταντίνου Οικονόμου, του Νεόφυτου Βάμβα, του Τυπάλδου, και άλλων διανοητών, σχολιάζονται, κρίνονται, και αποδελτιώνονται με αρκετή επιμέλεια. Η σταθερή προτίμηση του μελετητή για το Βυζάντιο, είναι εμφανής και σταθερή και δεν αποκρύπτεται από τον αναγνώστη του έργου. Είναι μια μαρτυρία ψυχής, που ορισμένες φορές οφείλουμε να επισημάνουμε μάλλον επισκιάζει το αντικείμενο της διαπραγμάτευσής του.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες:

Στην πρώτη, από την σελίδα 11έως την σελίδα 140, σχολιάζει και κρίνει τις σημαντικότερες απόψεις των στοχαστών του δέκατου ένατου αιώνα.

Στην δεύτερη, από την σελίδα 141 έως την σελίδα 262, ανθολογεί τις διάφορες και διαφορετικές γνώμες και θέσεις των διανοητών.

Ακολουθεί ως επιμύθιο, σελίδες 263 έως 269, το κείμενο, με τίτλο: «ο νεοελληνισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία κέντρο και περιφέρεια», ένα κείμενο που το διακρίνει μάλλον ένας φορτισμένος συναισθηματικά σχολιαστικός λόγος, και, χωρίς την απαραίτητη ερευνητική τεκμηρίωση.

Το βιβλίο κλείνει, με την σχετική Ελληνική και Ξένη βιβλιογραφία σελίδες 271 έως 277 και, τις εικόνες διαφόρων λόγιων σελίδες 279 έως 284.

Επισημαίνουμε, ότι από την πρώτη ενότητα, ξεχωρίζουν οι σελίδες που αναφέρονται στα ρεύματα ιδεών και οι προεκτάσεις τους, σελίδα 28. Επίσης οι σελίδες που αναφέρονται στην αντιδικία του Οικονόμου με τον Βάμβα, σελίδα 45. Το κεφάλαιο για τον μεγαλοϊδεατισμό σελίδα 64.

Η αντιδικία του Κουμανούδη με τον Βυζάντιο, σελίδα 72, όπως, και το κεφάλαιο για το Δημοτικό τραγούδι, και το αντιδυτικό πνεύμα, σελίδα 85.

Αρετή του βιβλίου, η πλούσια ανθολόγηση διαφόρων δυσεύρετων κειμένων, η μεγάλη παρέλαση ονομάτων και απόψεων. Αν και οφείλουμε να αναφέρουμε ότι, συχνά συνήθως διαβάζουμε τις σκέψεις του ίδιου του ανθολόγου-συγγραφέα.

Το βιβλίο όπως έγραψε ένας άλλος καθηγητής και διανοητής σε κριτικό του σημείωμα ο Γιώργος Ανδρειωμένος, πρέπει να ιδωθεί ως εργασία υποδομής, και αναφοράς, η οποία μολονότι έχει ξεκάθαρη θέση προσφέρει το υλικό σε κάθε ενδιαφερόμενο να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα.

Το πρόβλημα της αναζήτησης της ιδιοπροσωπίας του Νέου Ελληνισμού, έτσι όπως αναδύεται μέσα από τις πάμπολλες ανθολογούμενες γνώμες που παραθέτει ο συγγραφέας, μας δημιουργεί καινούργια ερωτήματα.

Η προσεκτική και σχολαστική παρατήρηση των θέσεων, μας κάνει να αναλογιστούμε αν πολλοί από τους λόγιους του δέκατου ένατου αιώνα υπήρξαν καρυκευτές ευφυολογημάτων ή λανθάνουσες μεγαλοφυΐες;

Επίσης διαπιστώνουμε, αρκετές από τις θέσεις τους να μπολιάζουν τις θέσεις και τις απόψεις διανοητών του 20 αιώνα, που ασχολήθηκαν με το θέμα.

Ενδεικτικά και πάλι αναφέρω τον Κωνσταντίνο Σ. Σοκόλη, και το άγνωστο σχετικά βιβλίο του «Αυτοκρατορία», ή πάλι, τον Δημοσθένη Δανιηλίδη και το βιβλίο του «Η νεοελληνική κοινωνία και οικονομία».

Το βιβλίο του συγγραφέα Φώτη Δημητρακόπουλου, παρέχει ένα πλούσιο πρωτογενές υλικό με αξιόλογη βιβλιογραφική αναφορά σε όσους θελήσουν να ερευνήσουν το ανοικτό ακόμα και στις μέρες μας εξεταζόμενο θέμα.

Ένα πρόβλημα μάλλον σχηματικό στην  διατύπωσή του, αλλά, ουσιώδες στην συμπερασματική του πρόθεση.

Ένα πρόβλημα που, ίσως να μην μάθουμε ποτέ αν ανήκει και απασχολεί, μόνο τους λόγιους και διανοούμενους της Ελληνικής ιστορίας, ή αφορά και τον ίδιο τον λαό αυτού του τόπου.

Αφού, η σύζευξη του Ελληνικού μυστικισμού(στην διαχρονική ιστορική του διαδρομή) με τον Σημιτικό Ιουδαϊσμό και την Ορθόδοξη παράδοση, είναι πλέον αδύνατον να διαρραγεί.

Είναι σαν να θέλουμε να χωρίσουμε πια-στις μέρες μας- τον Μύθο από τον Λόγο. Και να ξεχωρίσουμε την Φιλοσοφία ενός ολόκληρου Λαού, από την Βιωματική του θρησκευτική παράδοση, έτσι όπως σμιλεύτηκε στην πορεία του προς το ιστορικό του μέλλον.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα, 
«Η Φωνή του Πειραιώς» αριθμός 15.349/ 6 Αυγούστου 1997.

Πειραιάς, 16 χρόνια μετά.

Αύγουστος ήτανε θαρρώ 10 του μηνός του 2013, και τα μάτια στην παραλία ήταν θαρρώ μαβιά.

Ένα Σαπφείρινο μαβί, που έλαμπε μέσα στην σκοτεινιά των ανθρώπων και της εποχής.