Νατάσα Θ. Χατζιδάκι

ΝΑΤΑΣΑ Θ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

(Ρέθυμνο 1946-Αθήνα 24/1/2017)

     Στα 71 της χρόνια, έφυγε από κοντά μας, μια από τις πιο ανεξάρτητες και επαναστατικές γυναικείες φωνές της γενιάς του 1970, η γεννημένη στο Ρέθυμνο της Κρήτης Νατάσα Χατζιδάκι, όπου τελέστηκε και η εξόδιος ακολουθία της. Την ποιήτρια Νατάσα Χατζιδάκι την πρωτοδιαβάσαμε από πολύ παλιά, στον ετήσιο τόμο «Χρονικό 1974», της Γκαλερί «ΩΡΑ» και στα βιβλία της «ΚΑΤΑΘΕΣΗΣ» 1973 ΚΑΙ 1974, των εκδόσεων Κέδρος, καθώς και στο περιοδικό ΤΡΑΜ τχ.3/1976, και σε αρκετά άλλα έντυπα της εποχής εκείνης. Γυναικεία παρουσία δυναμική και ανεξάρτητη, χειραφετημένη και επαναστατική, φύση πληθωρική και αρκετά αυτοσαρκαστική, προσωπικότητα με πολιτικό σθένος, και θηλυκή παρουσία αδέσμευτη με πολλαπλές τάσεις κοινωνικής αποδέσμευσης έναντι της αντρικής παρουσίας, που θυμίζει την ομότεχνή της πεζογράφο Λιλή Ζωγράφου, η Νατάσα Χατζιδάκι, άφησε τα ίχνη της στον χώρο της τέχνης, είτε ως ποιήτρια, είτε ως διηγηματογράφος, είτε ως εκδότρια λογοτεχνικού περιοδικού «Πρόσωπα» 1972, είτε μετέπειτα ως δημοσιογράφος. Μια παρουσία, πέραν των γνωστών μας ορίων που έχουμε συνηθίσει να κινείται η ελληνίδα γυναίκα μέσα στην ελληνική επικράτεια και την κοινωνική παράδοση, και μια γυναικεία ποιητική φωνή της γενιάς της-αλλά και των προηγούμενων από αυτήν γενεών-που, δεν έπαψε συνεχώς να πειραματίζεται μέσα στα γραπτά της, να αναθεωρεί τα κείμενά της, να τα συμπληρώνει, να τους αλλάζει τους τίτλους, να εμπλουτίζει την θεματολογία της με πολύ σύγχρονά της γεγονότα, έστω και αν το ύφος της είναι συνήθως παγερό, οι λέξεις της έχουν μια πλαστική μεν καθαρότητα, αλλά είναι τόσο στεγνές και αφυδατωμένες. Φράσεις που θυμίζουν μάλλον «βιομηχανικά προϊόντα», παρά φρούτα ή εδέσματα που προέρχονται από έναν ποιητικό λειμώνα. Η Νατάσα Χατζιδάκι, είναι ίσως η πιο χρωματισμένη υπερρεαλιστική ποιητική παρουσία της γενιάς του 1970, έχει ένα ακραίο ποιητικό ύφος, που θυμίζει την αντίστοιχη περίπτωση στον χώρο των αντρών δημιουργών, του Ανδρέα Εμπειρίκου και αρκετά την φωνή-τηρουμένων των αναλογικών διαφορών-ορισμένες ποιητικές μονάδες του Νικόλαου Κάλλας. Η Χατζιδάκι ακολουθεί μια γυναικεία ποιητική παράδοση της εποχής της που κυριάρχησε στον δυτικό κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες, που ανεξαρτητοποιεί την γυναικεία παρουσία από το αντρικό βλέμμα, είτε μέσα στα συμβάντα και στις ατομικές σχέσεις που αναπτύσσονται κατά την διάρκεια της περιπέτειας του βίου των δύο φύλων, είτε μέσα στον χώρο της τέχνης. Ακόμα και οι γλωσσικοί κώδικες που χρησιμοποιεί έχουν έντονο θα γράφαμε τον γυναικείο «σεξιστικό» προσανατολισμό. Η γλωσσική εικόνα των περιγραφών της ακόμα και όταν χαρακτηρίζει την αντρική παρουσία, ή όταν παρουσιάζεται η αντρική προσωπικότητα είτε ως ερωτικός σύντροφος είτε ως παλαιός εραστής, είτε ως φίλος, δεν είναι παρά ο χαρακτηρισμός του από την γυναικεία γραφίδα. Δεν υπάρχει μάλλον-αν δεν κάνω λάθος, αντρική ματιά περιγραφής των καταστάσεων και των διαφόρων γεγονότων. Υπάρχει ένα μάλλον μονοδιάστατο γυναικείο βλέμμα, που καυτηριάζει, σαρκάζει, αυτοσαρκάζεται, περιγράφει, αναιρεί, καταγγέλλει, φωτίζει, παραβλέπει, αρθρώνει οικοδομεί ή γκρεμίζει μια σχέση, καταργεί ένα περιβάλλον, μόνο από την πλευρά της γυναίκας. Κάτι που θυμίζει τις ακραίες απόψεις της Σιμόν Ντε Μποβουάρ. Το αντρικό στοιχείο υπάρχει μόνο επειδή το αναφέρει η γυναίκα συγγραφέας, αυτή που οργανώνει τον κόσμο ερήμην του αρσενικού, του άλλου μισού της. Συγγραφικά, η δημιουργός ακολούθησε έναν κάπως ακραίο και σίγουρα μοναχικό ανεξάρτητο γυναικείο δρόμο, που, την έκανε να διαφοροποιηθεί από τις άλλες γυναικείες ποιητικές φωνές της γενιάς του 1970. Δηλαδή, ο ερωτισμός των εικόνων της, διαφέρει πολύ από εκείνον τον ισορροπημένο ποιητικό ερωτισμό που εκπέμπει η ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη Ρούκ, για να αναφερθώ ενδεικτικά σε μία φωνή της γενιάς της. Η γλώσσα της πάλι, δεν έχει αυτήν την οντολογική βαρύτητα που έχει η ποιητική γλώσσα της ποιήτριας Μαρίας Κυρτζάκη, που, αν και έχει μεγάλη αυτοαναφορικότητα, έχει έντονο το στίγμα της αναζήτησης. Ο λόγος επίσης της Μαρίας Κούρσης, συμβαδίζει παράλληλα με αυτόν της αντρικής περιπέτειας χωρίς να αντιμάχεται το άλλο της συμπληρωματικό μισό σε σημείο εξαφάνισής του. Ορισμένες φορές η γραφή της Χατζιδάκι, θυμίζει την ποιήτρια Βερονίκη Δαλακούρα, όσον αφορά την γυναικεία σεξουαλική χειραφέτηση. Μόνο που η Δαλακούρα, αν δεν την παρερμηνεύω, δεν απορρίπτει την παρουσία του αρσενικού στοιχείου, παρά την έντονη καταγραφή της γυναικείας σεξουαλικότητας. Ακραία στην διατύπωσή της είναι επίσης, και η ποιήτρια της Θεσσαλονίκης Ρούλα Αλαβέρα, που κινείται σε μια μάλλον συγγενική υπερρεαλιστική ατμόσφαιρα. Ενώ η Τζένη Μαστοράκη, είναι πιο εσωστρεφής αλλά όχι ακραία. Ενώ η Μαρία Λαϊνά, χάνεται μάλλον αρκετές φορές σε έναν ομιχλώδη ερωτισμό. Ενώ, ο λόγος της Παυλίνας Παμπούδη, έχει παρά τις εσωτερικές του αναταραχές και αναζητήσεις, μια υφολογική ηρεμία, ένα λυρικό σιγαλόφωνο τόνο κατασίγασης των συγκρούσεων. Ο μάλλον ακραία χειραφετημένος λόγος της Νατάσας Χατζιδάκι, ακολουθεί μια πολύ αυστηρά ιδιαίτερη διαδρομή μέσα στον χώρο της ελληνικής γυναικείας παρουσίας. Ίσως, η ποιήτρια και πεζογράφος, με τον τρόπο αυτόν να προσπαθούσε να απελευθερώσει και την ίδια την γυναικεία οντότητα από τα δεσμά της αντρικής «καταπίεσης», ανά τους αιώνες μέσα στην Ιστορία. Λειτουργεί δηλαδή ο ποιητικός της λόγος, ως ανάχωμα και ως άρνηση της αντρικής κυριαρχίας. Όμως, πολλές φορές, ο δρόμος αυτός των πολύ μοντέρνων και σύγχρονων γυναικείων φωνών, των φωνών όχι των ασθματικών μορφών χειραφέτησης αλλά των κάθετων και πολεμικών προθέσεων, με το άλλο φύλο, ενώ φιλοδοξούν να απεγκλωβιστούν από μια θα γράφαμε σχηματικά, «φαλλοκρατική» αντιμετώπιση της ζωής και της τέχνης, οδηγεί, σε μια μάλλον μονοδιάστατη αλλά εξίσου παρακινδυνευμένη συμπεριφορά αντιμετώπισης, αυτήν την «αιδιοκρατική» άποψη της ζωής. Δεν εννοώ μητριαρχική, αλλά μια παράλληλη δυναστευτική ορολογία όπως αυτή της φαλλοκρατίας. Και στις δύο περιπτώσεις, χάνεται η απαραίτητη ισορροπία μεταξύ των σχέσεων, των ερωτικών εκδηλώσεων, των χειρονομιών, των βλεμμάτων, τόσο σε επίπεδο ζωής όσο και της τέχνης. Δεν είναι θέμα ρόλων πλέον, και πως αυτοί επαναπροσδιορίζονται κάτω από το γυναικείο βλέμμα, αλλά, ερμηνείας αυτών των ρόλων. Η χειμαρρώδης κατεδάφιση κάθε αρσενικής πρόθεσης ή επιθυμίας, ή του αντρικού κοιτάγματος της ζωής και του κόσμου γενικότερα, από μόνη της, δεν απενοχοποιεί ή απελευθερώνει από τα εκατοντάδες δεσμά την γυναικεία παρουσία, μάλλον επαναθέτει το πρόβλημα αλλάζοντας τον δυνάστη. Χρωματίζει μεροληπτικά έναν συμπυκνωμένο γυναικείο αρνητισμό χωρίς αρμονία, και χωρίς κοινωνικά σταθερά ερείσματα. Η κοινωνικά συντετριμμένη και θρυμματισμένη ολότητα της γυναικείας φύσης μέσα στην Ιστορία, τροφοδοτεί έναν νέο διχασμό των φύλων σε μια ατέρμονη διαπάλη. Τα προβλήματα δεν λύνονται, απλά μετατοπίζονται οι γενεσιουργές αρχές τους. Και ο φαύλος κύκλος διαιωνίζεται. Η ποιήτρια και πεζογράφος, σίγουρα επέλεξε να ακολουθήσει αυτό που της ταίριαζε ιδιοσυγκρασιακά στον χαρακτήρα και την προσωπικότητά της περισσότερο, και αυτό νομίζω ότι το σεβάστηκε το αναγνωστικό της κοινό. Η πειραματική ταυτότητά της, δεν επισκίασε σε σημείο άρνησης το έργο της. Το θέμα εγείρεται, όταν αρχίζει κανείς εκ των υστέρων, να τοποθετεί σε μια συνολική εικόνα το έργο της δημιουργού σε σχέση με άλλες ποιητικές φωνές. Μιας χειραφετημένης επαναλαμβάνω δημιουργού, από τις πιο ανεξάρτητες φωνές μέσα στον χώρο της, και τις περισσότερο πειραματιζόμενες στο περιβόλι της ποίησης, όχι μόνο της υπερρεαλιστικής.

     Στο μικρό αυτό σημείωμα, ενώ στην αρχή σκέφτηκα να παραθέσω ένα ανθολόγιο κριτικών κειμένων που γνωρίζω για την ποιήτρια και έχουν δημοσιευτεί στον τύπο, μετά είπα να πειραματιστώ και εγώ, ελπίζω όχι άστοχα, καθώς ξαναδιαβάζω το έργο της με την ευκαιρία που μου δίνει αυτό το μικρό αφιέρωμα στην μνήμη της. Έτσι, σχολιάζω και δίνω πληροφορίες για το έργο της που αντλώ μόνο από αυτό κατά την ανάγνωσή του. Χωρίς να καταφεύγω σε κριτικά υποστυλώματα που μπορεί να βρει ο αναγνώστης σε βιβλία και μελετήματα και δημοσιευμένα άρθρα που αφορούν την ποιητική γενιά του 1970. Μια γενιά, που κυριάρχησε για αρκετές δεκαετίες στα ποιητικά και πνευματικά πράγματα της χώρας, και μας έδωσε εύχυμους και δροσερούς ποιητικούς καρπούς, σημαντικές μελέτες, αλλά και προκάλεσε αρκετές διχογνωμίες για την εν γένει παρουσία της, όχι τόσο από την επόμενη γενιά, αυτήν του 1980, την γενιά του ιδιωτικού οράματος, όσο από «ενδοσυντεχνιακές» της γενιάς προστριβές. Η γενιά του 1970 μετατόπισε το θεματικό της κέντρο, από τον διαρκή αγώνα για την απελευθέρωση της χώρας από τους κατακτητές, εξαιτίας των ιστορικών συνθηκών, σε αγώνα ενάντια στον μετέπειτα βιομηχανικό πολιτισμό και τα καταναλωτικά του προϊόντα, που, μετέτρεψαν τον ίδιο τον άνθρωπο σε ένα ακόμα προϊόν προς κατανάλωση. Αυτόν τον κόσμο και την ακοσμία του, προσπάθησε να εικονογραφήσει και η γυναικεία μονοδιάστατα επαναστατική γραφή της μονωτικά χειραφετημένης Νατάσας Χατζιδάκι.    

Ας είναι ήρεμο το αιώνιό της γυναικείο ταξίδι.      

ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ

Βοήθησέ με

να ξεφύγω από μια πόλη

που δε μου στάθηκε πιστή

Ξέρω

όλες τις κακές στιγμές της

όλα τα φρικτά της παραστρατήματα

Το μόνο

που έκανα γι’ αυτήν

ήταν μια σύντμηση

Το μόνο

που ζητώ από σένα

είναι

μην την αφήσεις μαζί μου

να σήπεται.    

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:

ΠΟΙΗΣΗ

1.Στις εξόδους των Πόλεων, εκδ. Περγαμηνή 1971

2. Ακρυλικά, εκδ. Πολύπλάνο 1976

3. Δυσαρέσκεια, εκδ. Πλέθρον 1984

4. Άλλοι, εκδ. Κέδρος 1990

5. Βαθυέρυθρο Ποιήματα, με τρία χαρακτικά του Γιάννη Στεφανάκι, εκδ. Νέο Επίπεδο- Χειροκίνητο 2005

6. Άδηλος Αναπνοή. Ποιήματα 1971-1990, εκδ. Ύψιλον 2008

ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ-ΝΟΥΒΕΛΕΣ

1.Συνάντησέ την, το βράδυ εκδ. Η Μικρή Εγνατία-Θεσσαλονίκη1979. Β΄ εκδοση Πλέθρον 2009

2. Ιβίσκοι, νάρκισσοι, εκδ. Κέδρος 1985

3. Ξένοι στην Πόλη, διηγήματα 1969-1991 εκδ. Κέδρος 1993

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Λεονόρα Κάρινγκτον, Η πέτρινη πόρτα, εκδ. Αιγόκερως 1982, μετάφραση και εισαγωγικό σημείωμα

ΠΡΟΒΟΛΗ ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ

Ένα τοπίο

που ν’ αντέχει την παρουσία σου

και μια θάλασσα

που να σηκώνει το βάρος σου

Ύστερα

μίλησέ μου

για ό,τι δεν άκουσα

και ό,τι δεν είδα.

Σημειώσεις:

1.Η έκδοση «ΒΑΘΥΕΡΥΘΡΟ», περιέχει ποιήματα από τις ποιητικές συλλογές: «ΑΚΡΥΛΙΚΑ», «ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ», και «ΑΛΛΟΙ»

2.Ο συγκεντρωτικός τόμος ποιημάτων της «Άδηλος Αναπνοή», περιέχει τις εξής συλλογές: «ΣΤΙΣ ΕΞΟΔΟΥΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ»(1971), «ΑΚΡΥΛΙΚΑ»(1976), «ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ»(1984), «ΑΛΛΟΙ»(1990).

3.Στην σειρά Σύγχρονοι πεζογράφοι αρ. 3 της Μικρής Εγνατίας σε διεύθυνση της Μπέττυς Τζουμαλή, που εκδόθηκε το πεζογράφημα της «Συνάντησέ την, το βράδυ, στο οπισθόφυλλο αναφέρονται τα εξής:

«Το πεζογράφημα αυτό της Νατάσας Χατζιδάκι γραμμένο σχεδόν παράλληλα με την πραγματοποίηση του (1970-1975), εκτοπίζει εικόνες ενός κόσμου αγριότητας. Εδώ η γραφή είναι ένα κάτοπτρο.-πότε παραμορφωτικό και πότε καθ’ όλα ακριβές και ψυχρό-όπου μέσα του «αποθανατίζονται», σε ρυθμούς έντονης αλληλοδιαδοχής, εικόνες σχέσεων του ελληνικού χώρου σε αντιπαράθεση αντίστοιχων μιας ευρωπαϊκής μεγαλούπολης. Η θραυσματικότητα της αφηγηματικής ροής, ενισχύει το μετέωρο ύφος του βιβλίου και οι αιφνίδιες αλλαγές ρυθμών, αναγκάζουν τον αναγνώστη να οργανώσει μια «τακτική» αντιμετώπισής τους, που κρίνεται μάλλον απαραίτητη. Βέβαια υπάρχει και η άλλη εκδοχή: να προτιμήσει να αφεθεί στο σκοτεινό τούνελ, νιώθοντας αργά, τα νερά ν’ ανεβαίνουν».

4.Στο βιβλίο που μεταφράζει «Η ΠΕΤΡΙΝΗ ΠΟΡΤΑ» της Λεονόρας Κάρινγκτον, γράφει στο Εισαγωγικό Σημείωμά της η ποιήτρια Νατάσα Χατζιδάκι:

«Η Λεονόρα Κάρινγκτον γεννήθηκε το 1917 στο Lancashire, στην Αγγλία. Η μητέρα της ήταν Ιρλανδή και ο πατέρας της, ένας ευκατάστατος Άγγλος βιομήχανος υφασμάτων. Ως παιδί ήταν πανέξυπνη και άτακτη και κατά τη διάρκεια της εφηβείας της την έδιωξαν από τη Σχολή Καλογραιών σαν ανεπίδεκτη μαθήσεως. Τότε έφυγε από την Αγγλία και πήγε να σπουδάσει στην Φλωρεντία και στο Παρίσι, πριν γραφτεί σε μια Σχολή Καλών Τεχνών του Λονδίνου. Το 1937 συνάντησε τον Μαξ Έρνστ και πήγε μαζί του στο Παρίσι και εντάχθηκε στο γκρουπ των υπερρεαλιστών, που βρισκόταν τότε ακόμη στην ακμή της πρώτης περιόδου. Η Κάρινγκτον ήταν μια δεσπόζουσα παρουσία. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στο Παρίσι, συμμετείχε στις εκθέσεις ζωγραφικής των υπερρεαλιστών και δημοσίευσε τα πρώτα διηγήματά της σε μικρά περιοδικά, πάμφλετς και στην Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ του Αντρέ Μπρετόν. Με την έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Μαξ Έρνστ συλλαμβάνεται από τους Γάλλους ως ανεπιθύμητος αλλοδαπούς και η Λεονόρα καταφεύγει στην Ισπανία.

     Κατά την διάρκεια του πολέμου μεταναστεύει στη Νέα Υόρκη και αργότερα στο Μεξικό, όπου συναντά και παντρεύεται έναν πολιτικό πρόσφυγα και φωτογράφο από την Ουγγαρία. Μετά τον πόλεμο αφοσιώνεται στη ζωγραφική, εκθέτοντας στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι, στην πόλη του Μεξικού και κερδίζοντας την διεθνή αναγνώριση. Το 1975-1976 εκθέτει τα έργα της σε μεγάλη αναδρομική στη Νέα Υόρκη και στο Όστεν του Τέξας.

     Παρά το γεγονός πως το λογοτεχνικό της έργο είναι γραμμένο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940, αρχίζει να τυπώνεται στα μέσα της δεκαετίας του 1970, και, μάλιστα, όχι στην πρωτότυπη γλώσσα, αλλά σε γαλλικές μεταφράσεις στο Παρίσι. Ο τόμος με τα διηγήματά της The Oval Lady τυπώθηκε το 1975 στις ΗΠΑ και το 1977 το μυθιστόρημά της The Hearing Trumpet. Το μυθιστόρημά της The Stone Door δημοσιεύτηκε το 1976 από τις εκδόσεις Φλαμαριόν στη Γαλλία και στην Αγγλία. Τα έργα της αυτά χαρακτηρίστηκαν από την κριτική ως υπερρεαλιστικά αριστουργήματα.

     Η Λεονόρα Κάρινγκτον έχει δύο γιους, τον Πάμπλο και τον Γκάμπριελ.

     Το βιβλίο της Η πέτρινη πόρτα είναι ένα ακόμα φαντασμαγορικό ταξίδι στον απέραντο κόσμο της σουρεαλιστικής φαντασίας, γεμάτο προμηνύματα, μαγικές επωδούς και περιπέτειες, ως τεχνική δε βασίζεται στη δομή κινέζικων παζλ».

5.Στον τόμο ΞΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ, που απαρτίζεται από διηγήματα της περιόδου 1969-1991, περιλαμβάνονται τα εξής 16 διηγήματα:

1.Στις όχθες του Ροδανού

2.Το ποτάμι που έκρυβε χιλιάδες ποτάμια ή τα αλικάντος

3.Τα χρυσά όρη

4.Μια βροχερή καλοκαιριάτικη ημέρα του περασμένου αιώνα

5.Ένα απόγευμα στην εξοχή

6.Μάχες

7.Brighton Rock

8.Η Άμωμος Σύλληψις

9.Φιλιά στο σκοτάδι

10.Φωτοσκιάσεις

11.Τα μάτια του Δία

12.Άνευ μαρτύρων

13.Πέραν του ιώδους

14.E Lucevan le stele

15.Ο Δάφνις και η Χλόη παρακολουθούν μαζικές εκτελέσεις or in Memoriam

16.Παραλλαγές στο ίδιο θέμα

Χώρα μου,

οι εραστές σου κηδεύτηκαν όλοι

όμως το μέλλον στοιβάζεται απάνω σου

σαν γάζα ιωδίου που σιγοκαίγεται.

Χώρα μου,

Δύστοκη αίσθηση

Λύπη μου.

(από το ποίημα «ΑΝΑΦΟΡΙΚΟ»)

6. Η ποιητική της συλλογή ΑΛΛΟΙ είναι αφιερωμένη στον σύζυγό της Μιχάλη Μήτρα(για τον Μιχάλη).

7. Η συλλογή διηγημάτων της ΞΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ, αρχίζει με μότο ένα απόσπασμα από το μυθιστόρημα Οι Δαιμονισμένοι του ρώσου συγγραφέα Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι «…Κατάφερε και τον έκανε να νιώσει εκείνη την πρώτη, την ακαθόριστη ακόμη, αιώνια και ιερή μελαγχολία που φτάνει να τη δοκιμάσει μια φορά και να τη γνωρίσει μια εκλεκτή ψυχή, για να μην την ανταλλάξει πιά ποτέ της με κάποια φτηνή απόλαυση…»

Το διήγημα Ένα απόγευμα στην εξοχή είναι αφιερωμένο στην πεζογράφο Μέλπω Αξιώτη.

8. Η ποιητική της συλλογή ΔΥΣΑΡΕΣΚΙΑ, αρχίζει με μότο του άγγλου συγγραφέα Robert Frost:

“…Two roads diverged in a wood, and I- I took the one less travelled by,…”

9.Η ενότητα ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ, αρχίζει με μότο του άγγλου νομπελίστα ποιητή Tomas Stern Eliot:

[…] If the lost word is lost/if the spent word is spent,/if is unspoken, unheard,/the word is unspoken, unheard […]

10. Στην φωτοτυπία που έχω της ποιητικής της συλλογής ΑΚΡΥΛΙΚΑ εκδ. Πολυπλάνο 1976, υπάρχουν ορισμένες αλλαγές στις ποιητικές της μονάδες, και συγκεκριμένα:

το ποίημα «ΑΕΝΑΕΣ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ» στην φωτοτυπία της πρώτης έκδοσης ο τίτλος είναι «ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΕΣ ΑΕΝΑΕΣ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ». Το ποίημα με τίτλο «ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ» σελίδα 6, περικλείεται από δύο πίνακες του Ερνστ. Το ποίημα «ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ» της σελίδας 14 είναι διορθωμένο και αλλαγμένο στους στίχους του. Το ποίημα «ΔΥΣΤΥΧΗΜΑ» της σελίδας 20, έχει ως αρχικό τίτλο «ΔΥΣΤΥΧΗΜΑ ΣΤΟ ΣΤΑΘΜΟ ΤΟΥ ΓΟΥΕΣΤ ΧΑΜΣΤΕΝΤ» και, υπάρχουν και προσθετικοί στίχοι από την ποιήτρια, όπως σε όλη την φωτοτυπημένη ασπρόμαυρη έκδοση που έχω. Το ποίημα «ΕΚΔΡΟΜΗ» σελίδα 21, είχε αρχικό τίτλο γραμμένο με μελάνι πάνω στην φωτοτυπία «ΕΚΔΡΟΜΗ Σ’ ΕΝΑ ΣΟΥΠΕΡ ΜΑΡΚΕΤ, Ή ΠΩΣ ΔΕΝ ΕΚΟΨΑ ΤΟΤΕ ΤΙΣ ΦΛΕΒΕΣ ΜΟΥ». Το ποίημα «ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΕΡΑ» της σελίδας 23, είχε αρχικό τίτλο «ΠΟΙΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΕΡΑ». Στην φωτοτυπία που έχω, ακολουθεί ξαναδουλεμένο το ποίημα ΝΑΤΑΣΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ /ΠΟΙΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΕΡΑ, με γράμματα της ίδιας της ποιήτριας. Το ποίημα «ΛΕΖΑΝΤΕΣ» που είναι αφιερωμένο στον ποιητή σύντροφό της (στον Μιχάλη), σελίδα 24 έχει τον τίτλο «ΛΕΖΑΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΝΟΔΕΥΟΥΝ ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ». Στο ποίημα «ΒΑΘΥΕΡΥΘΡΟ» της σελίδας 25, υπάρχουν αλλαγμένοι στίχοι, πχ. «Είμαι η Ταταμπού στην αγκαλιά του Γκαούρ» και όχι «Είμαι η Τζέην στην αγκαλιά του Ταρζάν»». Άλλο, «Και τους δυνατούς όρχεις του Τζόννυ Βαϊσμύλλερ» και όχι «με τους δυνατούς μυώνες του Τζώνυ Βαισμύλερ» κλπ. Το τελευταίο ποίημα της σελίδας 27, έχει άλλη δομή και οι στίχοι βρίσκονται μέσα σε πλαίσιο και στο τέλος του, υπάρχουν δύο μικρά αγγελάκια πάνω σε σύννεφα. Σαν και αυτά που χρησιμοποιούσαμε όταν είμασταν παιδιά τα Χριστούγεννα και τα κολλάγαμε στα τζάμια των παραθύρων. Η αντιπαραβολή των στίχων έγινε με την συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων της ΑΔΗΛΟΣ ΑΝΑΠΝΟΗ-Ποιήματα 1971-1990, των εκδόσεων Ύψιλον/βιβλία 2008.

11. Η νουβέλα Ιβίσκοι, Νάρκισσοι, είναι αφιερωμένη στον «Δημήτρη».

Επίσης, η συγγραφέας μας δίνει τις εξής συμπληρωματικές πληροφορίες: Το πρόπλασμα του βιβλίου αυτού, λίγες δαχτυλογραφημένες σελίδες, δημοσιεύτηκε πριν μερικά χρόνια στο περιοδικό «Αντί»(Αφιέρωμα στη Νέα Ελληνική Πεζογραφία). Και, Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα, γεγονότα, τοπωνύμια, ιστορίες άλλων, ενδυμασίες, αξεσουάρ, συμπεριφορές, ανταλλαγές βλεμμάτων, χειρονομιών ή λέξεων, πρέπει να θεωρηθεί καθαρή σύμπτωση. Όσα περιγράφονται εδώ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ ΚΑΜΙΑ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΣΧΕΣΗ με την πραγματικότητα. 

12. Το διήγημα «ΑΜΩΜΟΣ ΣΥΛΛΗΨΙΣ» από την συλλογή ΞΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ, παραπέμπει στον ίδιο τίτλο έργου του πάπα του σουρρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν και του ποιητή Πωλ Ελυάρ, δες εκδόσεις Ύψιλον (είναι μια πολύ σύγχρονη και ελεύθερη ματιά-μέσα στο πλαίσιο της υπερρεαλιστικής ατμόσφαιρας και θεματικής, της ιστορίας της Γέννησης). Ας θυμηθούμε και την παλαιότερη ταινία «Χαίρε Μαρία» του Γάλλου σκηνοθέτη Ζαν Λυκ Γκοντάρ, που διαπραγματεύεται κινηματογραφικά το ίδιο θέμα. Το ίδιο πράττει και η ποιήτρια και πεζογράφος Νατάσα Χατζιδάκι στο διήγημά της.

13. Το διήγημα Ο ΔΑΦΝΗΣ και η Χλόη παρακολουθούν μαζικές εκτελέσεις OR IN MEMORIAM, βασίζεται στην ζωή και την καλλιτεχνική διαδρομή του ιδρυτή της Pop Art, του Andy Warhol. Ένα πολύ έξυπνο διηγηματικό οδοιπορικό βασισμένο σε μελέτες και κείμενα του ίδιου του αμερικανού εικαστικού. Υπάρχει και σχετική ενδεικτική βιβλιογραφία στη σελίδα 268

14. Πολλά από τα διηγήματα της συλλογής,, βασίζονται ή έχουν μια θεματική διασκευασμένη αριστοτεχνικά, από ιστορικά ή καλλιτεχνικά συμβάντα, και άλλα, αναφέρονται σε προσωπικές της ερωτικές ή φιλικές σχέσεις, διατυπωμένες πάντα από το γυναικείο βλέμμα. Η αντρική παρουσία, είτε ως εραστής, είτε ως φιλική σχέση, είτε ως χειρονομία προσέγγισης του άλλου φύλου, εικονογραφείται, σχολιάζεται, παρουσιάζεται, καταγράφεται στις αντιδράσεις του και στις συμπεριφορές του, πάντα από το γυναικείο βλέμμα. Ίσως να κάνω λάθος, αλλά, το αντρικό ερωτικό υποκείμενο, οφείλει την παρουσία του μόνο στην επιθυμία της γυναικείας ματιάς. Η αντρική ύπαρξη, υπάρχει, μόνο ίσως, για να εκφράσει τα συναισθήματά της η γυναικεία σύντροφος του. Για να μην πω ότι οφείλει την παρουσία του, μόνο στην οργανική αυτοτέλεια του ίδιου του Κειμένου. Το Κείμενο είναι αυτό που υπερέχει της θεματογραφίας του και των περιγραφομένων καταστάσεων. Ακόμα και οι λέξεις, είτε σωστά τονισμένες είτε παρατονισμένες, είτε με ορθή διατύπωση είτε με διαφορετική των κανόνων ορθογραφική μορφή, υπηρετούν μόνο το ΚΕΙΜΕΝΟ, δηλαδή την ίδια την οργάνωση ή μη της γλώσσας μέσα στο πλαίσιο της λευκής σελίδας.

Γράφει η συγγραφέας:-ΔΕΝ Μ’ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ ΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΚΑΝΕΤΕ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΑΣ

-ΟΥΤΕ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΑΣ ΠΕΡΙ ΓΛΩΣΣΑΣ

-ΑΛΛΑ ΤΑ ΙΔΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, Η ΙΔΙΑ Η ΓΛΩΣΣΑ.

Αν και παρακάτω, πάλι με κεφαλαιογράμματα σημειώνει: Είπε αυτά: ΠΡΟΣΠΑΘΩ ΝΑ ΓΕΜΙΣΩ ΤΟ ΚΕΝΟ ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗ ΖΩΗ. ΓΙ’ ΑΥΤΟ ΓΡΑΦΩ. Αυτά είπε.

Αν την κατανοώ σωστά, η Χατζιδάκι φιλοδοξεί να γεφυρώσει την Ζωή με την Τέχνη, να γεμίσει την τάφρο που υπάρχει μεταξύ του Κάστρου της Ζωής και των πάσης φύσεως πολιορκητών της Τέχνης. Η εμμονή της στην γλωσσική αυτοτέλεια και κυριαρχία, θυμίζει τις παλαιές απόψεις του Ρολάν Μπάρτ, και έρχεται σε αντίθεση με την γνωστή μας ρήση του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, από την συλλογή του «Μαρία Νεφέλη», «Το κενό υπάρχει όσο δεν πέφτεις μέσα του», που μιλά ασφαλώς για το οντολογικό κενό της ύπαρξης, και όχι το γλωσσικό του «μπάζωμα». Όμως μάλλον, με τον τρόπο αυτό που υιοθετεί η Χατζιδάκι-και φυσικά όλοι οι καλλιτέχνες της σχολής αυτής-η γλώσσα γίνεται ανάχωμα των ίδιων των ανθρώπινων συναισθημάτων και καταστάσεων, της ίδιας της αλήθειας τους, τα γεγονότα που συνέβησαν χάνουν την βαρύτητά τους, μπροστά στην γλωσσική αποτύπωση, η εντύπωση που μένει δεν είναι αυτό καθεαυτό το γεγονός της σχέσης και της ανθρώπινης επαφής, αλλά η ερμηνεία της από την γλώσσα. Δύσκολη η γραφή της ποιήτριας Νατάσας Χατζιδάκι, αν την συγκρίνουμε μάλιστα, σε μια εποχή και σε μια περίοδο της ελληνικής πεζογραφικής εκδοτικής ιστορίας, που διαβάζαμε απνευστί τα μυθιστορήματα της Μάρως Βαμβουνάκη, μιας νέας δημιουργού που διαπραγματεύονταν στα βιβλία της, τις σχέσεις των δύο φύλων, ίσως, μας δείξει το προς τα πού βάδισε μετέπειτα η γυναικεία πεζογραφική γραφή. Σίγουρα η έμφυλη πεζογραφική ματιά της Νατάσας Χατζιδάκι, έχει μεγαλύτερα πολιτιστικά απλώματα, ακολουθεί πιστότερα τα κινήματα της δυτικής καλλιτεχνίας της εποχής της. Σουρεαλιστικό κίνημα, ή ότι έμεινε από αυτό στο διάβα των χρόνων, αυτόματη γραφή, η τέχνη του κολλάζ, εικονιστική γραφή, ψυχανάλυση, (υποσυνείδητο, ασυνείδητο κλπ), τα κινήματα της κυριαρχίας της γλώσσας, γλωσσοκεντρισμός, με δυό λόγια, η Χατζιδάκι πειραματίζεται συνεχώς, και ο πειραματισμός αυτός, ανατροφοδοτεί τα κείμενά της. Μάλλον πέρα από την αποδοχή των αναγνωστών της.  

15. Πολλά από αυτά τα κείμενα, είχαν έναν διαφορετικό τίτλο όταν πρωτοδημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά. Παραδείγματος χάριν, Στις όχθες του Ροδανού, είχε τίτλο Μια άλλη χώρα όταν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Δέντρο τχ.31-32/ Καλοκαίρι1987, (θύμιζε τον γνωστό τίτλο του αφροαμερικανού συγγραφέα, και τον τίτλο λογοτεχνικού ελληνικού περιοδικού). Το ίδιο και το Φιλιά στο σκοτάδι, που δημοσιεύτηκε στο ίδιο περιοδικό τχ.4-5/1984, ο πρώτος τίτλος ήταν Κινήσεις στο σκοτάδι. Το Πέραν του ιώδους, είχε τον τίτλο Ultra Violet, όταν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό η λέξη τχ.6/1981. Τα Μάτια του Δία, έφερε τον τίτλο Κάθε μέρα στους δρόμους, όταν δημοσιεύτηκε στη πολιτικό περιοδικό Αντί το 1983. Το Άνευ μαρτύρων, είχε τίτλο Το αστείο, όταν δημοσιεύτηκε στα Διηγήματα 1971 των εκδόσεων Κάλβος.(παραπέμπει στο έργο του Μίλαν Κούντερα). Το Brighton Rock είχε αρχικό τίτλο Απαραίτητες προϋποθέσεις. Το Elucevan le stele, όταν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Κόσμος του βιβλίου τχ. 3/10,1989, είχε διαφορετική μορφή και ο τίτλος του ήταν Κάστρα, Περιστέρια, Φοίνικες. Το Ο Δάφνης και η Χλόη…, που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΣΗΜΑ τχ.2/3,1975, είχε τίτλο Ένα κείμενο κι ένα κολλάζ ή ένα προϊόν που δεν αγοράζεται.

     Όπως εύκολα διακρίνουμε, η Χατζιδάκι, δούλευε και τροποποιούσε μέχρι τέλους την μορφή των κειμένων και τους τίτλους τους. Τα περισσότερα πεζά της και όχι μόνο, φέρουν το στίγμα του κολλάζ από τον χώρο των εικαστικών. Στιγμιότυπα ιστορικού, καλλιτεχνικού, προσωπικού, ή κοινωνικού περιεχομένου, που, σπονδυλώνουν την θεματική ενότητα και παράγουν το υπερρεαλιστικό ή το εικονιστικό ύφος που ακολουθεί η δημιουργός. Είναι ένας ιδιαίτερος δημιουργικός δρόμος μέσα στον χώρο της ελληνικής σύγχρονης ποιητικής παραγωγής. Ο καταιγισμός των λέξεων ζωγραφίζει τον χείμαρρο των εικόνων μέσα στο κάντρο της άσπρης σελίδας, φτιάχνουν το περίγραμμα μέσα στο οποίο κινούνται οι ονειρικές καταστάσεις, όπως ο ζωγράφος με τον χρωστήρα του και τον συνδυασμό των χρωμάτων του σχηματίζει την αποτύπωση αλλά και την ερμηνεία ταυτόχρονα της εικόνας, ή της ονειρικής της ανάμνησης. Ένα ενδιαφέρον πείραμα της ποίησης, παρά την σκληρότητα των λέξεων, την γύμνια τους, τον κυνισμό τους, παρά την θεματική ασπονδύλωση του κειμένου, παρά την στεγνή, χωρίς λυρικό λίπος, λεκτική κατάθεση. Το ύφος αποτρέπει κάθε παραπομπή σε λυρική πρόθεση, αυτό το συναντάμε μόνο στις πρώτες συλλογές της ποιήτριας. Εκεί η γυναικεία ευαισθησία ακουμπά ακόμα σε ποιο στέρεες βάσεις αναφοράς, οι ποιητικές μονάδες είναι θα γράφαμε ποιο γήινες, ποιο σαρκικές, γίνονται ευκολότερα κατανοητές από τον αναγνώστη. Ακόμα το υποσυνείδητο είναι υπό έλεγχο, αν και υπάρχουν ποιητικά σημάδια, λέξεις, στίχοι κλπ, που μας δείχνουν την μελλοντική της διαδρομή. Σε πολλά σημεία της κατοπινής ποιητικής της δημιουργίας, η Νατάσα Χατζιδάκι ίσως, γράφω ίσως, γίνεται σκόπιμα ακατανόητη. Σαν να μην κρατά την καλούμπα του ποιητικού της στοιχείου, ο ποιητικός της χαρταετός αφήνεται ελεύθερος στους βοριάδες και τους αέρηδες του υπερρεαλισμού. Ενώ όταν γίνεται σαφέστερη, που μπορεί, αλλά δεν το επιδιώκει, τότε οι ποιητικές εικόνες ή τα κολλάζ των εικόνων, μας δίνουν ένα αποτέλεσμα που μας συγκινεί, σπάει εκείνη η παγερή ατμόσφαιρα ενός ποιητικού νεκροτομείου, αυτές οι κεραυνοβόλες μεταπτώσεις, που συναντάμε σε αρκετές πολύ προχωρημένες ποιητικές φωνές. Το πρόβλημα όμως της πρόσληψης του σουρρεαλισμού και των μετέπειτα συμπληρωματικών του σχολών ή τροποποίησής του, από τους καλλιτέχνες, εστιάζεται κατά πόσο είναι προσβάσημες στο ευρύ αναγνωστικό κοινό της ποίησης. Το θέμα αυτό, είναι ένα κεντρικό προς εξερεύνηση πρόβλημα, και ανοιχτό ακόμα και στις μέρες μας σαν ερώτημα. Οφείλει ή όχι να μας συγκινεί πρωτίστως ο ποιητικός λόγος και με τι μέσα, ή τίνα τρόπο; Ή η ποίηση εκφράζει μόνο τον εαυτό της στους σύγχρονους καιρούς μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο; Και αν ναι, μήπως κινδυνεύουμε να έχουμε μια «αυτιστική» ποίηση; Η παλαιά παραδεδομένη ποιητική παράδοση του Κόσμου μας, γιατί άγγιζε αμεσότερα και ευκολότερα τις μεγάλες μάζες; Αυτό οφείλεται στην αλλαγή των ιστορικών, οικονομικών, κοινωνικών και γενικά πολιτισμικών συνθηκών στον δυτικό κόσμο, ή σε αυτό καθεαυτό το γεγονός του ίδιου του ποιητικού γεγονότος; Δηλαδή, όπως αναφέρει η ποιήτρια, θα μπορούμε και εμείς οι σύγχρονοι αναγνώστες της ποίησής της, να παραφράσουμε το αρχαίο ρητό του Ευριπίδη: Τι Είναι Ποίηση, τι δεν Είναι Ποίηση και τι υπάρχει ανάμεσά της; (ή για να δανειστώ την Σεφερική διατύπωση, ανάμεσό της). Ίσως σε αυτό το ανάμεσο εστιάζεται όλο το παιχνίδι της τέχνης, ή μήπως όχι;          

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ

Ξοδεύτηκα

με το άλλοτε

και με το τότε

--

Αυτοί ‘ναι οι άνθρωποι

που θέλω να ξεχάσω

κι αυτοί

που πρέπει να θυμούμαι

--

Αν το θελήσεις

μείνε

Μια και βρεθήκαμε τόσο μακριά

μπορούμε ακόμη

να ονειρευτούμε.               

Κείμενά της

•περ. Αντί τχ. 157-158/1-8-1980, Κάθε μέρα στους δρόμους

•περ. Ραδιοτηλεόραση τχ.1563/4-2-2000, Μια βροχερή καλοκαιριάτικη ημέρα του περασμένου αιώνα

•περ. η λέξη τχ. 3/3,4,1981, Μια σύντομη επιστροφή

•περ. η λέξη τχ. 128/7,8,1995, ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ

•περ. η λέξη τχ. 156/3,4,2000, ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

• Συνέντευξη στον Φ. Καϊτατζη, εφ. Ελευθεροτυπία 14/11/1991, «Από το λόρδο Βύρωνα στη Νέα Σκουριά»

ΚΙ ΟΜΩΣ

… μπαίνουν μαύρες πλερέζες

στα παράθυρα των πουλιών

εκείνων

που δεν μπορούν να μας πουν

τίποτα

για τον ήλιο

ακόμη κι εκείνων

που ζούν ζωή

κανονικής νερόκοτας

σε ήρεμο σταύλο

Ενδεικτική γενική αναφορά σε βιβλία και κείμενα για την ποιήτρια

• εφ. Η Αυγή 12/1/1994, «ΞΕΝΟΙ στην πόλη»

• ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΚΡΗΤΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ, εκδ. Μπαρμπουνάκη χ.χ.

• Δημήτρης Αθηνάκης, Νατάσα Χατζηδάκι: σωματική, έμφυλη, στχαστική, εφ. Η Καθημερινή 25/1/2017

• Δημήτρης Αλεξίου: επιμέλεια. Αλέξης Ζήρας: εισαγωγή, ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ’70. Εργογραφία των ποιητών. Βασική κριτικογραφία. Αποσπάσματα από κριτικές. Ανθολόγηση ποιημάτων, εκδ. Όμβρος 2001

• Ελισάβετ Αρσενίου, Μνήμες βίας και περιπλάνησης, εφ. Η Αυγή της Κυριακής 3/4/2010,(βιβ/κη για «Συνάντησέ την το βράδυ» επανέκδοση)

• Βασίλης Βασιλικός, Μια εκ νέου συνάντηση, περ. Διαβάζω τχ. 517/4,2011

• Ανθούλα Δανιήλ, Νεοελληνική λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου, περ. ΕΚΦΡΑΣΗ(Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Φθιώτιδας) τόμος 13^ος , Λαμία 2002,

• Αλέξης Ζήρας, ΓΕΝΕΑΛΟΓΙΚΑ,(για την ποίηση και τους ποιητές του ’70) εκδ. Ρόπτρον 1989

•Αλέξης Ζήρας: εισαγωγή, ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ 1965-1980, εκδ. γραφή 1979

• Τάσος Καπερνάρος, Η γυναίκα και η αγάπη σαν ύλη της ποίησης.-Η 6^η συλλογή της Νατάσας Χατζιδάκι, εφ. Η Καθημερινή 21/4/1992

• Πόλυ Κρημνιώτη, εφ. Η Αυγή 26/1/2017 Νατάσα Θ. Χατζηδάκι

• Γιώργος Μαρκόπουλος, Εκδρομή στην άλλη γλώσσα, εκδ. Νεφέλη 1994,(βιβ/κη για την συλλογή «Ακρυλικά»)

• Γιώργος Μπλάνας, Η ξενότητα του οικείου, εφ. Η Αυγή της Κυριακής 15/11/2009,(βιβ/κη για «Άδηλος Αναπνοή»)

•Παναγιώτου Α. Γ.: εισαγωγή-ανθολόγηση, Γενιά του ’70. Α΄ ποίηση, εκδ. σίσυφος 1979

• Δημήτρης Πανουσάκης, Πορτρέτα στις γκαλερί των δρόμων,( Μικρή αναφορά στην ποιητική συλλογή της Νατάσας Χατζηδάκι: «Άλλοι»), εφ. Ο Ριζοσπάστης 11/4/1991

•Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ’70. Ιστορία-Ποιητικές διαδρομές, εκδ. Κέδρος 1989

•Μάκης Πανώριος, Ένα κείμενο «μουσικό ψηφιδωτό», εφ. Η Καθημερινή 12/1/2010. (βιβ/κη για «Συνάντησέ την το βράδυ»)

• Ηλίας Παπαδημητρακόπουλος, Παρακείμενα, εκδ. Κέδρος 1983

• Δήμητρα Παυλάκου, Η Αλίκη Βερμουλή, εφ. Η Αυγή 28/4/1991. (βιβ/κη για «Οι άλλοι»)

• Δήμητρα Παυλάκου, Ο χρόνος του διηγήματος, εφ. Κυριακάτικη Αυγή 10/4/1994, (βιβ/κη για «Ξένοι στην πόλη»)

• Βασίλης Στεριάδης, εφ. Η Καθημερινή 20/4/1976 (βιβ/κη για «Ακρυλικά» εκδ. Πολύπλανο 1976) και στο Η Τέχνη της Ανάγνωσης, εκδ. Γαβριηλίδης 2004

• Μαρία Τοπάλη, περ. Ποιητική τ. 2/Φθινόπωρο 2008 (βιβ/κη για «Άδηλος Αναπνοή»),

•Μαρία Τσάτσου, Ο… ήχος μιας γόνιμης σιωπής, εφ. Η Καθημερινή 12/12/1999

• Θ. Δ. Φραγκόπουλος, Καθημερινές Τομές, εκδ. Διογένης 1977

• Μικέλα Χαρτουλάρη: επιμέλεια, εφ. Τα Νέα 29/6/1991, Νατάσα Χατζιδάκι, (δημοσιεύεται το διήγημα: ΜΙΑ ΒΡΟΧΕΡΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΑΤΙΚΗ ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ)

• Βαγγέλης Χατηβασιλείου, περ. Αλεβεβάν τχ. 1/1,3,1990, Κοινή Αφετηρία και Ώριμη Διασπορά της Νεώτερης Ποιητικής Γενιάς

• στο περιοδικό η λέξη, και στη σελίδα «εξ όνυχος»-επιλεκτικό δείγμα γραφής από τα πιο αξιοπρόσεχτα ελληνικά λογοτεχνικά βιβλία του τελευταίου καιρού-, δημοσιεύονται τα εξής ποιήματα:

-τχ. 41/1,1985, ΑΝΑΦΛΕΞΕΙΣ, από τη συλλογή «Δυσαρέσκεια»

-τχ. 104/7,8,1991, ΔΥΟ ΠΑΛΙΟΙ ΦΙΛΟΙ ΕΠΑΙΞΑΝ ΤΟ «ΠΑΡ’ ΤΑ ΟΛΑ», από τη συλλογή «Άλλοι»

-τχ. 125/1,2,1995, ΞΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ, απόσπασμα, από τα διηγήματα «Ξένοι στην Πόλη»

ΝΑ ΠΕΦΤΕΙΣ

Γλιστρώ

στον απολυμασμένο κόσμο σας

και ξέρω τώρα

τι σημαίνει «γαλάζιο»

Να πέφτεις

για να μπορείς να ψηλαφίσεις

τα πράγματα

ακέραια

στην προοπτική τους.

VI

Καλά

πήγαινέ τα καλά

με το κορμί σου

ν’ αντιστέκεσαι στην πολλή του δύναμη

μα σύντρεχε

την αδυναμία του

είναι ένας υπηρέτης

που θέλει συμπάθεια

μη διαβάζεις

όσα γράφτηκαν για το κορμί

εσύ

που μόνο το φοβάσαι

καλά κάνεις

γιατί τότε το κορμί σου

σε βρίσκει

VII

Μπορείς να τραβήξεις από δώ

να πας από κει

να συνεχίσεις ίσια μπροστά

μην απατάσαι

θα ‘ναι το ίδιο

Η πόλη που ζεις

είναι περισσότερο σκληρή

από τις πόλεις

που δεν γνωρίζεις

Όταν έχεις τραύματα

υπάρχουν πάντα εφημερεύοντα αισθήματα

μετά την επίδεση

όλα τ’ άλλα σε αφορούν.

Χ

Μέτρα λοιπόν τους φίλους σου

αφού πιστεύεις

πως η φιλία

είναι κάτι που γύρω σου φτερώνει

ύστερα

μπορείς να παλαίψεις

τον ήλιο

το νερό

την πόλη

κι αν μ’ όλα αυτά τα καταφέρεις

πάλαιψε

τον εαυτό σου.

ΠΑΘΗΤΙΚΟ

Μπορεί η ζωή σου

να ‘ναι δύσκολη

κι εγώ να κάνω λάθος

στις επιχωματώσεις των ημερών μου

Πάλι σκέφτομαι

θα ‘ναι μια καλή αστυνόμευση

να τελειώνεις

χωρίς λύπη

ό,τι νόμιζες

πως άξιζε τον κόπο

να κλάψεις

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΔΙΔΕΤΑΙ

Δε

ράγισαν τα εντόσθιά σου

Κύριε

Δεν

έμεσες το νέκταρ και το κρασί

Το αφροδισιακότερο απεριτίφ των αιώνων

Δε

σου σπάθισε την κύστη

καθώς μας αφαιρούσες

με τον πέλεκυ του σύμπαντος

την αισχρή τόλμη

του ονείρου.

ΥΠΟΘΕΣΗ

Αφού μπορούν ακόμη τα πουλιά να κάνουν έρωτα

πάνω από τις καμινάδες της Χαλυβουργικής

και οι μύγες να προετοιμάζουν

τη θερινή παραλυσία

κάτω από την εκτόνωση των απολυμαντικών

εξασφαλίσαμε

την προθεσμία που θα μας εξοντώσει.

ΑΧΡΟΥΝ

Ήταν κακή η νύχτα που πέρασε

Μη φοβάσαι

Αυτή που θα ‘ρθει θα ‘ναι χειρότερη

Κι αφού η μέρα δε σε γλιτώνει

αγάπησε τη νύχτα

Ό,τι σου στερεί

είναι που κάνει τη ζωή σου

διάφανη.

ΧΛΩΡΟΦΥΛΛΗ

Επινοώ τον εαυτό μου

αλλά για τη συντήρησή του

σε χρειάζομαι

Αγάπησέ με

--

είναι πρωταρχικό

για την επιχορήγηση των ονείρων μου

και την καταφυγή τους

στα εκτροφεία θηραμάτων

--

Αγάπησέ με

Αγάπησέ με

Αγάπησέ με

--

Κι αύριο

θα ‘χω για σένα

μια σύριγγα

με πράσινο αίμα.      

ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΠΙΝΑΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Το πιο μεσαιωνικό τοπίο

Μέσα στο έκθαμβο της Αναγέννησης υπάρχει

γεμάτο τροχιές και κουρελιασμένες μαύρες σημαίες

καταφύγια πτωμάτων με τη νίκη της πανούκλας χαραγμένη.

Λεπρούς με δεμένα στουπιά

στα άκρα και στο βδελυρό τους κεφάλι, άωρο.

Συστάδες ανθρώπων που μεταναστεύουν

με ημιθανή μωρά

ραμμένα στα ράκη τους.

Φωτιές όπου πανέμορφες μάγισσες αλαλάζοντας

μεταναστεύουν, αγνοώντας το τοπίο.

Και το τοπίο που έρχεται μπροστά τους

εγκαταλείπει στα διάτρητα πόδια τους

τα θλιβερά σφάγια

των τελευταίων επεξεργαστών δέρματος.

Σύροντας και παρατείνοντας την αχρηστία τους,

στις αναπαραγωγικές φωλεές

των υφαντουργών μετάξης.

Το πιο μεσαιωνικό τοπίο τέλος δεν έχει.

Ακόμη κι αν ψευδαισθησιακά

σ’ ένα άκρο υφάσματος

γυαλιστερό σηκώνει το κεφάλι του

ένα δενδράκι της Αναγέννησης.

Στη θάλασσα της Αναγέννησης μάλλον θα πέσει

Στο ποτάμι που διασχίζει ήρεμο

Μια Πόλη του Εικοστού Αιώνα

Μια Πόλη Αράχνη.        

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Τετάρτη 15/2/2017

Μια περιπλάνηση μεταξύ του κενού της ζωής και της τέχνης