Λογοτεχνικά πάρεργα: ΕΛΥΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Ο Οδυσσέας Ελύτης στις Ανθολογίες

Τα μελετήματα των «Πρακτικών του Ενδέκατου Συμποσίου Ποίησης», Αχαϊκές εκδόσεις 1993 που είναι αφιερωμένα στις «Ποιητικές Ανθολογίες» επίσης, επικουρικά και άλλων εργασιών, όπως αυτές του Αλέξη Πολίτη, «Ποιητικές Ανθολογίες 1830-1900. Ανιχνεύοντας τη γραπτή παράδοση» και των Έφη Χρ. Βαρακλιώτου-Χ. Α. Καράογλου-Αρίστη Σαραλή, «Ποιητικές Ανθολογίες 1901-1950 (Πρόδρομη ανακοίνωση)», που δημοσιεύτηκε στα «Πρακτικά Ζ΄ Επιστημονικής Συνάντησης», που είναι αφιερωμένα στην μνήμη της Ελένης Τσαντσάνογλου, Θεσσαλονίκη 1998, αλλά και μεμονωμένων άρθρων που κατά καιρούς έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα έντυπα, μας φανερώνουν τις πολυποίκιλες δυσκολίες και τα πολλά ίσως αδιέξοδα που θα αντιμετωπίσουμε, αν φιλοδοξήσουμε να επεξεργαστούμε ή να αποδελτιώσουμε το τεράστιο ποιητικό υλικό, διηγηματικό ή δοκιμιακό των Ελληνικών Ανθολογιών.

Από όσο μπορώ να γνωρίζω, δεν υπάρχει πλήρης και συστηματική εργασία, που να αναφέρεται στην επεξεργασία και αποδελτίωση των εκατοντάδων διάσπαρτων σε όλη την Ελληνική επικράτεια ανθολογιών. Εργασία πολύμοχθη, δαπανηρή, χρονοβόρα, γεμάτη εκπλήξεις αλλά και πολλές παγίδες και με αρκετά μεθοδολογικά προβλήματα.

Η μόνη αυτοτελής εργασία που υπάρχει-δυσεύρετη σήμερα-είναι το βιβλίο της Μαρίας Χαλκιοπούλου, «Βιβλιογραφία Νεοελληνικών Ποιητικών Ανθολογιών 1834-1978» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μήνυμα το 1978.

Η δουλειά του Ανθολόγου είναι λιγάκι «άχαρη», προϋποθέτει μεγάλη επάρκεια γνώσεων, οξύ πνευματικό κριτήριο, κατοχή του υλικού που επιθυμεί να ανθολογήσει, ποιητική ευαισθησία και καλλιτεχνική διάκριση για το τι οφείλει να μην συμπεριλάβει με όποιο ατομικό κόστος.

Οι περισσότερες από τις υπάρχουσες ανθολογίες είναι κάπως «φτωχές» όσον αφορά το συνοδευτικό πληροφοριακό υλικό τους, έχουν λανθασμένα στοιχεία για τους ανθολογούμενους, αρκετές φορές μεροληπτούν φανερά ή κρυφά, οι ανθολόγοι λειτουργούν «Φιλικά-συντεχνιακά» και συνήθως ανθολογούν τα κείμενα από προηγούμενες ανθολογίες. Άλλοτε, για ευκολία, χωρίς να ελέγξουν το υλικό τους, το ερανίζονται από επισφαλείς πηγές ή παραλείπουν αυθαίρετα στίχους ή ολόκληρα μέρη για να εξυπηρετήσουν άλλους σκοπούς, πέρα από αυτούς της Τέχνης.

Μεγάλο επίσης πρόβλημα, δημιουργεί η εξακολουθητική επανάληψη συγκεκριμένων κομματιών. Βλέπουμε ποιητές ή ποιήτριες παραδείγματος χάριν να ανθολογούνται με το ίδιο ποίημα σε όλες τις ανθολογίες, λες και ο ποιητής ή συγγραφέας σταμάτησε να δημιουργεί ή να κυοφορεί καινούργιο υλικό.

Αυτή η «μονομέρεια» της επιλογής, είναι μάλλον ένα από τα σοβαρότερα ερευνητικά προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο ανθολόγος. Η άποψή μου είναι-και ίσως να λαθεύω-ότι, όπως υπάρχουν τα «στάνταρ ονόματα» των ανθολογιών, έτσι υπάρχουν και τα «προεπιλεγμένα» ποιητικά μέρη, αυτά που έχουν καταγραφεί στις προγενέστερες εργασίες και καταξιωθεί στις συνειδήσεις των αναγνωστών ή κριτικών. Φρονώ ότι αξίζει να ανθολογηθεί ένας δημιουργός από όλη τη συγγραφική του περίοδο, έστω και αν δεν είναι τόσο άρτια (δεν φοράμε πάντα την καλή μας ενδυμασία, την «γαμπριάτικη» στις διάφορες εξόδους μας).

Οι άντρες δημιουργοί, συνηθίζεται να πρυτανεύουν στις ανθολογίες σε σχέση με τις γυναικείες ποιητικές φωνές.

Κάθε ανθολογία είναι ένα πολύχρωμο, τεράστιο ψηφιδωτό φωνών ευαισθησίας και ανθρώπινων βιωμάτων που, κατά την υποκειμενική κρίση του ανθολόγου, έχει την ξεχωριστή του σημασία και κομίζει κάτι διαφορετικό στην σύνολη πνευματική και καλλιτεχνική εικονογραφία.

Μια ανθολογία μοιάζει με πολυφωνική ορχήστρα που κάθε όργανο έχει το δικό του ηχόχρωμα, εκπέμπει το δικό του μήνυμα, αποτυπώνει την ιδιαίτερη ταυτότητα του δημιουργού του. Αρκετές ανθολογίες έχουν σήμερα λησμονηθεί, άλλες είναι δυσεύρετες, πολλές δεν διαβάζονται είτε εξαιτίας της γλώσσας τους, είτε γιατί τους ανθολογούμενους δημιουργούς τους έχει σκεπάσει η λήθη. Υπάρχουν ακόμα ανθολογίες που οι ίδιοι οι δημιουργοί επέλεξαν τα μέρη των έργων τους πουν θέλουν να ανθολογηθούν.

Πρέπει να προσθέσουμε ακόμα, ότι είναι πάρα μα πάρα πολύ δύσκολο, σχεδόν ακατόρθωτο, να βρει ο αναγνώστης συγκεντρωμένες τις διάφορες ανθολογίες σε μία και μόνο Βιβλιοθήκη. Ούτε στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ούτε στην Βιβλιοθήκη της Βουλής, ούτε στο Παλιό Καπνεργοστάσιο, ούτε στην Βιβλιοθήκη του Πειραιά, ούτε στην Βιβλιοθήκη της Αθήνας, ούτε στην Βιβλιοθήκη της Νίκαιας, ούτε στο Ε.Λ.Ι.Α., ούτε στην Βιβλιοθήκη της Καλλιθέας, ούτε στην Γεννάδιο Βιβλιοθήκη, ούτε μάλλον σε άλλον δημόσιο χώρο, μπορεί να βρει κανείς συγκεντρωμένες το πλήθος των Ανθολογιών που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα. Ο γράφων στην διάρκεια της ερευνητικής του προσπάθειας, κατόρθωσε να βρει, να αγοράσει, να μελετήσει, να ξεφυλλίσει περίπου 130 Ανθολογίες, ποσό μικρό σε σχέση με αυτές που έχουν εκδοθεί, αλλά μάλλον όχι μηδαμινό.

Όμως στις ανθολογίες για όσους μελετούν και ενδιαφέρονται για την Τέχνη, πάντα θα ανακαλύπτουμε τρυφερές και ευαίσθητες φωνές, μελωδικούς τόνους, ξεχασμένους ήχους, πρωτότυπες δημιουργικές συνθέσεις, ελεγειακές νότες, ποιητικές οσμές μια άλλης εποχής, που αγωνίζονται να επικοινωνήσουν μαζί μας, θέλοντας να υπερβούν το «Καθαρτήριο Δικαστήριο» του Χρόνου.

Φωνές που ξυπνούν μέσα μας το όνειρο, διεγείρουν την φαντασία μας, ενεργοποιούν τις αισθήσεις μας, προβάλλουν ξεχασμένες συνειδήσεις, και μας αποκαλύπτουν, μια άλλη ποιητική ταυτότητα μέσα στο χρόνο και τον εκάστοτε τόπο.

Φωνές που ζητούν το βλέμμα μας για να τις απελευθερώσει από τα δεσμά του μνημονικού ερέβους. Φωνές που χρειάζονται την δική μας αναγνωστική αιμοδότηση για να γλυκάνουν τα φαρμάκια της λήθης.

Στο υλικό των ανθολογιών, ανακαλύπτουμε γλωσσικές, υφολογικές, θεματικές, συγγενικές, αισθητικές, ιστορικές, κοινωνικές αναφορές και πληροφορίες, αξιομοιράσιμες συμμετοχές ευαισθησίας, που η αναγκαία ξηρότητα της Επιστήμης της Ιστοριογραφίας ίσως να μην αποτύπωνε στο χαρτί ή και να τραυμάτιζε από τον υπερβάλλοντα ιστορικό ηρωισμό.

Σαν αναστάσιμα ποιητικά πολυκάντηλα μιας οικουμενικής διαχρονικής δοξασίας, οι φωνές των ανθολογιών φωτίζουν ή και ακόμα ορισμένες φορές λαμπαδιάζουν το μάταιο και πικρό πέρασμα όλων μας μέσα στην πρόσκαιρη και τυχαία ζωή. Και καθώς λειώνουν και μακραίνουν οι λαμπρύνουσες λαμπάδες των ανθολογιών μέσα στο δαιδαλώδες του βίου του πνευματικού και βιολογικού χρόνου, εγκιβωτίζουν τις κάθε είδους πολιτισμικές ευαισθησίες αναμένοντας τους μελλοντικούς πλαστουργούς των ελπιδοφόρων νέων ποιητικών οραμάτων.

Τον σημαντικό Νομπελίστα δημιουργό-ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, ευτύχησα να συναντήσω τρεις φορές στην ζωή μου, στο σπίτι-γραφείο του στην οδό Σκουφά, και να μιλήσουμε στο τηλέφωνο αρκετές φορές από το σπίτι του στενού μου φίλου και δασκάλου, και σημαντικού μεταφραστή πολλών Ελλήνων δημιουργών, Κίμωνα Φράιερ. (ανοίγω μικρή παρένθεση για να αναφέρω ότι, τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη γνώριζε και ένα πολύ αξιόλογο άτομο ο Νίκος Βαλμάς που εργαζόταν στο διοικητικό τομέα του ΟΛΠ, ο οποίος ήταν στενός φίλος του συγγραφέα λησμονημένου πια, Στέλιου Ξεφλούδα). Ακόμα θυμάμαι τον επαινετικό λόγο του δασκάλου-ποιητή Οδυσσέα Ελύτη για τον μεταφραστικό άθλο του Κίμωνα Φράιερ. Έλεγε ότι: «χωρίς τις μεταφραστικές εργασίες του Κίμωνα, οι ξένοι μελετητές, αναγνώστες και αρμόδιοι φορείς δεν θα γνώριζαν το έργο μου, και ίσως να μην έπαιρνα και το Νόμπελ», και όταν ακούς αυτές τις κουβέντες και σημαντικές λέξεις από το στόμα ενός τόσο μεγάλου ποιητή, καταλαβαίνεις το οφείλει η Ελληνική ποίηση σε αυτόν τον άοκνο ήρωα της οδού Καλλιδρομίου και που δυστυχώς όπως και τόσοι άλλοι σημαντικοί υποστηρικτές της Ελληνικής ποίησης και του πολιτισμού, τόσο γρήγορα λησμονήθηκαν από αυτούς που κόπτονται τάχα μου για την Ελληνική ποίηση και άλλα συγγραφικά τινά.

Έκτοτε, όπως άλλοι άνθρωποι τοποθετούν τα θρησκευτικά τους σύμβολα στους τείχους των σπιτιών τους, εγώ από πολύ νωρίς τοποθέτησα τις φωτογραφίες των δικών μου Αγίων. Του Οδυσσέα Ελύτη, του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Άγγελου Σικελιανού, του Νίκου Καζαντζάκη και άλλων Οσίων ανδρών και γυναικών της Ποιητικής θεολογίας.

Το έργο του, συχνά με απασχολούσε και βρίσκεται δίπλα μου. Για αυτό με τις ισχνές μου δυνάμεις, έχω γράψει μικρές μελέτες, τρείς αν θυμάμαι καλά. Τώρα τις έχω περάσει και στο bloc μου. Στο περιοδικό Κ.Λ.Π., τεύχος 1/5, 1993 στην Πειραϊκή εφημερίδα «Η Φωνή του Πειραιώς» 19/3/1996 και 18/3/1997 στην εφημερίδα Εξόρμηση 2/12/1990, καθώς και σκόρπια σε άλλα κείμενα.

Πάντοτε συγκέντρωνα οτιδήποτε έπεφτε στα χέρια μου για το έργο του. Και οφείλουμε ευγνωμοσύνη στον καθηγητή Μάριο Βίττι αλλά και στον συγγραφέα και βιβλιογράφο Δημήτρη Δασκαλόπουλο, που πρώτοι αυτοί έθεσαν τις βάσεις για την βιβλιογραφία του ποιητή.

Ο πρώτος με την συνεργασία της Αγγελικής Γαβαθά στο βιβλίο του, «Οδυσσέας Ελύτης-Βιβλιογραφία 1935-1971», εκδόσεις Ίκαρος 1977, και ο δεύτερος συνεχίζοντας το έργο του πρώτου, στη «Βιβλιογραφία-Οδυσσέα Ελύτη 1971-1992», έκδοση της Εταιρείας Συγγραφέων 1993 και σε άλλες δημοσιεύσεις του.

Ο καθηγητής Μάριο Βίττι είναι ο πρώτος που αποδελτιώνει για πρώτη φορά τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη στις ανθολογίες.

Στο βιβλίο του, στο κεφάλαιο «Αναδημοσιεύσεις σε ανθολογίες» σελίδες 134-136, καταγράφει 14 ανθολογίες μαζί με τις επαναλαμβανόμενες εκδόσεις του Ηρακλή Ν. Αποστολίδη. Έκτοτε, δεν έχω δει εγώ τουλάχιστον άλλη εργασία που να αποδελτιώνει τον ποιητή στις δεκάδες ανθολογίες που κυκλοφορούν ή μπορεί να βρει κανείς σε παλαιοπωλεία πανάκριβα.

Προσπάθησα να ερευνήσω όσες ανθολογίες μου ήταν δυνατόν χωρίς ασφαλώς να εξαντλώ βιβλιογραφικά το θέμα. Εκτός από τις αμιγώς ανθολογίες προσέθεσα και δύο τίτλους βιβλίων όπως είναι του Νίκου Δεσύλλα σαν μια οφειλή στον ποιητή Ματθαίο Μουντό τον εκ Χίου, μια και αυτός έκανε το ανθολόγιο του βιβλίου, και του σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή που αναφέρει στον τίτλο «προσωπικό ανθολόγιο». Δεν θέλησα να συμπεριλάβω ξενόγλωσσους τίτλους εκτός μίας εξαίρεσης.

Επίσης, δεν θεώρησα σκόπιμο να αποδελτιώσω και να καταγράψω τις δεύτερες ή τρίτες κ.λ.π. εκδόσεις που πραγματοποίησαν πολλές από τις ανθολογίες, εκτός και αν ανακάλυπτα αλλαγές ή προσθαφαιρέσεις στο ανθολογημένο υλικό.

Χρησιμοποίησα, όχι τις πρώτες εκδόσεις του έργου του Οδυσσέα Ελύτη, αλλά το τελευταίο βιβλίο που κυκλοφόρησε με Άπαντα τα ποιήματά του από τις εκδόσεις Ίκαρος 2002, με τίτλο «Ποιήματα» σε επιμέλεια Γιάννη Η. Χάρη, και έχοντας ασφαλώς και το υπόλοιπο δοκιμιακό του έργο υπόψη μου.

Από τους δέκα επτά (17) αυτοτελείς τίτλους συλλογών του ποιητή, όπως μου φανέρωσε η μικρή αυτή έρευνα, μόνο δυο τίτλοι αναφέρονται συχνότερα.

Από τον πρώτο-πρώιμο Ελύτη, το έργο του «Προσανατολισμοί», Πυρσός 1940, έχουμε 32 αναδημοσιεύσεις, και από το έργο του «Άξιον Εστί», Ίκαρος 1959, επίσης 27.

Πράγμα μάλλον παράξενο, μια και οι «Προσανατολισμοί», δεν είναι και τόσο ευκολοχώνευτοι από το ευρύ κοινό, αν εξαιρέσει κανείς το «Επίγραμμα», ή άλλους στίχους που έχουν γίνει «σλόγκαν» ή αναφέρονται συνήθως για το ανέμελο, το ηλιόλουστο και δροσάτο ελληνικό ποιητικό αεράκι τους και την καταγάλανη και μυθική αιγαιοπελαγίτικη ατμόσφαιρα, με τις ωραίες μικρές κόρες του πελάγους να λιάζονται πάνω στις λάμπουσες ποιητικές εικόνες. Τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη του Αιγαίου πελάγους, όπως πολλοί θέλουν να τον αποκαλούν, για να μας μνημονεύσουν και ίσως παραπέμψουν στους αρχαίους ποιητές με την αιγαιοπελαγίτικη καταγωγή, όπως ήταν η γιαγιά μας η Σαπφώ, ο παππούς μας ο Αλκαίος και άλλοι.

Ως προς το «Άξιον Εστί», μάλλον συνέβαλε η μελοποίησή του από τον μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη και η χρησιμοποίησή του από το ευρύ κοινό στις μεγάλες και πολυπληθείς πολιτικές και κοινωνικές συγκεντρώσεις.

Από όσο μπορώ να γνωρίζω, εκτός από το κλασικό και χρήσιμο βιβλίο του Τάσου Λιγνάδη και του καθηγητή Ξενοφώντα Κοκόλη, δεν υπάρχει άλλη μεγάλη συνθετική εργασία στο εμπόριο πάνω στο έργο αυτό. Ένα έργο, που μαζί με την «Μαρία Νεφέλη» (όπου μας αποκαλύπτεται η πολιτική διαλεκτική σε όλο της το μεγαλείο), κατά την γνώμη μου, είναι τα κατεξοχήν «ποιητικά-πολιτικά» έργα του δημιουργού. Όπως, «ποιητικό-ιστορικό» είναι το «Άσμα Ηρωικό και πένθιμο για το χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», Ίκαρος 1962. Τις δύο τελευταίες του συλλογές όπως είναι φυσικό δεν τις συνάντησα στις αναδημοσιεύσεις. Θεωρώ ότι αξίζει να μελετηθούν ιδιαίτερα «Τα ελεγεία της Οξώπετρας», Ίκαρος 1991, και το «Δυτικά της λύπης», Ίκαρος 1995, έργα όπου η μνήμη και η παρουσία του θανάτου και η ατμόσφαιρα της αβάσταχτης μελαγχολίας των χρόνων που παρήλθαν μας αποκαλύπτουν ένα άλλο ποιητικό πρόσωπο του Οδυσσέα Ελύτη, πέρα από το ξέγνοιαστο, το χαρούμενο, το ερωτικό και τρελό εφηβικό που βλέπουμε σε πολλά του έργα. Το ενδιαφέρον εδώ του ποιητή στρέφεται προς άλλους ατραπούς, το βλέμμα του μαγνητίζει το τέλος της ζωής, η απολογία του βίου. Οι τελευταίες αυτές συλλογές του είναι νομίζω το «Αντάτζιο» της σύνολης δημιουργίας του.

Η μελαγχολική ενατένιση της προσωπικής απολογίας, της εσωτερικής εξομολόγησης, τώρα που το βιολογικό σώμα έχασε την ανθηρότητά του και γέρνει και γερνά με τα δεκάδες δικά του προβλήματα, τα δικά του αδιέξοδα, πριν οδηγηθεί στο τελικό εκβάν. Τώρα που το σώμα γίνεται μνήμα, η μνήμη επαναπροσανατολίζει το βλέμμα, στρέφεται προς τα έσω. Το ερωτικό σώμα, είτε των κοριτσιών είτε(σαν σύμβολο) της Ελλάδος, δεν είναι πια σφριγηλό και ακμαίο ερωτικό κορμί που τόσο επιθυμήθηκε, ξύπνησε μυριάδες πόθους και υμνήθηκε σαν ποιητικό Φαγιούμ, αλλά μια κατάσταση βάρους, ένα ποιητικό αχ, στο τέλος του προσωπικού χρόνου.

Ο ώριμος Ελύτης θεωρώ ότι όχι μόνο δικαιώνει τον τίτλο του πραγματικά μεγάλου φωτοδότη δημιουργού, αλλά η ποιητική στροφή που έκανε με το έργο του «Μαρία Νεφέλη», Ίκαρος 1978, μέχρι τα τελευταία του έργα, εδώ που αρχίζει η πραγματική και ουσιαστική του συνομιλία με τον θάνατο(το σκοτεινό Φάος), μας αποκαλύπτει την ολοκλήρωση και ωρίμανση της ποιητικής αυτής μεγαλοφυΐας. Όπου ο φιλοσοφικός λυρισμός των εικόνων του έργου «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου», εκδόσεις Ύψιλον 1984(αυτής της Ανοιξιάτικης, κάπως Σολωμικής, Πασχάλιας σύνθεσης), συναντά την ώριμη ενατένιση του ανθρώπου που οδεύει προς το τέλος, του πλούσιου της ζωής του ταξιδιού, έμπλεου από φωτεινές και ερωτικές εικόνες, λαμπυρίζουσες παραστάσεις και φωσφορίζουσες αναμνήσεις.

Και θα άξιζε μια σύγκριση των έργων αυτών του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, με την τελευταία συλλογή του μεγάλου επίσης τροβαδούρου και αγωνιστή Γιάννη Ρίτσου, «Αργά πολύ Αργά μέσα στη νύχτα» εκδόσεις Κέδρος 1991. Εδώ που και ο Γιάννης Ρίτσος στο προσωπικό του ποιητικό και μελαγχολικό τεριρέμ, αναπολεί την δική του ζωή και αντικρίζει το τέλος των δικών του οραμάτων και την διάψευση των πολιτικών του ελπίδων. Μόνο που στο έργο αυτό του Γιάννη Ρίτσου, συναντάμε έντονα και εξακολουθητικά και την διάψευση των πολιτικών του προσδοκιών, την αποτυχία των χιλιάδων καθημερινών του αγώνων και προσπαθειών, βλέπουμε το τέλος της Μεσσιανικής του Ουτοπίας.

Πιστεύω ακόμα, ότι σιμά στον Οδυσσέα Ελύτη πρέπει να σταθεί ο άλλος πόλος του ποιητικού φωτός, η στεντόρεια φωνή του Νίκου Καρούζου.

Το έργο του Ελύτη είναι τεράστιο και πολύπλευρο, ίσως να μην πετυχαίνει πάντα το στόχο του στις μεταφράσεις του, ιδιαίτερα, βλέπε το βιβλίο του «Δεύτερη γραφή», Ίκαρος 1976, που μας μεταφέρει τις ποιητικές του αγάπες, με έναν τρόπο που μάλλον «ελυτίζει» τη μεταφραστική γλώσσα(εδώ θα ήθελα να ανοίξω μια παρένθεση και να σημειώσω ότι την ίδια περίπτωση συναντάμε και στο ποιητικό έργο μιας αξιολογότατης κατά τα άλλα-και ίσως η σημαντικότερη της γενιάς της-γυναικείας ποιητικής φωνής, η ποίηση της κυρίας Κικής Δημουλά, που «δημουλίζει» την ποιητική γλώσσα κάπως αναίτια), για αυτό οι μεταφράσεις του με ελάχιστες εξαιρέσεις θυμίζουν έντονα το δικό του ύφος, την δική του γλωσσική περιπέτεια, και όχι και τόσο τους μεταφραζόμενους,(δεν διαβάζουμε Ρεμπώ, παραδείγματος χάριν με την ματιά του Ελύτη, αλλά τον Έλληνα Ρεμπώ «ελυτοποιημένο»). Αυτό το θέμα όμως, αν δεν είναι λανθασμένες οι απόψεις μου, θα πρέπει να εξεταστεί σε άλλη εργασία, αφού μελετηθούν οι Αρχαίοι Έλληνες δημιουργοί που μετέφρασε ο Ελύτης καθώς και οι ξένοι θεατρικοί συγγραφείς. Αρμόζει να μελετηθούν κι οι απόψεις του ποιητή που εκφράζει στα δοκίμιά του, και ιδιαίτερα μετά τα «Ανοιχτά χαρτιά», Ίκαρος 1974, βλέπε «Εν λευκώ», Ίκαρος 1992, περί Ελληνικότητας, περί της ιδέας του λευκού, του ελληνικού τοπίου και άλλα, και να δούμε-αν αληθεύει-τι οφείλει στον Περικλή Γιαννόπουλο, ο οποίος έχει εκφράσει παρόμοιες ιδέες για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό. Ένα άλλο κεφάλαιο στην έρευνα για τον Ελύτη επίσης ανεξερεύνητο, είναι ο εικαστικός Ελύτης. Και δεν αναφέρομαι στα διάφορα κολλάζ του που ίσως και να μην αρέσουν σε πολλούς, αλλά στα εικαστικά του μελετήματα που έγραψε για τις διάφορες εκθέσεις ζωγραφικής και στις αναφορές που κάνει μέσα στο έργο του στους διάφορους ξένους ζωγράφους. Οφείλουν να εκδοθούν τα κείμενα αυτά, να ερευνηθούν και να μελετηθούν με τον πρέποντα σεβασμό.

Όμως για να επανέλθω στις ανθολογίες, ο Οδυσσέας Ελύτης στάθηκε μάλλον ο πιο τυχερός της γενιάς του 1930 όσον αφορά την ανθολόγησή του, ενδεικτικά με τους Αλέξανδρο Μπάρα, Νίκο Εγγονόπουλο, Νικηφόρο Βρεττάκο και ίσως τον Γιώργο Σεφέρη. Και ασφαλώς τυχερότερος από την ομάδα των επαναστατών δημιουργών, που υπήρξαν οι Έλληνες υπερρεαλιστές. Όπως ήταν ο Θωμάς Ντόρρος, ο Νικόλαος Κάλας, ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Ανδρέας Εμπειρίκος και άλλοι. Ο Ελύτης διασώθηκε όταν απομακρύνθηκε από τους αυστηρούς κανόνες του υπερρεαλιστικού κινήματος και εμπλούτισε το έργο του με τα στοιχεία από την Ελληνική παράδοση και τον Ελληνικό χώρο-φύση. Το μπόλιασμα της Ορθόδοξης καλλιτεχνικής παράδοσης με την ποιητική του δημιουργία, του έδωσε άλλη αίγλη, τον έκανε ποιο οικείο, ανθεκτικότερο στις τεράστιες αλλαγές της Τέχνης και της Κοινωνίας. Η ποιητική του «κοσμολογία» ταιριάζει καλύτερα σε έναν λαό με βαθειές ρίζες στην Βυζαντινή παράδοση και τα εκκλησιαστικά ακούσματα, από τους εκατοντάδες ανώνυμους ή επώνυμους εκκλησιαστικούς ή λαίκούς ποιητές. Εκεί που η υφαντουργός ποίηση υμνεί την ελληνική φύση και δοξάζει την αγαθή σύζευξη ανθρώπου και τοπίου, κάτι που τόσο μαγευτικά κάνει και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Η ματιά του Οδυσσέα Ελύτη όταν περιγράφει το τοπίο ή όταν παρατηρεί τις κόρες του Αιγαίου ταυτίζεται με την περιγραφική ματιά του κυρ-Αλέξανδρου. Και στους δύο συναντάμε αν μου επιτρέπεται η έκφραση, μια ποιητική «ηδονοβλεπτική ματιά». Έστιν ουν Οφθαλμός… όπως θα έλεγε και ένας άλλος ποιητής.

Πλήθος λέξεων, ιδεών, εικόνων, παραστάσεων επιχωριάζουν μέσα στη σύνολη δημιουργία του, που δανείζεται από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του. Ενδεικτικά αναφέρω το δημοτικό τραγούδι «Ο κυρ Βοριάς παράγγειλε…» αλλά και τον Ρωμανό τον Μελωδό, την εκκλησιαστική υμνογραφία ιδιαίτερα του Τριωδίου, αλλά και της λόγιας παράδοσης, όπως από τον Διονύσιο Σολωμό και τον Αντρέα Κάλβο και πλήθος άλλων δημιουργών. Όπως επίσης, παρόμοιες συζεύξεις μπορεί να συναντήσει κανείς και στο έργο του Νίκου Εγγονόπουλου και ιδιαίτερα «Στην κοιλάδα με τους Ροδώνες», Ίκαρος 1978 για να αναφερθώ μόνο στον ποιητικό και όχι στον εικαστικό χώρο.

Το έργο του Οδυσσέα Ελύτη είναι ακόμα ένα ποιητικό ορυχείο που δεν έχει εξερευνηθεί.

Ο Αιγαιακός θαλασσινός χώρος και το περιβάλλον είναι για πολλούς δημιουργούς η εξαγνιστική κολυμπήθρα του έργου τους. Ο ποιητικός του μετασχηματισμός-καθώς και η πέτρινη μαγεία των νησιών-είναι η γέφυρα που περνώντας πάνω από την Καρυωτακική απαισιοδοξία και κοινωνική σάτιρα τους ενώνει με το ελπιδοφόρο Σολωμικό φως. Είναι το πνευματικό μύθευμα πολλών δημιουργών της γενιάς του 1930 και εντεύθεν. Η νέα πνευματική ιδεολογία που είχε ανάγκη ο Ελληνισμός μετά τις τόσες εξωτερικές και εσωτερικές ιστορικές και πολιτικές καταστροφές. Η απαραίτητη ψυχική ισορροπία των δημιουργών. Και εκεί ίσως οφείλεται η μεγάλη αγάπη των μελετητών στις πρώτες ποιητικές συλλογές του Ελύτη. Αυτού του Αλχημιστή του ποιητικού λόγου. Γιατί μας αποκαλύπτει μιαν Ελλάδα που ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά δεν κατόρθωσε ποτέ να γίνει αυτή η άμοιρη και φτωχή πατρίδα μας.

Ο Ελύτης σαν αγιογράφος την αγιοποίησε και πέτυχε το σκοπό του, έστω και μέσα στα όρια της ποιητικής του Τέχνης.

Α. Ονομαστική καταγραφή των έργων και των ονομάτων των Ανθολόγων που ανθολογούν από αυτά:

«ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ», Πυρσός 1940

Ονόματα Ανθολόγων και Ανθολογιών:

1.Απ. Αποστολίδης, 2. Ηρακλής Ν. Αποστολίδης, 3. Ρένος Η. Αποστολίδης, 4. Αλέξανδρος Αργυρίου, 5. Βασίλης Βασιλικός, 6. Νίκος Δεσύλλας, 7. Γιώργος Κ. Καραβασίλης, 8. Σπύρος Κοκκίνης, 9. Γιάννης Κορίδης, 10. Δημήτριος Π. Κωστελένος, 11. Καρ. Μητσάκης, 12. Πάνος Π. Παναγιωτούνης, 13. Μέμος Παναγιωτόπουλος, 14. Μιχάλης Περάνθης, 15. Λίνος Πολίτης, 16. Κ. Πορφύρης, 17. Παναγιώτης Κ. Ράνος, 18. Γιάννης Κ. Σαλβαρλής, 19. Ηλίας Σιμόπουλος, 20. Σωκράτης Α. Σκαρτσής, 21. Γιάννης Σμαραγδής, 22. Δημήτρης Σταμούλης, 23. Άρης Δικταίος-Φαίδρος Μπαρλάς, 24. Μάρκος Αυγέρης/ Μ. Μ. Παπαϊωάννου/ Θρασύβουλος Σταύρου/ Βασίλης Ρλωτας. 25. Peter Bien- P. Constantine- Edmund Keely- Karen van Dyck, 26. «Η Λέξη» 27. «Το βιβλίο της Αγάπης», 28. «Σ’ αγαπώ», 29. «Ερωτικά», 30. «Πάπυρος», 31. «Πάπυρος 71», 32. «Τα Εκατό καλύτερα Ελληνικά ποιήματα».

«ΗΛΙΟΣ Ο ΠΡΩΤΟΣ», εκδόσεις Γλάρος 1943

Ονόματα Ανθολόγων και Ανθολογιών:

1. Απ. Αποστολίδης, 2. Ηρακλής Ν. Αποστολίδης, 3. Ρένος Η. Αποστολίδης, 4. Αλέξανδρος Αργυρίου, 5. Βασίλης Βασιλικός, 6. Σπύρος Κοκκίνης, 7. Γιώργος Χ. Κουλούρης, 8. Δημήτρης Π. Κωστελένος, 9. Κ. Μητσάκης, 10. Μέμος Παναγιωτόπουλος, 11. Μιχάλης Περάνθης, 12. Λίνος Πολίτης, 13. Κ. Πορφύρης, 14. Τάσος Πορφύρης, 15. Γιάννης Κ. Σαλβαρλής, 16. Ηλίας Σιμόπουλος, 17. Δημήτρης Σταμούλης, 18. Διονύσης Ι. Τσουράκης, 19. Άρης Δικταίος-Φαίδρος Μπαρλάς, 20. Μάρκος Αυγέρης/ Μ.Μ. Παπαιωάννου/ Θρασύβουλος Σταύρου/ Βασίλης Ρώτας, 21. Peter Bien- P. Constantine- Edmund Keeley- Karen van Dyck, 22. «Πάπυρος» 23. «Πάπυρος 71».

«ΑΣΜΑ ΗΡΩΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΝΘΙΜΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΑΜΕΝΟ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ» εκδόσεις Ίκαρος 1962

Ονόματα Ανθολόγων και Ανθολογιών:

1. Ηρακλής Ν. Αποστολίδης, 2. Ρένος Ηρακλής Αποστολίδης, 3. Βασίλης Βασιλικός, 4. Νικηφόρος Βρεττάκος, 5. Αθηνά Γεωργαντά, 6. Σπύρος Κοκκίνης, 7. Δ. Π. Κωστελένος, 8. Κ. Μητσάκης, 9. Μέμος Παναγιωτόπουλος, 10. Μιχάλης Περάνθης, 11. Κ. Πορφύρης, 12. Γιάννης Κ. Σαλβαρλής, 13. Δημήτρης Σταμούλης, 14. Ρίτα Μπούμη-Νίκος Παππάς, 15. Πάνος Παναγιωτούνης-Παύλος Ναθαναήλ, 16. Μάρκος Αυγέρης/ Μ.Μ. Παπαιωάννου/ Θρασύβουλος Σταύρου/ Βασίλης Ρώτας. 17. «Πάπυρος», 18. «Πάπυρος 71», 19. Peter Bien- P. Constantine- Edmund Keeley-Karen van Dyck.

«ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ», εκδόσεις Ίκαρος 1959