Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΩΔΙΑ ΣΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ

                      ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2017

     Δεν γνωρίζω αν οι σύγχρονοι έλληνες και ελληνίδες και οι οικογένειές τους, αισθάνονται κάτι από την παλαιά μυσταγωγία που νιώθαμε εμείς οι παλαιότεροι-σαν παιδιά-την περίοδο αυτή. Οι θρησκευτικές και εθιμικές πρακτικές των παλαιότερων ελλήνων έχουν αλλάξει, το ίδιο και οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Ήθη και έθιμα, παραδόσεις και οικογενειακές συνήθειες, ατομικές πρακτικές και συλλογικές συμπεριφορές έντονα κοινωνικά χρωματισμένες που προέρχονταν από τα βάθη της ελληνικής ιστορίας και παράδοσης, θρησκευτικές ενσαρκώσεις βιωμάτων ζωής ζώσας, έχουν χαθεί ή έχουν αλλοιωθεί δραματικά καταλυτικά και αμετάκλητα. Παραμένει κυρίως, το φολκλορικό τους κουκούλι, η από τηλεοπτική παρότρυνση θεαματικών μαζικών φιλανθρωπικών ενεργειών, ιλουστρασιόν κινήσεων χριστιανικής συμπαράστασης, που καλύπτουν μόνο τις ψυχολογικές ανάγκες όλων μας, πιστών και απίστων, ημεδαπών και αλλοδαπών στην καλπάζουσα των ημερών καταναλωτική μας αγοραστική μανία και μαζική αποδοχή καλών πράξεων όπως το επιβάλει το πνεύμα των ημερών και ο δέκατος τρίτος μισθός. Άτομα φιλάνθρωπα πάντα χαμογελαστά, καλοντυμένα και περιποιημένα, με το κομοδινή μαλλί ή περμανάντ,  που συνωστίζονται μπροστά στις κάμερες για να τους δουν οι διπλανοί τους και να περάσουν το μήνυμα το πόσο χαρούμενα νιώθουν με τις ενέργειες αυτές που ταιριάζουν απόλυτα με την χριστιανική μας παράδοση. Οι πόλεις στολίζονται με γιρλάντες και χρωματιστά λαμπιόνια, έλατα κόβονται για να αποτελέσουν το χριστουγεννιάτικο ντεκόρ δίπλα στο τζάκι, κινέζικα πολύχρωμα φωτάκια αγοράζονται για να τυλίξουν μαζί με γιρλάντες το σπίτι, η εθνική μας κυβέρνηση μοιράζει επιδόματα αλληλεγγύης σε ευπαθείς ομάδες, οι χορωδίες προετοιμάζονται για να ψάλλουν τα κάλαντα στην πολιτική ηγεσία, οι θρησκευτικοί ηγέτες ανοίγουν εκκλησιαστικούς τσελεμεντέδες για να δανειστούν στοιχεία για τον χριστουγεννιάτικο λόγο τους προς τον πιστό απανταχού της γης λαό, οι εφημερίδες είναι φορτωμένες με γιορτινά φυλλάδια και ογκώδη περιοδικά με προϊόντα που ξεσηκώνουν την αγοραστική σου μανία,  και ο τιμημένος, άχ! αυτός ο τιμημένος και εν πλήρη αδιαφορία λαός, αγοράζει τον Καζαμία της επομένης χρονιάς και τον Αστρολόγο του τελευταίου μήνα για να μάθει πως θα πάνε τα πράγματα της ζωής του την επομένη χρονιά, στον ερωτικό, οικονομικό και επαγγελματικό τομέα. Τώρα που οι τρείς μάγοι της ανατολής έχασαν τον δρόμο τους και τραβούν για άλλους γαλαξίες. Ο δε στρουμπουλός-σαν κρασοκανάτας γέροντας-άγιος Βασίλης, ξεσκονίζει την ερμίνα του, βάφει τις μπότες του και ετοιμάζεται για τα μπάνια του στην Λαπωνία, μια και φοβάται ότι θα λιώσουν οι πάγοι και δεν θα μπορεί να ταξιδεύει πλέον εύκολα. Τα νεαρά κοριτσόπουλα φορούν το κόκκινο σκουφάκι με τα κέρατα του τάρανδου στην κεφαλή τους-ίσως γιατί ασυναίσθητα διαισθάνονται τι τα περιμένει μετά τον γάμο τους-τραγουδώντας τα Χριστουγεννιάτικα τραγούδια των ελλήνων τραγουδιστών. Τα νεαρά ζοχαδιασμένα ελληνόπουλα-μια και δεν τους έκατσε η γκόμενα, ή έχασε η ομάδα τους-τραγουδούν τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια του Τζωρτζ Μάικλ, σε άπταιστα αγγλοελληνικά παρακαλώ, σκυφτά και κυρτά πάνω στις ταμπλέτες τους, στέλνοντας  χριστουγεννιάτικα μηνύματα στο κινητό τους, παροτρύνοντας τα τυχερά φιλικά τους και συγγενικά πρόσωπα που θα περάσουν τις άγιες και φιλάνθρωπες αυτές ημέρες που γεννήθηκε ο χριστούλης, στο εξωτερικό, ιδιαίτερα σε μεγάλες και πλούσιες δυτικοευρωπαϊκές πρωτεύουσες, να μην λησμονήσουν να επισκεφτούν και τα καζίνα τους για να δοκιμάσουν την τύχη τους. Οι υπόλοιποι, που θα μείνουν εκτός των καταναλωτικών τειχών της εσπερίας λόγω οικονομικής κρίσης και ισχνού κυβερνητικού βοηθήματος, με τα ρούχα σε προσφορά και τα ηλεκτρονικά μαραφέτια, τα παπούτσια και τα διάφορα παιχνίδια που αγόρασαν την καταραμένη black Friday,-τι καταναλωτική επιδρομή και αυτή, ούτε οι σειρήνες του πολέμου να ηχούσαν πανηγυρικά-κλείνουν τραπέζι στις νέες πίστες, έτσι για να τιμήσουν τους παλαιούς βυζαντινούς ψάλτες, που λίαν πρωίαν θα σηκωθούν για να ψάλλουν τα τροπάρια του Ρωμανού του Μελωδού.

     Η σημερινή ατμόσφαιρα των Χριστουγέννων δεν θυμίζει σχεδόν τίποτα από αυτήν των παλαιότερων χρόνων. Που οι οικογενειακές εστίες μύριζαν φοινίκια και μελομακάρονα που έφτιαχναν μόνες τους οι γυναίκες στο σπίτι. Και που το γιορτινό τραπέζι ήταν μια μικρή πνευματική και γευστική παννυχίδα. Το χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίζονταν με την απαραίτητη συμβολική φάτνη στην βάση του, τον σταυρό στην κορυφή του και το βαμβάκι χιόνι που σκέπαζε τα μικρά παιχνίδια και τις πολύχρωμες μπάλες. Τα τζάμια των παραθύρων ήταν γεμάτα χρυσόσκονη και μικρές ζωγραφιές με αγγελάκια. Τα παιδιά νήστευαν για να κοινωνήσουν, και έτσι η λαιμαργία μας για γλυκά ήταν μεγαλύτερη, που φυλάσσονταν σε μέρος δροσερό, αλλά ευωδίαζαν τα άτιμα. Τα τσουρέκια κοτσίδα μοσχομύριζαν και τα καρύδια που τα στόλιζαν ήταν σκέτη γλύκα. Γενική πάστρα έκανε η νοικοκυρά στο σπίτι. Το χριστουγεννιάτικο τραπέζι στολίζονταν με δαντελωτό τραπεζομάντηλο και λευκές με σχέδια κεντημένες πετσέτες. Το καλό σερβίτσιο είχε πλυθεί και στεγνωμένο ανέμενε να στρωθεί στο οικογενειακό τραπέζι. Όσοι άντεχαν σηκωνόντουσαν κατά τις πέντε το πρωί και αγουροξυπνημένοι πήγαιναν στην εκκλησία να απολαύσουν τις καταπληκτικές βυζαντινές ψαλμωδίες και να σιγομουρμουρίσουν τα εξαίσια κοντάκια και τους άλλους ύμνους. Με το χαρτζιλίκι που οι μικροί μπόμπιρες είχαν μαζέψει από τα κάλαντα που είχαν τραγουδήσει στην γειτονιά και τους διάφορους συγγενείς, κρατώντας το μεταλλικό τριγωνικό καμπανάκι, αγόραζαν μικρά δώρα για τα συγγενικά τους πρόσωπα και τους ίδιους.

     Η μυσταγωγία των Χριστουγέννων δεν προέρχονταν από το καταναλωτικό ξεφάντωμα των ημερών, αλλά από την αναμονή της εορτής, τις διάφορες προετοιμασίες για αυτήν και την συμμετοχή στα εκκλησιαστικά και εθιμικά δρώμενα. Η Βυζαντινή χριστουγεννιάτικη μελουργία που ακούγονταν μέσα στις εκκλησίες και από τα μικρά ραδιόφωνα, η συμμετοχή μας σε αυτή έστω και αν δεν κατανοούσαμε το βάθος των λόγων των ύμνων, το μυστήριο της ενσάρκωσης που αναγιγνώσκονταν με βυζαντινή μεγαλοπρέπεια και συνοδευτικά διάφορα μουσικά μέλη, μας μέθαγε με αγαλλίαση και γέμιζε τις παιδικές ψυχές μας με χαρά και ικανοποίηση. Η υποδειγματική μουσική απόδοση των ύμνων πολλών ψαλτών χωρίς μικρόφωνο, ο καθαρός λόγος των ιερέων, οι ρυθμικοί αναβαθμοί που σιγοψιθύριζαν από κάτω οι παρευρισκόμενοι, τα δοξαστικά άσματα, το λιβάνι που σκέπαζε το χώρο και τους ανθρώπους, τα πρόσωπα της θείας χαράς που σε κοίταζαν με χαροποιό διάθεση από το τέμπλο, τους τείχους και τις βυζαντινές εικόνες, και που, με τον τρόπο τους, σε ευχαριστούσαν εκείνα για την χαρά που τους έδωσες παρευρισκόμενος στην θεία λειτουργία της ημέρας αυτής, και όχι εσύ, ήταν νομίζω κάτι το ανεπανάληπτο. Ή τουλάχιστον έτσι φάνταζε στα δικά μας μάτια και παιδική φαντασία, που τροφοδότησε τις μεταγενέστερες του βίου μας μνήμες. Ίσως με έναν άλλον τρόπο, τον δικό τους, να ζουν και οι σημερινοί άνθρωποι, ίσως όχι, όμως αυτή η καταναλωτική μανία που προέρχεται από όλους και αγγίζει όλους μας, σίγουρα σκιάζει και το πνεύμα και την πνευματική ανάταση των ημερών.

Η  ειδωλολατρική αυτή κατανάλωση των ημερών προς τα πάντα, ο άκριτος μιμητισμός της ασυλλόγιστης διασκέδασης δεν οφείλεται ασφαλώς ούτε στους καλικάντζαρους ούτε στην αλλαγή των οικονομικών συνθηκών της ζωής μας, οφείλεται μάλλον στην αδιαφορία μας απέναντι στα ουσιαστικά της ζωής. Το καταναλωτικό παρόν πρυτανεύει όλων των άλλων ενεργειών μας και επιλογών μας.

 Ή αυτοί είναι οι νέοι καιροί που ζούμε, ή εμείς μεγαλώσαμε και η σύγχρονη ιστορία καλπάζει χωρίς εμάς και τις όποιες αξίες μας. Το μόνο που μπορεί κανείς να βεβαιώσει είναι ότι, οι παλαιότερες γενιές στηρίζονταν σε άλλες πνευματικές και υλικές βάσεις.

     Μέσα σε αυτό το πνεύμα των ημερών, ξαναδιαβάζω τους ύμνους του Ρωμανού του Μελωδού, και μέσα στις σελίδες ενός τόμου του, βρήκα φατνίζεται ένα μικρό άρθρο του κυρίου Τάκη Γεωργίου,  με τίτλο Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΩΔΙΑ ΣΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ που δημοσιεύτηκε στον ετήσιο τόμο του περιοδικού ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ, τόμος 32/1975, σελίδες 297-298. Αγαπώντας την βυζαντινή και την δημοτική μουσική μεταφέρω το μικρό αυτό άρθρο που μου άρεσε. Ο κύριος Τάκης Γεωργίου φαίνεται να είναι γνώστης του θέματος, όσον αφορά την Βυζαντινή μουσική και ψαλμωδία γιατί και στον τόμο του περιοδικού 36 το 1979, σ.392-, ασχολείται και πάλι με την Βυζαντινή μελουργία.

Ακούγοντας Χριστουγεννιάτικα Ορατόρια στο ραδιόφωνο από το Τρίτο Πρόγραμμα που ίδρυσε ο Μελωδός των Ονείρων μας Μάνος Χατζιδάκις, αντιγράφω το κείμενο.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΕΛΩΔΙΑ ΣΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ

     Τα στοιχεία που μαρτυρούν για το πνευματικό επίπεδο, την εθνολογική ενότητα και το «ήθος» του ελληνικού λαού, βρίσκουν την φυσιολογικώτερη έκφανσή τους στη γλαφυρότητα του χώρου της λαογραφίας.

     Χαρακτηριστικά δείγματα από την πεμπτουσία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς της Μεσαιωνικής Ελλάδας συναντά κανείς σε κάποιες λαϊκές ζωγραφικές παραστάσεις, στην πυκνότητα ενός δημοτικού ποιητικού στίχου, ή στην αδρότητα μιας εκκλησιαστικής ή «κοσμικής» μελωδίας. Πολλές από αυτές τις παραδοσιακές μελωδίες όπως τραγουδιώνται ομαδικά, μας θυμίζουν τα χορικά της αρχαίας τραγωδίας, όπως και την από χορού εκτέλεση των βυζαντινών εκκλησιαστικών ύμνων.

     Μέσα στο περιβάλλον του Βυζαντινού πολιτισμού, η ίδια αυτή μορφή της ομόφωνης μουσικής εκτελέσεως μεταφυτεύεται στο έφορο έδαφος της λαογραφίας και, διατηρώντας ακέραια τα πανάρχαια μουσικά κεκτημένα, γίνεται κι αυτή παράδοση. Μια παράδοση που δεν αρκείται απλώς στη διατήρηση της ομοφωνίας κατά την εκτέλεση των λαϊκών μελωδημάτων, αλλά γίνεται και φορεύς πλήθους μουσικών «συστατικών» της βυζαντινής εκκλησιαστικής μελουργίας.

      Ένα αξιόλογο ποσοστό από τα βυζαντινά αυτά μουσικά στοιχεία διατηρείται μέχρι σήμερα σε μερικές από τις μελωδίες των ελληνικών καλάντων. Με τα ευχετικά και εγκωμιαστικά αυτά τραγούδια-τα «αγυρτικά»των Βυζαντινών

-, την παραμονή των Χριστουγέννων, του Αγίου Βασιλείου, των Θεοφανείων ή των Βαϊων, οι δροσερές φωνές των παιδιών μας πληροφορούν «εν χορώ» για τα το εορταζόμενο θρησκευτικό γεγονός, χωρίς οι μικροί τραγουδιστές να υποπτεύωνται ότι και πριν από είκοσι και πλέον αιώνες, στην ίδια αυτή χώρα, άλλα παιδιά γύριζαν και τότε από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας την ε ι ρ ε σ ι ώ ν η. (1)

     Μια από τις μελωδικές μορφές των ελληνικών καλάντων απαντάται στο βυζαντινό Κοντάκιο των Χριστουγέννων «Η Παρθένος σήμερον». Το μελικό διάγραμμα που αποτελεί την εναρκτήρια μουσική πρόταση αυτού του ύμνου του «Μελωδού» Ρωμανού (Στ΄ αιων.) (2) συμπίπτει απολύτως με μια από τις παλαιότερες μελωδίες των χριστουγεννιάτικων καλάντων, που τραγουδιέται μέχρι σήμερα σε πολλές περιοχές της Ελλάδος. «Καλήν εσπέραν άρχοντες…»

Ένα επιπλέον ιστορικού χαρακτήρος, στοιχείο που μπορεί να να θεωρηθή ως μαρτυρία για την παλαιότατη προέλευση αυτών των καλάντων, είναι ότι αυτά τραγουδιώνται στην ελληνική επαρχία όχι μόνο τα Χριστούγεννα, αλλά και τα Θεοφάνεια: Η εκ περιτροπής χρησιμοποίηση των λέξεων «Γέννησιν» και «Βάπτισιν» αφορά ενδεχομένως στα ιστορικά δεδομένα ότι οι δύο μεγάλες αυτές δεσποτικές εορτές συνεορτάζοντο στην αρχαία Εκκλησία στις 8 Ιανουαρίου (3)

     Στα κάλαντα των Θεοφανείων απαντάται και μια δεύτερη βυζαντινή μελωδία, χρονολογικώς μεταγενέστερη από την πρώτη-όπως μαρτυρούν τα μορφολογικά της στοιχεία. Εδώ το μελωδικό διάγραμμα συγκροτείται από «συστατικά» που απαντώνται συγχρόνως σε δυό ή τρείς ομοειδείς Ήχους της εκκλησιαστικής μουσικής μας παραδόσεως-ομοειδείς υπό την έννοια ότι εντάσσονται σε κοινή μείζονος χαρακτήρος, μουσική κλίμακα. «Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός…».

Στο ίδιο τεχνολογικό πλαίσιο που τοποθετείται η παραπάνω μελωδία, εντάσσεται και η ακόλουθη-χριστουγεννιάτικη αυτή τη φορά. «Χριστούγεννα, πρωτούγεννα…»

     Το μελωδικό υλικό που διατηρείται στη μουσική μας λαογραφία, εκπροσωπεί μια από τις ποικίλες φάσεις από τις οποίες πέρασε η Ελληνική Μουσική κατά τη μακραίωνη ιστορική πορεία της. Το υλικό αυτό συναποτελούν, επομένως, μουσικά στοιχεία πανάρχαιας κατασκευής, που έπειτα από επεξεργασία και διακλάδωση χιλιετηρίδων- ασίγαστη φωνή της αιώνιας Ελλάδας-εξακολουθούν να ζουν στα βάθη της ελληνικής ψυχής, στα κύτταρα της φυλής μας.

Τάκης Γεωργίου, περιοδικό Φιλολογική Πρωτοχρονιά τόμος 32/1975, σ.297-298.

1.Ειρεσιώνη-σύμβολο της ευφορίας-ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες.

2.Η μελωδική μορφή του Κοντακίου του Ρωμανού εμφανίζει σημεία μορφολογικής επαφής με τον ύμνο (του Αμβρόσιου Μεδιολάνων) της Λατινικής Εκκλησίας “Te Deum Landamus” (4^ος αιώνας)

3.βλέπε Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια έκδοση Αθανάσιου Μαρτίνου τόμος Στ στήλες 360-363, λήμμα Ιωάννη Φουντούλη.

--

     Αρχετυπικές μορφές τα πρόσωπα των Χριστουγέννων, ο Χριστός, η Μαριάμ, ο Ιωσήφ, οι τρείς Μάγοι, οι Άγγελοι, ο Ηρώδης, αλλά και οι βοσκοί, τα ζώα στην φάτνη, έχουν όλα την ίδια βαρύνουσα σημασία μέσα στις συνειδήσεις και τις ψυχές των πιστών. Παράλληλα την ίδια σημασία είχε μέσα στις λαϊκές συνειδήσεις και ο Άγιος Βασίλειος ο Έλληνας, καθώς και η Βάπτιση του Ιησού από τον πρόδρομο Ιωάννη στον Ιορδάνη ποταμό. Απλοί άνθρωποι και λαϊκοί ραψωδοί, εκκλησιαστικοί συγγραφείς με προεξάρχοντα τον Ρωμανό τον Μελωδό, σύγχρονοι και παλαιότεροι ποιητές, επώνυμοι καλλιτέχνες απεικόνισαν την θεία γέννηση με ποικίλους τρόπους μέσα στα έργα τους. Συγγραφείς, ποιητές, εικαστικοί, λαϊκοί ζωγράφοι, μουσικοί, αρχιτέκτονες, μικρού και μεγάλου διαμετρήματος δημιουργοί εμπνεύστηκαν από τις σκηνές της θείας γέννησης. Τα επεισόδια της χαρμόσυνης αυτής τελετουργίας επηρέασαν περισσότερο τους καλλιτέχνες του δυτικού καθολικού κόσμου σε σχέση με τους δημιουργούς και τους καλλιτέχνες της ανατολικής ορθόδοξης επικράτειας που το θεολογικό βάρος έπεσε περισσότερο στα δρώμενα και τα πρόσωπα της Μεγάλης Εβδομάδας. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τα πρόσωπα παρέμειναν ζωντανά στις ψυχές των ανθρώπων και σημάδεψαν και εξακολουθούν να σημαδεύουν θετικά και ελπιδοφόρα τις ψυχές των πιστών ανθρώπων εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια. Η Τέχνη, σε όλες της τις μορφές και τις εκφάνσεις έπαιξε εποικοδομητικό ρόλο στην διατήρηση της πίστης των ανθρώπων. Η Χριστιανική Τέχνη διατηρεί την αυθεντικότητα της πίστης χωρίς απαγορευτικά όρια. Από τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά μέχρι τους σύγχρονους αγιορείτες αγιογράφους και από τους λαϊκούς ανώνυμους υμνωδούς έως τον κυρ Φώτη Κόντογλου η γραμμή της παράδοσης είναι ενιαία μέχρι των ημερών μας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 18/12/2017.