Η Πεζογραφία του Πολέμου και της Κατοχής

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

της Γλυκερίας Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΔΩΔΩΝΗ: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΡ. 1

ΙΩΑΝΝΙΝΑ 1974, σελ. 214, δραχμές 2080. Διαστάσεις 17Χ24.

     Πάνε αρκετές δεκαετίες τώρα, που στο βιβλιοπωλείο και τις εκδόσεις «ΔΩΔΩΝΗ» που βρίσκονταν τότε στην οδό Ιπποκράτους στην Αθήνα, σιμά στο σπίτι-ίδρυμα του ποιητή Κωστή Παλαμά, αγόρασα τον τόμο της Γλυκερίας Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου, «ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ» που εκδόθηκε το 1974 από το Πανεπιστήμιον Ιωαννίνων. Ο τόμος περιέχει πεζά μόνο κείμενα του πολέμου και της κατοχής όπως τον προσδιορίζει και ο τίτλος του. Το αναφέρω για να τον αντιδιαστείλω με άλλες ανθολογίες και μελετήματα που εκδόθηκαν και περιέχουν εκτός από πεζά και ποιήματα που γράφτηκαν για τα αιματοβαμμένα γεγονότα της περιόδου αυτής. Βλέπε παραδείγματος χάριν την 
«ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1940-1941» ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΜΕΤΩΠΟ-ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ-ΚΡΗΤΗ, των Πάνου Ν. Παναγιωτούνη και Παύλου Π. Ναθαναήλ, εκδόσεις Δωδέκατη Ώρα-Αθήνα 1964, που περιέχει έμμετρα και πεζά κείμενα. 
Την «ΑΝΘΟΛΟΓΊΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» τόμος ΙΙ Ποίηση σε επιλογή της πεζογράφου Έλλης Αλεξίου, εκδόσεις Ηριδανός-Αθήνα χ.χ. με περιεχόμενα μόνο ποιήματα που εκδόθηκε στα γερμανικά το 1971, ενώ έξι χρόνια νωρίτερα, το 1965, κυκλοφόρησε και η αντίστοιχή της με πεζά κείμενα επιλεγμένα από την Έλλη Αλεξίου. 
Το μικρό βιβλίο του δασκάλου Σταμάτη Α. Αποστολάκη, «Η μάχη της Κρήτης στη Νεοελληνική ποίηση», Αθήνα 1979 κλπ. 
Γνωρίζουμε επίσης ότι κυκλοφορούν δεκάδες λογοτεχνικά περιοδικά τα οποία πραγματοποίησαν εκτενή αφιερώματα-τις μετέπειτα δεκαετίες-με ποιήματα, πεζά, χρονικά, αυτοβιογραφικά κείμενα, απομνημονεύματα, επιστολές από το μέτωπο, ανταποκρίσεις, άρθρα, δημοσιεύσεις αποσπασμάτων από μυθιστορήματα, διηγήματα, νουβέλες, αντιπροσωπευτικά και αυθεντικές μαρτυρίες των δύσκολων αυτών για την Ελλάδα χρόνων. Των πολεμικών γεγονότων, της κατοχικής περιόδου, της ζωής των ελλήνων την περίοδο του πολέμου, των πάμπολλων εκδηλώσεων αντίστασης των ελλήνων εναντίον των κατακτητών.Του παλλαϊκού ξεσηκωμού, της ευφορίας της αντίστασης και της νίκης, με δυό λόγια, εικονογραφούν τα διαδραματισθέντα συμβάντα, το δύσκολο κλίμα που επικρατούσε και την σκοτεινή ατμόσφαιρα της ιστορικής εκείνης περιόδου στην χώρα μας. Βλέπε ενδεικτικά, το αφιέρωμα του παλαιού αριστερού σοβαρού περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης τεύχη 87/88, του μεταπολιτευτικού λογοτεχνικού περιοδικού Διαβάζω, καθώς και πολλών ημερήσιων και εβδομαδιαίων εφημερίδων έκτοτε. Βλέπε το περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΚΆ» της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» «Σου γράφω από το μέτωπο» 1940-1941 το 2010 ή του ίδιου περιοδικού της εφημερίδας «Η Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ΟΧΙ. Διπλωματία-Προπαγάνδα- Πόλεμος», Αθήνα χ.χ. Για «ΤΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ» χρήσιμο βοήθημα είναι το ομότιτλο βιβλίο της φιλολόγου Αλεξάνδρας Κ. Μπουφέας εκδόσεις Σοκόλη Αθήνα 2006, η ερευνητική εργασία της επίσης φιλολόγου Αιμιλίας Καραλή για το περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης «Μια ημιτελής άνοιξη…» εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 2005 και αρκετά άλλα. Επιπροσθέτως να σημειώσουμε, ότι κυκλοφόρησαν και πολλά ειδικότερου ενδιαφέροντος μελετήματα ή αντίστοιχης γενικής θεματολογίας που αναφέρονταν στην περίοδο εκείνη. 
Βλέπε το βιβλίο του Ιάκωβου Ρωσσίδη, «Αναφορά στην παγκόσμια Αντιπολεμική Λογοτεχνία»  εκδόσεις Τάμασος Αθήνα 1978,
το βιβλίο του Άγγελου Δ. Φουριώτη, «Πνευματική Πορεία 1900-1950» εκδόσεις Μαυρίδης Αθήνα 1951- 1952, 
το βιβλίο του Δημήτρη Λιάτσου, «Οι Ελληνίδες στα γράμματά μας» Αθήνα 1966, και την συγκεφαλαιωτική εργασία της καθηγήτριας Αγγέλας Καστρινάκη, "Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗΝ ΤΑΡΑΓΜΕΝΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1940-1950" εκδόσεις Πόλις Σεπτέμβριος 2005, ένα μελέτημα το οποίο εξετάζει στα οκτώ πρώτα κεφάλαια την περίοδο της "ΚΑΤΟΧΗΣ" ενώ στα υπόλοιπα πέντε τα χρόνια του "ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ". Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στον ιστορικό Αλέξανδρο Αργυρίου. Στο Επίμετρο του βιβλίου δημοσιεύεται και το κείμενο: "Γυναίκες συγγραφείς 1940-1950: το ταξίδι της ελευθερίας",σ. 467-. Στους τόμους αυτούς, όπως και σε άλλους, ο αναγνώστης αντλεί στοιχεία και πληροφορίες, μαθαίνει για την εποχή και τις εκδοτικές και συγγραφικές δραστηριότητες των ελλήνων λογοτεχνών. Έχουν δημοσιευτεί επίσης μεμονωμένα άρθρα, όπως του κριτικού Ανδρέα Καραντώνη στο περιοδικό «Ο Αιώνας μας» του 1947 δες «Η λογοτεχνία του Αλβανικού μετώπου». Στο δημοσίευμα του κριτικού Βάσου Βαρίκα στην εφημερίδα «Το Βήμα» 28/10/ 1961 «Ο Αλβανικός πόλεμος στην λογοτεχνία μας» και σε πολλά άλλα διάσπαρτα κείμενα και άρθρα, καθώς και σε εξιστορήσεις ελλήνων λογοτεχνών και ποιητών. Μια ιδιαίτερη επίσης περίπτωση για την περίοδο του πολέμου και της κατοχής είναι το θέατρο και οι αναμνήσεις των ηθοποιών (θέατρο του βουνού) αλλά, και οι αφηγήσεις των μουσικοσυνθετών και τραγουδιστών των διαφόρων επιθεωρήσεων.
Έχουμε ακόμα, τα βιβλία του συγγραφέα και παλαιού διευθυντή του περιοδικού «Νέα Εστία» Πέτρου Χάρη, τις συγγραφικές εργασίες του Άγγελου Τερζάκη, την γνωστή του «Εποποιία» δες εκδόσεις Εστία. Τις κριτικογραφίες και το βιβλίο του Απόστολου Σαχίνη «Η πεζογραφία της Κατοχής» Το αυτοβιογραφικό βιβλίο της ποιήτριας Ιωάννας Τσάτσου «Φύλλα Κατοχής», τα μυθιστορήματα του μικρασιάτη πεζογράφου Ηλία Βενέζη. Την ιστορική εργασία του πειραιώτη τεχνοκριτικού και ποιητή Κώστα Θεοφάνους για την αντίσταση επί κατοχής στον Πειραιά. Το δημοσίευμα του Μάρκου Αυγέρη «Η λογοτεχνία της αντίστασης» στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, και για την ποίηση της εθνικής αντίστασης στο βιβλίο του «Θεωρήματα» Ίκαρος 1972 και εκατοντάδες άλλα. 
Το παραδοσιακό λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Εστία» επί παραδείγματι, έχει διαθέσει εκατοντάδες σελίδες του παρουσιάζοντάς μας κείμενα, άρθρα, ποιήματα, πεζά, χρονικά, αφηγήσεις, που αναφέρονται στον πόλεμο και την κατοχή. Το ίδιο και το περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία», με τα αφιερωματικά του τεύχη για το 1940, τα οποία κυκλοφόρησαν αυτόνομα σε τόμο από τις εκδόσεις Παπαδήμα. Από ιστορικής καθαρά πλευράς και των πολεμικών ή αντιστασιακών γεγονότων της περιόδους αυτής, να υπενθυμίσουμε το πλήθος των άρθρων και των δημοσιεύσεων- φωτογραφιών και ντοκουμέντων-για τον πόλεμο,την κατοχή,την αντίσταση,τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν,τον ρόλο των ξένων στρατιωτικών δυνάμεων, κλπ. που διαβάζουμε στο μακρόβιο εικονογραφημένο περιοδικό «Εικονογραφημένη Ιστορία» των εκδόσεων Πάπυρος. 
Ένα άλλο χρήσιμο πληροφοριακό κεφάλαιο είναι οι Ιστορίες της Ελληνικής Λογοτεχνίας. Οι κατά καιρούς έλληνες και ξένοι ιστορικοί της ελληνικής λογοτεχνίας μας, δεν έμειναν αδιάφοροι για τα γεγονότα της περιόδου αυτής, αφιέρωσαν σελίδες τους στην κρίσιμη ιστορικά αυτή πενταετία-δεκαετία. Και τα γεγονότα του εμφύλιου κατόπιν ελληνικού σπαραγμού. 
Βλέπε την «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» (από το 1453 έως το 1961) με πρόλογο του ποιητή Κώστα Βάρναλη, εκδόσεις Βιβλιοεκδοτική-Αθήνα 1962, τόμοι 2, και τα κεφάλαια «Τα θούρια της εθνικής αντίστασης», η «πεζογραφία της κατοχής» κ. ά. του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου.
Σελίδες για τα τραγικά γεγονότα της κρίσιμης πενταετίας έχουμε και στην «Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ» (από 1100-1973) εκδόσεις Τύμφη-Αθήνα 1973 του ποιητή Νίκου Παππά, δες «Όνειρο και βάρβαρη καθημερινότητα»…. 
Παρόμοιες χρονικές διαμερισματοποιήσεις, με κομβικό σημείο την περίοδο των αλβανικών πολέμων της κατοχής και της αντίστασης, συναντάμε και σε άλλες ιστορίες της ελληνικής λογοτεχνίας, όπως αυτή του Μάριο Βίττι «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» εκδόσεις Οδυσσέας 2003, δες «Δεύτερη Παγκόσμια Σύρραξη, Αντίσταση, Εμφύλιος», καθώς και στην τρίτομη «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας»-Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από ιστορικοϋλιστική σκοπιά του Αλέκου Κουτσούκαλη, Αθήνα 1989 τόμος β΄, βλέπε κεφάλαιο «Η Αντιστασιακή Λογοτεχνία». Και ολοκληρώνουμε το πλαίσιο των ιστοριών των ελληνικών λογοτεχνιών, με την σύγχρονη, των ημερών μας, με την ολοκληρωμένη εποπτεία της στα γεγονότα, τις εκδόσεις ποιητικών συλλογών και πεζογραφημάτων, δημοσιεύσεων και κυκλοφορίας λογοτεχνικών περιοδικών, καταγραφής τους και εξέτασής τους, εκδόσεων δοκιμιακών έργων και μελετών, αλλά και πλήθος άλλων πληροφοριών, ταξινόμησης και αποδελτίωσης, για πρόσωπα και έργα, ανάδειξης ντοκουμέντων, ιστορικών τεκμηρίων, που μας παράσχει η πολύτομη «Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας» του Αλέξανδρου Αργυρίου, εκδόσεις Καστανιώτη-Αθήνα 2000, βλέπε τόμο Γ΄, «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στους δύστηνους καιρούς (1941-1944)» Καστανιώτη-Αθήνα 2003.  

Πρόδηλο είναι, συναριθμώντας και την πολύτομη σειρά Ποίηση και Πεζογραφία-Ανθολογία των εκδόσεων Σοκόλη, το μελέτημα-"ανθολογία" της Γλυκερίας Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου, «Πεζογραφικά κείμενα του πολέμου και της κατοχής» που κυκλοφόρησε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων το 1974, ότι εντάσσεται αρμονικά και απαραίτητα μέσα στο εκτενές, ακόμα και στις μέρες μας ανοιχτό ζήτημα έρευνας και αποδελτίωσης κειμένων και άρθρων, προσωπικών μαρτυριών και γραπτών καταθέσεων, ατομικών αφηγήσεων, χρονικών και εξιστορήσεων γεγονότων, αυτόνομων τίτλων μυθιστορημάτων και ποιητικών συλλογών, που κυκλοφόρησαν ή δημοσιεύτηκαν στοιχεία και κατοπινές πληροφορίες που έχουν να κάνουν και διαπραγματεύονται την αντίσταση και τις πολεμικές επιχειρήσεις του συνόλου του ελληνικού λαού την πενταετία του 1940-1944, των Ελλήνων που έγραψαν την δοξασμένη ιστορία με το ίδιο τους το αίμα, θυσιάζοντας την ίδια τους την ζωή. Επικουρικά να σημειώσουμε ότι στοιχεία αντλούμε και από τα διάφορα ντοκιμαντέρ που έχουν γυριστεί και προβάλλονται στην τηλεόραση, όπως και την συμβολή του ελληνικού κινηματογράφου για την περίοδο αυτή. Γυρίστηκαν δεκάδες ταινίες με θέμα τους τον πόλεμο, την κατοχή και την αντίσταση. Ούτε η θεατρική τέχνη έμεινε αδιάφορη στο ζήτημα. Σημαντική μαρτυρία αποτελούν και οι εικαστικές τέχνες που απεικόνισαν σκηνές και θέματα του πολέμου και της κατοχής.

     Το χρήσιμο αυτό βιβλίο πεζών κειμένων, έστω και εν περιλήψει κειμένων, εικονογραφεί τις τραγικές στιγμές, τις κακουχίες, τους βασανισμούς και τις φυλακίσεις, τις εξορίες και τα βασανιστήρια, τις εν ψυχρώ δολοφονίες ελλήνων πατριωτών, τις στρατιωτικές ήττες αλλά και τις στιγμές ηρωικής δόξας, τις σελίδες θριάμβου ηρωικής αντίστασης, ψυχικού ατομικού και συλλογικού μεγαλείου ενός ολόκληρου Έθνους, του Ελληνικού. Είναι το τελευταίο ιστορικά, συγκλονιστικότερο, τραγικό Έπος του ελληνικού λαού μέσα στο διάβα της ιστορίας του. Το Έπος του ’40. Του Πολέμου, της Κατοχής, της Εθνικής Αντίστασης, της Απελευθέρωσης, του Αλβανικού πολέμου, της Αντίστασης του Κρητικού λαού, της αποτροπής των Ιταλών εισβολέων και κατόπιν των Γερμανών Ναζί, των αγώνων και πολεμικών επιχειρήσεων στην Μέση Ανατολή, του ρόλου και της στάσης της τότε πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, της δυναστείας  και των παρεμβάσεών της, του κλήρου και της εκκλησίας, στην σκοτεινή περίοδο της κατοχικής σκλαβιάς, του χειμώνα του 41 της πείνας, των βομβαρδισμών και των καταστροφών, αλλά και του αγωνιστικού πατριωτικού φρονήματος των Ελλήνων που μάχονταν υπέρ βωμών και εστιών, όπως τους δίδαξε η παράδοσή τους η μακραίωνη ιστορία τους. Το παλλαϊκό ηρωικό Χρέος των Ελλήνων απέναντι στην πατρίδα τους ενάντια σε βάρβαρους και στρατιωτικά υπέρτερους κατακτητές και εισβολείς, που άκουγαν Βάγκνερ και διάβαζαν Γκαίτε παρακολουθούσαν αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, και την ίδια στιγμή, έστελναν χωρίς τύψεις και αιδώ εκατομμύρια αθώους ανθρώπους στα κρεματόρια και στα στρατόπεδα του Νταχάου και του Άουσβιτς. Εκτελούσαν εν ψυχρώ, πατριώτες και άμαχο λαό, (Έλληνες και Εβραίους, Πόντιους και Αρμένιους, κομμουνιστές και ομοφυλόφιλους, αθίγγανους και άτομα με ειδικές ανάγκες, αθώους και αντιστασιακούς, χωρικούς και αστούς, επιστήμονες και ανώνυμο κόσμο) κάθε ανθρώπινη ύπαρξη που δεν τους υποτάσσονταν, ή δεν υπάγονταν στα δικά τους μέτρα κοινωνικών προδιαγραφών και πολιτικών απαιτήσεων και προσδοκιών επιβολής. Χωρίς να παραγνωρίζουμε και την καταστροφή της ελληνικής οικονομίας, τον βομβαρδισμό των δεκάδων παραγωγικών οικονομικών μονάδων, τον εσωτερικό δανεισμό που ποτέ δεν επεστράφη. 1940, το σύγχρονο Έπος της Φυλής των Ελλήνων πατεράδων και παππούδων μας, μανάδων και γιαγιάδων μας, παιδιών και εφήβων, που τίμησαν με την θέλησή τους, με όλες τους τις σωματικές, ψυχικές, πνευματικές δυνάμεις τους αγώνες των προγόνων τους, των προπατόρων τους, των ηρωικών ελληνικών μορφών του 1821, πάνω στις χιονισμένες ελληνικές βουνοκορφές, στα ρημαγμένα στενοσόκακα των πόλεων, στα χωριά και τα νησιά. Το Έπος του 1940 είναι η Εθνική παλιγγενεσία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας της φυλής μας τον προηγούμενο αιώνα. Είναι η συνέχεια της αδιάσπαστης αγωνιστικής ενότητας και ηρωικής παράδοσης των Ελλήνων, από όλους τους ιδεολογικούς και πολιτικούς χώρους και πιστεύω την περίοδο της εθνικής σκλαβιάς. Της σκλαβιάς του χώματος και του αίματος των ελλήνων και ελληνίδων. Της λάσπης της ιστορίας που αναμείχθηκε με το αίμα των ελλήνων και το χιόνι των βουνών της ελληνικής γης. Τα κρυοπαγήματα των νεαρών έφηβων στρατιωτών και την πάνδημη πείνα, το κρύο και τις παντοειδείς πολεμικές κακουχίες. Οι στρατευμένοι οικειοθελώς με θάρρος, δύναμη ψυχής και φρονήματος ατομικού και συλλογικού μεγαλείου Έλληνες. Οι Έλληνες στρατιώτες οι κληρωτοί της δόξας, που δίδαξαν με τους αγώνες τους άλλους υπέρτερους οικονομικά και πολιτικά, στρατιωτικά λαούς της Ευρώπης, τι σημαίνει θέληση και δίψα για Ελευθερία. Ελευθερία της πατρίδα σου. Της άδολης αμυντικής μάχης για να διασώσεις την ανεξαρτησία της οικογένειάς σου, των γειτόνων σου, των φίλων σου, της φυλής σου, των παιδιών του λαού που ανήκεις, τους τόπους καταγωγής σου, την ατομική σου ελευθερία την πολιτική και κοινωνική αυτοδιάθεση του Έθνους σου.

Ποιητές (ο Γιώργος Σαραντάρης πέθανε στα αλβανικά βουνά νεότατος) και καλλιτέχνες, (οι αδερφές Καλουτά και η Σοφία Βέμπο τραγούδησαν και εμψύχωσαν τους φαντάρους) συγγραφείς και διανοούμενοι, (ο πειραιώτης ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης στρατεύτηκε και υπηρέτησε στα βουνά) η Εκκλησία και πολλοί ιερείς και ο φτωχός λαός. Ζωγράφοι και ηθοποιοί, δημοσιογράφοι και τραγουδοποιοί, στρατιωτικοί ηγέτες και οικονομικοί παράγοντες, προύχοντες και ο απλός κόσμος. Έλληνες αριστερών φρονημάτων, φυλακισμένοι και διωκόμενοι μαζί με δεξιούς διώκτες τους, ο δικτάτορας-πρωθυπουργός της εποχής και κυνηγημένοι και εξόριστοι κομμουνιστές και αστοί φιλελεύθεροι, βενιζελικοί, με ακμαίο φρόνημα ανεξίτηλης αγωνιστικής διάθεσης και σύμπνοιας, άντρες και γυναίκες, παιδιά και γέροντες ομού, αγωνίστηκαν μαζί, στάθηκαν στο ύψος των ιστορικών περιστάσεων ενωμένοι τα κρίσιμα αυτά χρόνια, στην πανεθνική επιθυμία ολόκληρου του λαού να αντισταθεί, να αγωνιστεί με όποιον τρόπο μπορούσε και μέσα, να ελευθερώσει την χώρα, να κρατήσει ελεύθερη και υπερήφανη, όρθια την κοινή του πατρίδα, την Ελλάδα. Μία και ενιαία η εθνική τους συνείδηση. Το τίμημα που πλήρωσαν-οι έλληνες και οι ελληνίδες και η ίδια τους η χώρα-ήταν τεράστιο και πολύπλευρο, δυσανάλογο για τις φτωχές δυνάμεις της Ελλάδας. Ένα πολυδιάστατο αγωνιστικό και κοινωνικό μαρτυρικό ΟΧΙ, αντάξιο του ευγενικού ιστορικού μεγαλείου ενός Έθνους με ιστορία και παράδοση, παιδεία και πίστη, υπερηφάνεια και αντρειοσύνη, λαϊκή σοφία και ψυχικές αντοχές. Ένας αγώνας θαυμαστό κάτοπτρο των μεταγενέστερων γενεών των ελλήνων.
Έλληνες επώνυμοι και ανώνυμοι (κυρίως αυτοί) που ανέβηκαν στα υψόμετρα της ιστορικής σύγχρονής τους δόξας, που φύλαξαν στα ριζά των αντιστασιακών ανδραγαθημάτων τους τα μετόπισθεν της ελευθερίας, του φρονήματος όπως αρμόζει σε έναν λαό που γνωρίζει σε δύσκολες συνθήκες να αντιστέκεται και να παλεύει για τα δίκια του με όλες του τις δυνάμεις. Οι υπέρτεροι στρατιωτικά κατακτητές και εισβολείς από την μια θέριζαν χωρίς έλεος αντρείκες ζωές, ο ανώνυμος και επώνυμος λαός από την άλλη έσπερνε τους σπόρους της ελευθερίας και της δικαιοσύνης των μελλοντικών γενεών. Πότιζε το δέντρο της ανθρωπότητας με το ίδιο του το αίμα, το σώμα, το όνειρο, το όραμα, τους ελπιδοφόρους της ελευθερίας ορίζοντες. Το ανεξάντλητο ήθος ζωής και φρονήματος των Ελλήνων. 

     Ο τόμος αυτός που κυκλοφόρησε πριν σαράντα πέντε χρόνια, είναι μια ανθολογία κειμένων-ενδεικτικών αποσπασμάτων- επιστημονικά τεκμηριωμένη, ιστορικά αμερόληπτη στην επιλογή του υλικού της, ιδεολογικά πλουραλιστική, κριτικά επωφελής ως βάση μεταγενέστερων ερευνών και καταγραφών. Είναι μια χρήσιμη επιλογή ταξινομημένων μικρών αποσπασμάτων κειμένων, συγγραφέων, που βίωσαν οι ίδιοι τα φριχτά γεγονότα, που ανδρώθηκαν εφηβικά, έζησαν την σκοτεινή αυτή περίοδο. Την χρονική περίοδο 1940-1944. Κείμενα, αποσπάσματα αφηγήσεων που δεν ανήκουν όλα ή δεν ερανίζονται από το ίδιο λογοτεχνικό είδος (Μυθιστορήματα, Διηγήματα, Χρονικά κλπ.). Είναι κείμενα αυτοβιογραφικά, με έντονο το στίγμα της αντίστασης και των θυσιών. Υπάρχουν κείμενα που προσομοιάζουν με χρονικό της εποχής, άλλα είναι διηγήματα με ολοκληρωμένη δομή και αυτοτέλεια ύφους, συναντάμε σελίδες από πολυσέλιδα μυθιστορήματα που μας μεταφέρουν την σύνολη ατμόσφαιρα της εποχής μέσα στην οποία κινούνται και δρουν, αγωνίζονται οι ήρωες πατριώτες ανώνυμοι και επώνυμοι Έλληνες και Ελληνίδες. Τα παιδιά, τα μικρά παιδιά, για να θυμίσουμε και το βιβλίο της συγγραφέως Λιλίκας Νάκου. Άλλες περιγραφές έχουν την μορφή ενός εσωτερικού μονολόγου και ατομικού στοχασμού, άλλα πεζά δίνονται με την μορφή διαλόγου. Έχουμε δυναμικές αφηγήσεις, εναργής ανάπλασης των ιστορικών γεγονότων, ενώ άλλα κείμενα διακρίνονται για τον επεισοδιακό τους ηρωικό χαρακτήρα. Σε άλλα πεζά πρυτανεύει η βαθειά εντύπωση και η ψυχική θετική ή αρνητική επεξεργασία από τον αυτόπτη μάρτυρα των βιωμένων με δραματικό τρόπο συμβάντων. Υπάρχουν κείμενα (αν τα εξετάσουμε σφαιρικά, σαν αυτοτελείς εκδόσεις και  πρώτες δημοσιεύσεις και κυκλοφορίες) που διαθέτουν μια ανεξαρτησία φωνής από ομοθεματικά τους κείμενα που συμπληρώνουν ξεχωριστά το καθένα τις σύνθετες και γκρίζες εικόνες της εποχής, τα διαδραματισθέντα φρικτά γεγονότα άλλοτε με ένα συμπληρωματικό και άλλοτε με ένα κάπως αυτόνομο πρίσμα που φωτίζουν καθαρότερα την συνολική τοιχογραφία της ιστορίας της εποχής. 
«Μικρός  λαός και πολεμά…» μας τραγουδά ο ποιητής της Ρωμιοσύνης Γιάννης Ρίτσος. Ο νέος έλληνας Τυρταίος της Ελλάδας, παράλληλα  ακούγεται ο στίχος «τα θεμέλιά μου στα βουνά….» που μας λέει ο ποιητής, ο χαμένος ανθυπολοχαγός της αλβανίας Οδυσσέας Ελύτης. Από το ανοιχτό της ελευθερίας φέρετρο του ποιητή Κωστή Παλαμά, ακούγεται η του Διός ποιητική βροντώδη φωνή αντίστασης ελευθερίας του Άγγελου Σικελιανού. Και η παραμικρή αντιστασιακή δράση και ατομική επιτυχία δράσης των ελλήνων, των αγωνιστικών προσπαθειών τους και εκδηλώσεων, απεικονίστηκε επάξια μέσα στο κυρίως σώμα της ελληνική πεζογραφίας και ποίησης, στο ελληνικό λαϊκό ή ρεμπέτικο τραγούδι, το δημοτικό, την έντεχνη ή ανώνυμη ποίηση, την προφορική παράδοση.

Τα παρατιθέμενα ανθολογούμενα κείμενα, «Τα πεζογραφικά κείμενα του πολέμου και της κατοχής» της Γλυκερίας Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου, προσδιορίζονται από την ίδια την αιματοβαμμένη ελληνική ιστορία. Από τους ηρωικούς αγώνες των ελλήνων για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη, εθνική ανεξαρτησία, γεωγραφική ακεραιότητα της χώρας τους. Το βιβλίο, παρότι στηρίχτηκε ο αρχικός του πυρήνας σε ομιλία της συγγραφέως, όπως η ίδια αναφέρει: «Αφετηρία της εργασίας μου είναι ο λόγος που εξεφώνησα κατ’ εντολή της πανεπιστημιακής Συγκλήτου την 28^η Οκτωβρίου 1972 στην επίσημη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων» σελίδα ζ΄ του Προλόγου της, η συγκέντρωση και ταξινόμηση και παράθεση του πεζολογικού υλικού συμπληρώθηκε, με ορθή οργάνωση, φροντίδα και επιμέλεια. Το υλικό δεν αφήνεται στην τύχη του ούτε στην εκδοτική του κυκλοφορία για τον αναγνώστη. Το ανθολογούμενο αποσπασματικό υλικό διαγράφει συνολικά και αυτόνομα, ανεξάρτητα το κάθε ένα πεζό, τόσο την συνολική του διαδρομή μέσα στην ελληνική γραμματεία όσο και στην αποδεκτή και χρήσιμη ιστορικά εξιστόρηση του πνεύματος και της ατμόσφαιρας και των συνθηκών μιας εποχής, αλλά και των χιλιάδων προσώπων, που διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο μέσα στην σύγχρονη ελληνική των αγώνων ιστορία. Είναι οι Έλληνες που έχτισαν όχι την λογοτεχνία της χώρας μας αλλά την σύγχρονη εικόνα της Ελλάδας μέσα στον χρόνο. Η λογοτεχνία, ο γραπτός λόγος, ευρύτερα οι Τέχνες, αποτελούν το εκ των υστέρων κάτοπτρο μέσα στο οποίο αντικατοπτρίζεται μεταγενέστερα η ζώσα μνήμη ενός λαού εν ώρα κινδύνων και κατατρεγμού. Είναι ο καθρέφτης του χρόνου καθώς ο βιολογικός χρόνος των ανθρώπων δεν επαρκεί, κυλά γρήγορα. Πολλά κείμενα έχουν έναν τόνο διθυραμβικό και αυτό είναι εύλογο, αν αναλογιστούμε τις συνθήκες που περιγράφουν και τις αντιξοότητες που αντιμετώπισαν οι Έλληνες εκείνα τα χρόνια. Άλλα κείμενα έχουν πινελιές απαισιοδοξίας για το φοβερό συμβάν του πολέμου. Άλλα έχουν μια χιουμοριστική διάθεση χωρίς όμως να χάνουν κάτι από την δραματική εξιστόρησή τους. Όλα τα έργα, πέρα από το προσωπικό στυλ του συγγραφέα τους και το ύφος των συντακτών τους, την γλώσσα τους, είναι εμπνευσμένα από εκείνη την περίοδο, εστιάζονται στις πιο κρίσιμες στιγμές της και λεπτομέρειές της. Σηκώνουν το βάρος των αντίστοιχων ιστορικών γεγονότων και πράξεων των συγγραφέων τους και του λαού. Τίποτα δεν πλεονάζει μέσα σε αυτές τις αποσπασματικές σελίδες, η κάθε μία ξεχωριστά και όλες μαζί, αναπλάθουν με ειλικρίνεια και ηρωικό πάθος τους αγώνες των ελλήνων στις μικρές και τις μεγάλες ηρωικές στιγμές τους. Ανασυνθέτουν μέσα στον χρόνο κάτι που διατηρείται ακόμα ζωντανό και ενεργό μέσα στις ζωές τους και των ανθρώπων γύρω τους. Ο ρεαλισμός των σκηνών είναι ο χρόνος των περασμένων στιγμών της ιστορίας που βίωσαν με πόνο, πίκρα, αλλά και ελπίδα, ίσως και ορισμένες φορές με κλαυσογελική διάθεση. Τα ίδια τα κείμενα εκτός από τους συγγραφείς τους, τοποθετούνται απέναντι στην ιστορία και ζητούν δικαίωση. Βιώνουν την ιστορία με μια συμπληρωματική κρίση αυτονομίας όπως και οι συγγραφείς που τα έγραψαν. Οι απεικονίσεις είναι επάλληλες των γεγονότων και συμπληρωματικές. Ορισμένα κείμενα κινούνται μέσα σε μια μυθογραφική ατμόσφαιρα χωρίς όμως να ξεστρατίζουν από τις ράγες της ιστορίας, του αυθεντικού ρεαλισμού αφήγησης των γεγονότων. Τα κείμενα επιστρατεύονται στην υπηρεσία της διατήρησης ζωντανής της μνήμης ενός ολόκληρου λαού στις συνειδήσεις των μελλοντικών γενεών. Είναι τα φύλλα αντιστάσεως και ηρωικών αγώνων της προηγούμενης κοντινής εποχής που αρδεύει το παρόν και το μέλλον αυτού του τόπου, και σχηματίζει την εθνική χαρακτηρολογία του Έλληνα. Ορισμένα κείμενα και πολύ εύστοχα, συνδέονται άμεσα με τους αγώνες των ελλήνων την περίοδο του 1821, άλλα περιγράφουν την ζωή των Αθηναίων στα χρόνια της σκλαβιάς και τις κοινωνικές συνθήκες. Δεν αναφέρω ξεχωριστά ονόματα πεζογράφων γιατί θεωρώ, ότι ανεξάρτητα σε ποιο είδος ανήκουν αυτά τα κείμενα ή στο πότε γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν, έχουν όλα τους την ίδια αξία και βαρύτητα και χρήζουν τον ίδιο αναγνωστικό από εμάς σεβασμό. Πέρα από το τι θέση κατέχει ο συγγραφέας μέσα στην ιστορία της ελληνικής γραμματείας, ή ακόμα, και αν έχουν λησμονηθεί με το πέρασμα του χρόνου, ή έχουν επικαλυφθεί πολλά μυθιστορήματα ή διηγήματα από νεότερα έργα και εκδόσεις. Η συνέχεια της ηρωικής ιστορικής μαρτυρίας είναι ενιαία. Μία και η αυτή μέσα στην ελληνική ιστορία. Από τους Αισχυλικούς Πέρσες στην Παλαιολόγεια θυσία, και από εκεί στους αγώνες του 1821 και στο Έπος του 1940 και της Εθνικής Αντίστασης.

Γράφει η ανθολόγος-συγγραφέας Γλυκερία Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου στον Πρόλογό της σελίδα ιβ΄:

«Τα «Πεζογραφικά κείμενα του πολέμου και της Κατοχής» διαιρούνται σε τρία μέρη: Την διαίρεση αυτή εθεώρησα ως την καταλληλότερη, αφού τα κείμενα, που αναφέρονται στα αντίστοιχα ιστορικά γεγονότα, επιτρέπουν την συνεξέταση και των λογοτεχνικών ειδών ή ερμηνεύουν τα λογοτεχνικά στοιχεία, που απορρέουν από την έμπνευση.

Στο Πρώτο μέρος, «Κείμενα του πολέμου», μελετώνται συστηματικά και κρίνονται όσα έργα θεωρούνται ως αντιπροσωπευτικά της λογοτεχνίας του 1940-1941.Τον αριθμό τους συμπληρώνουν και ελάχιστα βιβλία, μικρότερης λογοτεχνικής αξίας, πού όμως έχουν σημασία ως δείγμα της εκφράσεως μιας εποχής……

Στο Δεύτερο μέρος, «Κείμενα του πολέμου και της Κατοχής», μελετώνται έργα εμπνευσμένα από τον πόλεμο του 1940-1941 και την Κατοχή. Ανάμεσά τους την σημαντικώτερη θέσι κατέχουν μυθιστορήματα συνόλου, στα οποία οι συγγραφείς παράλληλα προς την εξιστόρησι της ζωής των κυρίων πρωταγωνιστών εξεικονίζουν και την γενικώτερη ατμόσφαιρα της εποχής και θέτουν προβλήματα ιδεολογικής ή πολιτικής φύσεως…….

Στο Τρίτο μέρος, «Κείμενα της Κατοχής», εξετάζονται έργα με βασικό θέμα την Κατοχή: ωρισμένα- αντιπροσωπευτικών τάσεων- μυθιστορήματα, συλλογές διηγημάτων, που οι δημιουργοί τους αντλούν την έμπνευσί τους από την ζωή του ελληνικού λαού, όπως παρουσιάζεται κάτω από το πέλμα του κατακτητού, και χρονικά, πού αναφέρονται στην μαρτυρική κατοχική ζωή και στον αγώνα αντιστάσεως κατά του δυνάστου.

Ειδικώτερα στα μυθιστορήματα της Κατοχής παρακολουθούνται ατομικά περιστατικά, που διαδραματίζονται κατά το διάστημα αυτό μέσα στον ελληνικό χώρο και που αντιπροσωπεύουν γενικώτερες τάσεις και αγώνας…» 
Και συνεχίζει  μεταξύ άλλων η Γλυκερία Πρωτόπαπα Μπουμπουλίδου:

«Την μελέτη για τα κείμενα εθεώρησα χρήσιμο να πλαισιώσω και με σύντομα, αλλά ενδεικτικά αποσπάσματα των έργων που κρίνονται. Σκόπιμο και αναγκαίο εθεώρησα επίσης να σημειώσω γενικώτερη βιβλιογραφία για τους συγγραφείς, που μνημονεύονται, ειδική βιβλιογραφία για τις εκδόσεις και τις κρίσεις των έργων, πού αναλύονται, όπως και πληροφορίες των ίδιων των πεζογράφων, σχετικές με την συγγραφή ή τις πηγές του έργου τους».

     Η σύνολη ταξινόμηση και δομή του υλικού, οι ακριβείς πληροφορίες που μας παρέχονται μετά τους τίτλους των κειμένων και των σχολιασμών τους, (στο κάτω μέρος της σελίδας) οι κρίσεις και οι θέσεις που εκφράζει η Γλυκερία Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου για τα κείμενα, ο εύστοχος σχολιασμός και οι γενικές αλλά όχι αδόκιμες παρατηρήσεις, η παράθεση των πρωτογενών πηγών, των υποστηρικτικών πληροφοριών, και η αναφορά της από πια μεταγενέστερη έκδοση άντλησε το υλικό της, το ευρύ φάσμα βιβλίων πέρα από ιδεολογικές ή πολιτικές σκοπιμότητες άντλησης των στοιχείων, το ύφος της συγγραφέως και η ταυτότητα της γραφής της, μας κάνουν να πιστεύουμε ακόμα και σήμερα-ας το επαναλάβουμε-στην χρησιμότητα του τόμου, στην σοβαρότητα της έρευνας και την εγκυρότητα της επιστημονικής εξέτασης. Ένα μελέτημα ολοκληρωμένο ανθολόγιο μιας ελληνικής ιστορικής εποχής, που ακόμα και σήμερα, αποτελεί σημείο αναφοράς ζωής και μνήμης των νεότερων ελληνικών γενεών. Κάτι, που θα μας έκανε να υποστηρίξουμε ιστορικά και όχι ίσως λανθασμένα, ότι δεν υπήρξε ελληνική οικογένεια την περίοδο του Πολέμου και της Κατοχής που να μην είχε μέσα στο σπίτι της έναν νεκρό ή έναν τραυματία, έναν κυνηγημένο αγωνιστή ή φυλακισμένο. Έλληνα και Ελληνίδα επικηρυγμένους από τους ξένους εισβολείς κατακτητές.

     Το 1982, και για την ακρίβεια στις 15 Δεκεμβρίου 1982 το λογοτεχνικό δεκαπενθήμερο περιοδικό Διαβάζω στο 58 τεύχος του, έκανε ένα πλούσιο αφιέρωμα στην «Αντίσταση και Λογοτεχνία» στο οποίο συνεργάστηκαν σημαντικοί έλληνες κριτικοί και δοκιμιογράφοι και παρουσιάστηκαν ενδιαφέροντα κείμενα και έρευνες πάνω στο ζήτημα. Μεταξύ των άλλων δημοσιευμάτων, υπάρχει και ένα χρησιμότατο χρονολόγιο του ποιητή, κριτικού και βιβλιογράφου Δημήτρη Δασκαλόπουλου «Εκδοτική και πνευματική ζωή 1941-1944» στο οποίο μας δίνεται η δυνατότητα να συσχετίσουμε με άμεσο και εύληπτο τρόπο, τα γεγονότα της παγκόσμιας και ελληνικής ιστορίας των χρόνων 1941-44 με εκείνα της εκδοτικής και πνευματικής ζωής στον τόπο μας (και το εξωτερικό) την ίδια περίοδο, και με τους θανάτους ελλήνων λογοτεχνών, σελίδες 22-27.  Αν δούμε την σύνθεση και συμπαράθεση των πνευματικών και των εκδοτικών γεγονότων καθώς και τα κοινωνικά συμβάντα της περιόδου θα αναγνωρίσουμε και την σημασία της εργασίας της Γλυκερίας Πρωτόπαπα- Μπουμπουλίδου και την υπευθυνότητά της απέναντι στο ανθολογούμενο υλικό της δικής της δουλειάς. Από το ίδιο αφιέρωμα βοηθητικά στην ανάγνωση του τόμου «ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ» μας στέκονται και τα άρθρα του Γιώργου Βελουδή, «Η ελληνική λογοτεχνία στην Αντίσταση». Εύστοχος ο όρος «ποίηση στρατοπέδου» που μας βοηθά να μιλήσουμε και για την αντίστοιχη «πεζογραφία στρατοπέδου» να θυμηθούμε το έργο «Μάουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καμπανέλλη ή τα πεζά του Θέμου Κορνάρου. Το άρθρο του Κώστα Κουλουφάκου «Η αντιστασιακή λογοτεχνία», του Αλέξανδρου Αργυρίου για τα λογοτεχνικά περιοδικά κλπ. συμπληρώνουν τα όποια κενά της δικής μας αναγνωστικής επιθυμίας και έρευνας.      

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

     Ελέγαμε: ένα Μαραθώνα ακόμα! Ελέγαμε: μια Σαλαμίνα ακόμα! Ελέγαμε: ακόμα ένα Εικοσιένα! Και ήρτες τέλος Σύ, Μητέρα-Μέρα, οπού αγκάλιασες κι’ ανύψωσες ολόκληρα τα περασμένα στον ανώτατο λυτρωτικό σκοπό τους, στον υπέρτατό τους ηθικόν Ιστορικό Ρυθμό!

      Ώ δικαίωση όλων των Ελλήνων αγώνων! Ώ ύψιστη ηθική στροφή μέσα στο χάος ολόκληρου του Κόσμου! Και μαζί, ώ γιγάντια, πλέρια ιστορική καταβολή, από την οποία, Νικητές, οι Έλληνες, θα ξεκινήσουμε αύριο, πρωτοπόροι της πνευματικής ανάπλασης ολόκληρης της γής!

     Ώ Μέρα-Μάννα, πού μας έσπασες ακέρια κι’ ως το ύστατο, όλα τα κρυφά εσωτερικά δεσμά μας! Ώ κοσμοϊστορική Ελευθερία, τόσο βαθιά λαχταρισμένη! Να Σε! Σε κατέχουμε! Σε νιώθουμε! Σε θέλουμε!

     Και θα να Σε κρατήσουμε όλοι, στο τεράστιο ύψος που μας φανερώθηκες απ’ τα χαράματα των Εικοσιοχτώ του Οχτώβρη του 1940, κι’ ως με τη συντέλεια των αιώνων, είτε ζήσουμε, είτε, αύριο που θα φέγγεις πάνω απ’ όλο τον πλανήτη το γιγάντιο φώς Σου, θα βρισκόμαστε στα σπλάχνα Σου, ώ Μητέρα, αθάνατοι νεκροί!

          ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ

Γλυκερία Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου, ΠΡΟΛΟΓΟΣ, ζ-η

Γλυκερία Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, θ-ιε

Α΄ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1940-1941)

ΑΓΓΕΛΟΥ ΒΛΑΧΟΥ, «Το μνήμα της Γρηάς» 3-7

ΛΟΥΚΗ ΑΚΡΙΤΑ, «Αρματωμένοι» 8-12

ΓΙΑΝΝΗ ΜΠΕΡΑΤΗ, «Το πλατύ ποτάμι» 13-21

ΤΑΣΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ, «Οι Πανθέοι-Η κερκόπορτα» 22-28

ΣΤΕΛΙΟΥ ΞΕΦΛΟΥΔΑ, «Άνθρωποι του μύθου» 29-31

ΜΙΧΑΗΛ ΠΕΡΑΝΘΗ, «Η σκληρή βροχή» 32-35

ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΕΡΖΑΚΗ, «Απρίλης» 36-39

ΣΠΥΡΟΥ ΜΕΛΑ, «Η δόξα του ’40 στα βουνά και τα πέλαγα» 40-46

ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ, «Πίνδος» 47-50

Ν. ΓΑΛΑΖΗ, «Ο ιταλικός λόφος» 51-54

ΝΙΚΟΥ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ, «Πόλεμος» 55-58

ΞΕΝΟΥ ΞΕΝΙΤΑ, «Το θαύμα της Αλβανίας απ’ τη σκοπιά της ΙΙΙ Μεραρχίας» 59-61

ΣΠΥΡΟΥ Γ. ΤΡΙΒΙΖΑ, «Δαφνόκλαδα» 62-63

ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΕΡΖΑΚΗ, «Ελληνική εποποιϊα 1940-1941» 64-66

ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ, «Ρούπελ» 67-70

Β΄ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1940-1944)

ΓΙΩΡΓΟΥ ΘΕΟΤΟΚΑ, «Ασθενείς και οδοιπόροι» 73-84

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΑΒΕΡΩΦ-ΤΟΣΙΤΣΑ, «Η φωνή της γής»- «Γή της οδύνης» 85-96

ΝΙΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ, «Σταύρωση χωρίς Ανάσταση» 97-103

ΓΑΛΑΤΕΙΑΣ ΣΑΡΑΝΤΗ, «Πασχαλιές»- «Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας» 104-110

Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, «Αιχμάλωτοι» 111-116

Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗ, «Βασίλης Λάσκος» 116-119

ΕΙΡΗΝΗ ΓΑΛΑΝΟΥ, «Κάποτε» 120-123

ΗΛΙΑ ΒΕΝΕΖΗ, «Ώρα πολέμου» 124-127

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΓΡΗΓΟΡΗ, «Τά καινούργια άρβυλα» 128-130

Γ΄ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941-1944)

ΡΟΔΗ ΡΟΥΦΟΥ (ΠΡΟΒΕΛΕΓΓΙΟΥ), «Χρονικό μιάς σταυροφορίας» 133-139

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΑΒΕΡΩΦ-ΤΟΣΙΤΣΑ, «Όταν ξεχνούσαν οι Θεοί» 140-146

ΗΛΙΑ ΒΕΝΕΖΗ, «Έξοδος» 147-153

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΟΤΖΙΑ, «Πολιορκία» 154-158

ΓΙΑΝΝΗ ΜΠΕΡΑΤΗ, «Οδοιπορικό του 43» 159-163

ΑΓΓΕΛΟΥ ΒΛΑΧΟΥ, «Ώρες ζωής» 164-166

ΠΕΤΡΟΥ ΧΑΡΗ, «Η μεγάλη νύχτα» 167-171

ΣΠΥΡΟΥ ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗ, «Η θύελλα και το φανάρι» 172-176

ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΓΡΗΓΟΡΗ, «Εστία αντιστάσεως» 177-182

ΘΑΝΑΣΗ ΠΕΤΣΑΛΗ, «Τά δικά μας παιδιά» 183-185

ΑΛΚΗ ΤΡΟΠΑΙΑΤΗ, «Παραμύθι της Κατοχής»- «Επιτάφιος» 186-190

ΔΗΜΗΤΡΗ ΨΑΘΑ, «Χειμώνας του 41»- «Αντίσταση» 191-195

ΚΛΕΑΡΕΤΗΣ ΔΙΠΛΑ-ΜΑΛΑΜΟΥ, «Με χαμένη πυξίδα» 196-198

ΙΩΑΝΝΑ ΤΣΑΤΣΟΥ, «Φύλλα Κατοχής» 199-202

ΧΡΗΣΤΟΥ ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ, «Το Χρονικό της σκλαβιάς» 203-205

ΡΗΓΑ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, «Μυστικός πόλεμος» 206-210

--

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 24 Οκτωβρίου 2019

ΥΓ. 
Με το κείμενο αυτό για την 28 Οκτωβρίου, κλείνει τον κύκλο της η ιστοσελίδα Λογοτεχνικά Πάρεργα. Το μπλοκ ολοκλήρωσε την όποια μικρή ή μεγάλη αποστολή του, προσπαθώντας να κρατήσει στην επιφάνεια του χρόνου κείμενα, ποιήματα, συγγραφείς, πεζά, μελετήματα, τίτλους περιοδικών και εφημερίδων μη προσβάσιμα στο ευρύ κοινό, στοιχεία και πληροφορίες πάνω σε θέματα ποίησης και λογοτεχνίας. Ορισμένα γεγονότα που με έκαναν να "πληρώσω αμαρτίες άλλων", η έλλειψη ενδιαφέροντος, ή η επαφή μόνο για κατάκριση της προσπάθειας, η εμπορευματοποίηση που στέκεται υπέρτερη της όποιας και από άλλους προσπάθεια, η αδιαφορία για πολλά κείμενα... Καθώς και η ωμή πραγματικότητα ότι συναντά κανείς άλλες ιστοσελίδες αρτιότερα οργανωμένες, με τεχνική υποστήριξη και υποστηρικτικό υλικό με τεχνογνωσία, που αυτή η ιστοσελίδα δεν είχε, ούτε προθυμοποιήθηκε κανείς (επ' αμοιβή ασφαλώς, να στηριχθεί), με έκαναν να συνειδητοποιήσω, ότι ο σωματικός κόπος της αντιγραφής και της έρευνας, η όποια προσπάθεια να κρατηθεί ζωντανή η μνήμη-όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνεται ο γράφων, είναι μάταιη.Το ενδιαφέρον των νέων ελλήνων για την λογοτεχνία μειώθηκε, και εννοώ την σοβαρή λογοτεχνία και ιδιαίτερα τον ποιητικό λόγο, όπως αντίστοιχα και οι σωματικές και χρονικές αντοχές του γράφοντος. Να ψάξεις να βρεις και να αποδελτιώσεις παλαιά περιοδικά και εφημερίδες για ποιούς και γιατί; όταν οι άλλοι πράττουν ότι πράττουν και δημοσιεύουν αποσκοπώντας μόνο στο "οικονομικό κέρδος", την δική τους προβολή ή την επαγγελματική τους ανέλιξη. Και σε δεύτερο ίσως στάδιο στην ανάδειξη και διατήρηση της τέχνης μέσα στο κοινωνικό σώμα, και όχι σε μια ιστοσελίδα, σε ένα μουσείο, σε μια αίθουσα διαλέξεων ή σε ένα πανεπιστημιακό αμφιθέατρο. Η Τέχνη ή θα είναι κοινή-όπως μια ιερής μορφή εταίρα-ή για μένανε, δεν χρειάζεται να σπαταλάς τον χρόνο σου. Και μάλιστα, όταν οι διάφορες διαφημίσεις και τα πακέτα των προσφορών από όλους τους κλάδους του εμπορίου και της κατανάλωσης, σου κολλάν σαν στρείδια πριν ακόμα δημοσιεύσεις ένα κείμενο. Άλλο να προσκολλάται σε ένα ποιητικό κείμενο παραδείγματος χάριν έστω ένας εκδοτικός οίκος με τις εκδόσεις του, και άλλο τα διάφορα κατσαρολικά και χύτρες ταχύτητος, γνωριμίες και φλερτ με καλλονές, είδη ένδυση ή υπόδησης, αλλότρια διαφημιστικά προϊόντα, που δεν έχουν καμία μα καμία σχέση με το δημοσιευμένο κείμενο ή κριτική. Μπορεί να λαθεύω αλλά, αυτό είναι η εκμετάλλευση μιας εργασίας για ίδιον όφελος ή για καταναλωτικούς σκοπούς. Τις προηγούμενες δεκαετίες οι εφημερίδες χρησιμοποίησαν αυτήν την τακτική, βάζοντας μέσα σε νάιλον και προσφέροντας μαζί με την εφημερίδα, ζάχαρη, όσπρια, μαξιλαροθήκες, μικρά παπλώματα, αλοιφές, κρέμες, σαγιονάρες, σεντόνια, μικρά μπουκαλάκια με ποτά ή αρώματα και ότι μπορεί να φαντασθεί κανείς. Εκτός, από μια έγκυρη και σοβαρή δημοσιογραφία. Ελαχιστότατες πρόσφεραν βιβλία, που ταίριαζαν έστω εμπορικά, με την ποιότητα της εφημερίδας. Και επίσης, ο γράφων πάντα ανέφερε τις πηγές του, αντίθετα ορισμένοι που αντέγραφαν ξεχνούσαν, λησμονούσαν, ίσως και έκαναν το κορόιδο να αναφέρουν την πηγή ή αλλοίωναν το ύφος και το κείμενο. Αυτά έχει όμως το διαδίκτυο. Προτιμώ την παραδοσιακή μορφή, την ξεπερασμένη και επαρχιώτικη χωρίς διαφημίσεις ξεκάρφωτες που δεν ταιριάζουν με τα θέματα. Και στην τελική ανάλυση, ο χρόνος της ανάγνωσης ενός βιβλίου, η παρακολούθηση μιας έκθεσης ζωγραφικής, μιας θεατρικής παράστασης, μιας κινηματογραφικής ταινίας, είναι πολυτιμότερος και ίσως, καλύτερα αξιοποιήσιμος, στο μικρό πεπερασμένο και τυχαίο από αυτήν την ζωή πέρασμά μας. Ούτως ή άλλως, ούτε η Τέχνη σε όλες της μορφές και εκδηλώσεις της κατόρθωσε να εξαλείψει τους πολέμους και το κακό από τον κόσμο. Ούτε κατόρθωσε να εξαλείψει τις κοινωνικές, πολιτικές, ιδεολογικές, οικονομικές αδικίες. Ούτε και να μας κάνει καλύτερους, για να είμαστε ειλικρινείς με τους εαυτούς μας.
Ευχαριστώ όλους και όλες εντός και εκτός Ελλάδος που δεν ήσαν και λίγοι-αν καταλάβαινα από τα μπάιτ, που διάβασαν ή πρόσεξαν τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν ή αναδημοσιεύτηκαν με την σωστή τους ορθογραφία ή την ανορθογραφία τους. Οι νεότεροι θα συνεχίσουν ας μην αμφιβάλλουμε. Εν γνώση μου δεν θέλησα να μεταφέρω κριτικές ή πληροφορίες που γράφτηκαν για τα δικά μου βιβλία. Αυτή η ιστοσελίδα ήθελα και ευελπιστούσα να είναι ανοιχτή για τους άλλους και τα έργα τους, και όχι την δική μου "υστεροφημία".
Ίσως στο μέλλον, μια και όπως λέει μια παλαιά παροιμία "θέλει η πουτάνα να κρυφτεί και η χαρά δεν την αφήνει" να διατηρήσω ανοιχτό το δίαυλο επικοινωνίας σαν "αναγνωστική περιπέτεια" αυτής της μικρής ιστοσελίδας, μόνο για κριτικές βιβλίων που διάβασα ή ξαναδιάβασα, ίσως.
Κρίμα που το  σωματείο ελλήνων ηθοποιών αντέδρασε αρνητικά στην απόδοση σε αίθουσα του Εθνικού Θεάτρου του ονόματος της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη. Θα έπρεπε οι ίδιοι οι ηθοποιοί να το ζητήσουν αυτό και μάλιστα, οι αριστεροί και οι κομμουνιστές πρώτοι. Γιατί αριστερά, δεν σημαίνει κοινωνικός διχασμός που επικρατεί τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας, ούτε αναμόχλευση των μετεμφυλιακών παθών. Εξάλλου, είναι τόσοι και από παντού οι εισβολείς στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια, και τέτοιου μεγέθους ο ελληνικός ξεριζωμός, που δεν ασχολούνται οι νεότεροι και οι νεότερες με τέτοια ζητήματα. 
Και ας μου επιτραπεί μετά τον σωματικό μόχθο που απαίτησε αυτή η ιστοσελίδα και τα προσωπικά έξοδα, σαν φορολογούμενος έλληνας αλλά ενεργός πολίτης, δεν κατανοώ τις αντιδράσεις των πολιτικών κομμάτων, να μην δώσουν ψήφο στους έλληνες του εξωτερικού χωρίς προϋποθέσεις, δηλαδή τους ζητάμε να δημιουργήσουν λόμπι στο εξωτερικό που ζούνε για να υπερασπίσουν τα πολιτικά και ιστορικά δίκαιά μας, τους ανάγκασε το εδώ κοινοβουλευτικό πελατειακό σύστημα να ξενιτευτούν, θέλουμε να στέλνουν τις οικονομίες τους στην χώρα, να έρθουν να επενδύσουν, να στρατευθούν, και εμείς δεν τους παράσχουμε τι; δικαίωμα ψήφου; Σιγά τα ωά. Κρίμα για το εδώ πολιτικό κατεστημένο. Η απαξίωση της πολιτικής και των πολιτικών δεν έρχεται από μόνη της. Ας μου συγχωρεθεί το τελευταίο αυτό σχόλιο. Εξάλλου, η Τέχνη και τα φαρμάκια της, ήταν πάντα θεραπαινίδα της κοινωνίας, της πολιτικής, του εμπορίου, της θρησκείας. Κάτι ήξερε ο πάππος μας ο Πλάτων και ζητούσε καλλιτεχνικό διαβατήριο για την Πολιτεία του.   

Καλό υπόλοιπο βίου.

          

ο ποιητής Τάκης Κ. Παπατσώνης

             Τάκης Κ. Παπατσώνης

(Αθήνα 18/30-Ιανουαρίου 1895-Αθήνα 26 Ιουλίου 1976)

                    Τιμητικό ψέλλισμα

    Για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή με το έργο του ποιητή και μεταφραστή Τάκη Κ. Παπατσώνη μέσω  των  λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούσαν την περίοδο μετά την μεταπολίτευση του 1974 στην χώρα μας. Σε τεύχη του παραδοσιακού περιοδικού Νέα Εστία των δεκαετιών του μεσοπολέμου και των μεταγενέστερων περιόδων, διάβαζε η γενιά μου, ποιήματα και κείμενά του. Το όνομα του αθόρυβου ποιητή το συναντούσαμε επίσης στο περιοδικό Ευθύνη του εκδότη και ποιητή Κώστα Ε. Τσιρόπουλου. Ο εκδοτικός οίκος Ίκαρος καθώς και ο εκδοτικός οίκος Οι Εκδόσεις των Φίλων, είχαν εκδώσει συγκεντρωτικούς τόμους (δύο) τα ποιήματα και τα δοκίμιά του. Μεταφραστικές αυτόνομες εργασίες του μας ήταν γνωστές, αν και δυσεύρετες, στο εμπόριο και μερικές φορές ακόμα και στις δημόσιες βιβλιοθήκες. Αν άκουγες τους τότε ορθόδοξους έλληνες διανοούμενους, λαϊκούς ή μοναχούς, αγιορείτες ή αθηναίους, συγγραφείς ή δοκιμιογράφους, θα σε πληροφορούσαν ότι ο Τάκης Κ. Παπατσώνης ήταν ένας ιδιαίτερος, ιδιόρρυθμος και κάπως ξενίζων θρησκευτικός ποιητής, (λόγω γλώσσας και μείξεις δογμάτων), ο οποίος όμως ήταν καθολικός. Ασπάζονταν δηλαδή, το καθολικό χριστιανικό δόγμα και εκκλησιαστικό τυπικό, και πίστευε-σαν έλληνας πιστός-στο αλάθητο του αρχηγού της καθολικής εκκλησίας, τον Πάπα. Στο καθολικό βιβλιοπωλείο στην οδό Σίνα στην Αθήνα, ο φιλέρευνος νέος τότε αναγνώστης θα έβρισκε δίπλα στο δίτομο δεμένο έργο Πολιτεία του ιερού Αυγουστίνου και τόμους με ποιήματα του Παπατσώνη που είχε εκδώσει ο εκδοτικός οίκος Ίκαρος του ποιητή Δημήτρη Καρύδη. Επίσης, στους 5 από τους 6 τόμους του παλαιότερου ετήσιου θρησκευτικού περιοδικού «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ», 1^ος τόμος 1966, με διευθυντή τον Κώστα Ε. Τσιρόπουλο, που κυκλοφορούσε από το βιβλιοπωλείο και τις εκδόσεις Εστία, συναντούσες το όνομά του, καθώς και σποραδικά σε λογοτεχνικά περιοδικά που εκδόθηκαν τις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα. Γνωρίζαμε ακόμα, αν και δεν ασχολούμασταν ιδιαίτερα, και ίσως δεν δίναμε την πρέπουσα ερευνητική σημασία, ότι ο ποιητής Τάκης Κ. Παπατσώνης ελάχιστα χρόνια πριν την κυκλοφορία της μετάφρασης της ΄Ερημης Χώρας του άγγλου ποιητή Τόμας Στερν Έλιοτ από τον νομπελίστα μας ποιητή Γιώργο Σεφέρη, το σπουδαίο αυτό έργο είχε μεταφραστεί και δημοσιευτεί στο περιοδικό Κύκλος του ποιητή Απόστολου Μελαχρινού από τον ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη. Ψήγματα λογοτεχνικών άρθρων μας ενημέρωναν για την ποιητική παρουσία του Παπατσώνη εμάς, της νέας γενιάς αναγνωστών της ελληνικής ποίησης. Τους νέους που διαβιούσαμε μέσα σε ένα καθαρά Σεφερικό και Καβαφικό ποιητικό κλίμα, αγωνιστικής και αντιστασιακής επιρροής του ποιητικού κόσμου του Γιάννη Ρίτσου, και ασφαλώς, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της ποιητικής δημιουργίας του Οδυσσέα Ελύτη (λίγο πριν της απονομής του με το νόμπελ). Του Ελύτη που οι στίχοι του δεύτερου ελληνικού ποιητικού νόμπελ, βρίσκονταν συνεχώς στα χείλη μας και λόγω της μουσικής του μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη, με τις ογκώδεις και πολυπληθείς συναυλίες του στα διάφορα στάδια. Τον Παπατσώνη σπάνια τον συναντούσαμε στις ελληνικές ανθολογίες και μάλλον και στις ιστορίες της ελληνικής λογοτεχνίας. Το ενδιαφέρον της γενιάς μου (γενιά του 1980) αναζωπυρώθηκε την χρονιά του θανάτου του. Δύο περιοδικά, το φιλοσοφικών ενδιαφερόντων περιοδικό ΕΠΟΠΤΕΙΑ της Ζηνοβίας Δρακοπούλου και το λαθρόβιο μεγάλου μεγέθους λογοτεχνικό περιοδικό ΝΕΑ ΔΟΜΗ, (το περιοδικό ήταν έκδοση αν δεν με απατά η μνήμη μου του συγκροτήματος Λαμπράκη. Εκδόθηκαν λίγα τεύχη του. Η κυκλοφορία του σταμάτησε απότομα), καθώς και το αφιερωματικό τεύχος της Νέας Εστίας, ήρθαν επικουρικά να συμπληρώσουν την επιθυμία μας για τον ποιητή αυτόν, με τον τόμο που εξέδωσαν τα ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ 1976, ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ για τα ογδοντάχρονά του. Ένας πλούσιος σε κείμενα τόμος που άνοιγε την εκδοτική αφιερωματική αυλαία των Τετραδίων Ευθύνης.

Μέσα σε αυτό το αναγνωστικό ενδιαφέρον για τον κόσμο της Ελληνικής Ποίησης, εντάσσεται και η δική μου γνωριμία μαζί του. Σε ένα μικρό κίτρινο φάκελο, συγκέντρωνα τα αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών που αναφέρονταν στην συγγραφική του παρουσία και ιστορία, και κατά διαστήματα, κατέφευγα στον ποιητικό του λόγο, προσπαθώντας να κατανοήσω τα νοήματά του, να ξεκλειδώσω την τεχνική του, να αφουγκραστώ τα μηνύματα της γλώσσα του, να ερευνήσω τους λεκτικούς του κώδικες, που προέρχονται από ένα ευρύ φάσμα της ελληνικής γλωσσικής ιστορίας. Τον διάβαζα με δυσκολία οφείλω να ομολογήσω, αν και μου άρεσε, και ενώ με «ενοχλούσε» ή μου ξένιζε η γλώσσα που χρησιμοποιούσε, δεν έβρισκα την σημασία των λέξεών του και την γραφική τους αποτύπωση στα λεξικά που τις αναζητούσα, επέμενα στην ανάγνωση του ποιητικού του έργου παρά τις γλωσσικές μου καχυποψίες και προσωπικές επιφυλάξεις. Μια ποιητική γλώσσα-πρωτόγνωρη τουλάχιστον σε μένα- που δεν έμοιαζε ούτε με την επεξεργασμένη ποιητική γλώσσα και χρήση της, όπως είναι αυτή των υπερρεαλιστών εκείνης πάνω κάτω της περιόδου, ούτε είχε την καθαρότητα της υμνολογικής γραφής και άμεσης συγκίνησης που νιώθαμε αμέσως στους κατ’ εξοχήν θρησκευτικούς ή οντολογικούς κυρίαρχους ποιητές και ποιήτριες. Δεν ήταν επίσης, η στρωτή και επεξεργασμένη και όχι περίπλοκα πεποιημένη γλώσσα των ποιητών της γενιάς του που αναδύθηκε σιμά με την δική του παρουσία. Η γλώσσα, η ποιητική γλώσσα του Τάκη Κ. Παπατσώνη δεν συγγένευε με καμία όμοιά της. Με αυτούς τουλάχιστον τους ποιητικούς κώδικες και χρήσεις της γλώσσας που είχαμε διαβάσει μέχρι τότε. Ας μην μας διαφεύγει, ότι ημών των δικών μας χρονολογικά γενεών αναγνωστών, ο ποιητικός και δοκιμιακός φωτισμός του Κωστή Παλαμά ήταν εντονότερος μάλλον από τον Σεφερικό και ίσως των προηγούμενων ποιητικών γενεών. Οι μετά την δικτατορία αναγνωστικές γενιές, διψούσαν για μια ποίηση που δεν θα θύμιζε τα σκληροπυρηνικά εθνικοπατριωτικά και θρησκευτικά διδάγματα, που μας επέβαλε στα εκπαιδευτικά χρόνια το καθεστώς της εφτάχρονης δικτατορίας. Καθώς επίσης και ο ασφυκτικός εναγκαλισμός μας από τα περιβάλλοντα των κατηχητικών. Οι ορίζοντες οι αναγνωστικοί ήσαν πολύ περιορισμένοι εκείνα τα χρόνια και με πυξίδα σταματημένη σε στείρες περιοχές καλλιτεχνικής έκφρασης και οραματισμών. Ο ποιητικός πολύπλοκος λόγος του Παπατσώνη ορισμένες φορές μόνο, ανακαλούσε στην μνήμη μας την ποιητική γλώσσα του Αλεξανδρινού, ενός ποιητή που τον ανακαλύπταμε παράλληλα και κάτω από άλλα της ζωής και του έρωτα δεδομένα. Όμως αδιόρατα διαισθανόμασταν ότι ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, είχε οικοδομήσει μιας τέτοιας υφής και ποιότητας γλωσσική επικράτεια, υιοθετούσε ένα τόσο ιδιαίτερο γλωσσικό ύφος, μια αποκλειστικά ατομική έκφραση, μια γλωσσική εκφορά, των ελλήνων της λογοτεχνικής περιφέρειας, που αρνιόσουν κάτω από την βαριά της σκιά, την ελληνική αυτοκρατορική σκιά των επιγόνων του μεγάλου Αλεξάνδρου, να εντάξεις έστω και κατά τι την γλωσσική επικράτεια του Παπατσώνη. Να την συναριθμήσεις μέσα στο ποιητικό αυτό, ξεχωριστό ιδίωμα των περιφερειακών περιπετειών (έστω και μιας ελληνικής φωνής) του ελληνικού ποιητικού λόγου. Ο διαφορετικής ψυχοσύνθεσης και ιδιοσυγκρασίας ερωτικός Παπατσώνης αλλά και δημόσιας στάσης απέναντι στα προβλήματα της ζωής, απείχε τόσο θεματικά, και οραματικά, αλλά και επιλογικά από τον Αλεξανδρινό, με τα ισχυρά ιστορικά του προσωπεία, ειρωνικών θρησκευτικών του αναφορών. Τους ευδιάκριτους κανόνες ποιητικής και αισθητικής και τρόπους γραφής, τις τεχνικές που υιοθετούσε για να «ξεζουμίσει» τις λέξεις της δημοτικής και αρχαϊζουσας από κάθε περιττό στολίδι και εννοιολογικό βάρος που θα γονάτιζαν το ποιητικό του νόημα και θα σκοτείνιαζαν την ατμοσφαιρική του εικονοποιία. Μια γλώσσα ελκυστική, μυθοποιητική, ρυθμική, με διαρκείς συνηχήσεις και εσωτερική μουσικότητα.  Έχουν τέτοια ξεχωριστή δυναμική οι λέξεις της Καβαφικής ποίησης που δύσκολα «αντιγράφονται» ή και αν αντιγραφούν διακρίνονται με την πρώτη ματιά. Αναγνωρίζεις αμέσως ότι αυτό το γλωσσικό σήμα είναι Καβάφης. Αυτή η ποιητική εικόνα προέρχεται από τον Καβάφη. Από τον έλληνα της περιφέρειας ποιητή που η ανθρώπινη μνήμη συνεχίζει το έργο της ατομικής και συλλογικής ιστορίας.

     Από την άλλη μεριά, ο γράφων τουλάχιστον αυτό το σημείωμα, αναζητούσε γέφυρες γλωσσικής και ποιητικής επικοινωνίας με τους κοντινότερούς του ηλικιακά ποιητές (εννοώ τον Παπατσώνη) όπως ήταν πχ. ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, με την γλώσσα της Στροφής του και των Δοκιμιακών του μελετημάτων. Έργα που στήνονται οι γέφυρες για τις μελλοντικές ποιητικές των ελλήνων γενιές. Ο Σεφέρης υπήρξε ο ποιητής που πήρε τα ηνία του άρματος της μοντέρνας ποίησης στα χέρια του από τον κατ’ ελάχιστα χρονικά προγενέστερό του Τάκη Κ. Παπατσώνη. Αυτό το ελάχιστο κόψιμο του νήματος, στέρησε τον Παπατσώνη από την δίκαιη ηγεμονία της ποιητικής πρωτοπορίας στην χώρα μας. Δηλαδή, στις σύγχρονές του αθηναϊκές ποιητικές συντροφιές. Ανήκαν και οι δύο άντρες στην ίδια γενιά, οι κανονάρχες όμως εκπρόσωποί της, βλέπε Ανδρέα Καραντώνη και άλλους, πρόσφεραν την σκυτάλη της ποιητικής πρωτοπορίας στον μικρασιάτη διπλωμάτη ποιητή και όχι τον αθηναίο ανώτατο υπάλληλο της οικονομικής ελληνικής διοίκησης. Το μικρό χρονικό διάστημα της φανέρωσης στα ελληνικά γράμματα του αριστοκράτη Παπατσώνη δεν προσμετρήθηκε στα υπέρ της πρωτοκαθεδρίας του στον χώρο της ποιητικής πρωτοπορίας και του μοντερνισμού στα ποιητικά επακόλουθα πράγματα της χώρας μας. Στην αλλαγή δηλαδή του ποιητικού πλαισίου και θεματολογίας που κινήθηκαν οι νεότεροι έλληνες ποιητές. Στην υπέρβαση εκ μέρους τους των παλαιότερων τεχνοτροπιών αποδοχής των ποιητικών τεχνικών του παραδοσιακού στίχου. Νέων ποιητικών φωνών που αψήφησαν τις τεχνικές και τους κανόνες, τις ρυθμίσεις και τις φόρμες των προηγούμενων δημιουργών, κατάργησαν τους αποδεκτούς κανόνες της ομοιοκαταληξίας, άλλαξαν τους εσωτερικούς ρυθμούς των στίχων, εμπλούτισαν με νέους οραματισμούς τα θέματα που διαπραγματεύτηκαν. Ξεστράτισαν από το ηθογραφικό ποιητικό φρέσκο, που κινούνταν οι ποιητές των προηγούμενων γενεών. Αναμόχλευσαν τα λαϊκά στοιχεία της γλώσσας και το εμπλούτισαν με νέο υλικό, αναδιάταξαν τους ποιητικούς στόχους, άλλαξαν τις ποιητικές σημάνσεις, συμπεριέλαβαν ευρωπαϊκές προσλαμβάνουσες γνώσεων και αναφορών στο έργο τους. Ξέκοψαν από την επαναστατική ηρωολατρεία  των προγενέστερων ποιητών και των αναθρεμμένων μέσα σε ειδυλλιακά ποιητικά τοπία, διαφόρων ρομαντικών αναβαθμών αναγνώσματα του ελληνικού αναγνωστικού κοινού των δεκαετιών των αρχών του αιώνα και του μεσοπολέμου. Ο Διονύσιος Σολωμός, ο γενάρχης της ελληνικής ποίησης, φάνταζε ως ο κορυφαίος φάρος, όμως, το καράβι της ποίησης των νεότερων ελληνικών γενεών είχε αποπλεύσει από το λιμάνι της παράδοσης. Ο κόσμος από την άλλη, ο ποιητικός, των αρχαίων κατάλευκων ερειπίων των σιωπηλών μαρμάρων μέσα στα χαλάσματά τους, των ένδοξων ερειπίων που ξεκουράζονταν πάνω τους οι αγωνιστές ήρωες απόγονοι του Περικλή και του Θεμιστοκλή, του Γιώργου Σεφέρη, δεν συγγένευε με τον νέο αισιόδοξο οραματισμό του Παπατσώνη. Του Παπατσώνη της ποίησης με την καινούργια αισιόδοξη αναστάσιμη προοπτική και ορίζοντες ζωής, της φλογισμένης πίστης που μετουσιώνεται σε σταυροαναστάσιμη διάθεση και χαροποιό ελπιδοφόρο αντικατοπτρισμό ζωής για τον άνθρωπο, και όχι σε απέλπιδα και μουντή απαισιόδοξη διάθεση όπως είναι ο Σεφερικός μικρασιατικός λόγος. Παρότι γνώριζαν ο ένας το έργο του άλλου και διατηρούσαν φιλικές σχέσεις όπως μας δείχνει ο επιστολικός τους λόγος, δεν ακολούθησαν κοινά μονοπάτια ούτε επηρεάστηκαν ο ένας από τα έργο του άλλου. Μοναχικές κατά βάθος συνειδήσεις και οι δύο ποιητές, συντήρησαν και καλλιέργησαν τα δικά τους ξεχωριστά πεδία ποιητικών αναφορών και τεχνικής στο χώρο της ποίησης. Έδωσαν διαφορετικές απαντήσεις στα αδιέξοδα του ανθρώπου της εποχής τους. Ενσάρκωσαν κάτω από διαφορετικές ποιητικές αναφορές και σηματοδοτήσεις την συντριβή και την απώλεια, την φυσική και ατομική φθορά, την θλίψη και τον θάνατο, την αναζήτηση μιας μεταφυσικής- οντολογικής αναφοράς και αρχής. Κοινό τους στοιχείο, μεταξύ άλλων, η έλλειψη αντιφατικότητας μέσα στο έργο τους. Μόνο που ο Γιώργος Σεφέρης, καλλιέργησε μια αστική αποδεκτή γλώσσα στο έργο του, ένα καθαρό ύφος, μια σαφήνεια στους στόχους των στοχασμών του και θέσεών του, ενώ ο Τάκης Παπατσώνης, κατασκεύασε ένα περίεργο γλωσσικό σύστημα εικόνων, από εκεί που δεν το περιμένεις σημάνσεων πίστης, ανυπότακτων ονειρικών θρησκευτικών της πίστης του προθέσεων, άλλοτε με καλαισθησία και άλλοτε με χιούμορ. Ο Παπατσώνης έθεσε τον εαυτό του εντός της θρησκευτικής Κιβωτού της πίστης του, και μέσα σε αυτήν μέχρι το τέλος ταξίδεψε αναμένοντας την ανάσταση μαζί με τα άλλα της γλώσσας θρησκεύοντα ή ατενίζοντας το θαύμα του κόσμου και το μυστήριό του ζώα. Σφυρηλάτησε ένα αποδεκτό για τον ίδιο πλαίσιο δογματικών προσλήψεων και κοινωνικών επιταγών που του παρείχε την βεβαιότητα και την στερεότητα μιας οικουμενικότητας ενιαίας και αδιαίρετης. Που μέσα της χωρούσε και η καθολικότητα και η ορθοδοξότητα των δύο εκκλησιαστικών ημισφαιρίων. Δηλαδή η καθόλου ανθρώπινη ύπαρξη. Στον Παπατσώνη συντελείται μια ένωση πίστης πέρα από την ιστορική ένωση,-το άχαρο και αντιμυστηριακό του κόσμου ιστορικό ανάθεμα των δύο εκκλησιών-καλλιεργείται μια ειρηνική συνύπαρξη των πλέων πρωτεϊκών εσωτερικών δυνάμεων του ανθρώπου μέσω ενός ποιητικού σώματος και παρουσίας, που η γλώσσα ίσως και μέσα στην απροσδιοριστία της συλλαμβάνει την όντως ουσία της ανθρώπινης περιπέτειας. Η ποίηση του Τάκη Κ. Παπατσώνη εξαιτίας της εσωτερικής της βεβαιότητας, της πίστης του υποκειμένου που αποτυπώνει πάνω στην λευκή σελίδα τις σκέψεις του, παραμένει αδιαίρετη, ενιαία, σαν μια ολότητα κοινών συνειδησιακών όχι προθέσεων αλλά αποτελεσμάτων βίου, εμπειριών, παραστάσεων, προσεγγίσεων που επαναλαμβάνονται μέσα στην φύση σαν ένα ερωτικό τεριρέμ θαυμασμού και έκπληξης της πρώτης αίσθησης αφήγησης των θαυμάτων του Κόσμου. Της θεικής δημιουργίας χωρίς ιστορικά δόγματα και επιταγές. Τα διάφορα επίπεδα της πίστης του ποιητή προβάλλονται πάνω στο ποιητικό πεδίο χωρίς αναφορές σε μυθοπλασίες ιστορικές, αλλά εκκλησιολογικές αλήθειες ιστορικών συμβάντων και γεγονότων θείων σκηνών και επεισοδίων του χριστιανικού δραματικού ρεπερτορίου. Σαν μια αενάως επαναλαμβανόμενη ποιητική παραμυθιακή αφήγηση γεγονότων δοξαστικών και μη που συμβαίνουν τώρα κατά την διάρκεια της θείας λειτουργίας των κοινωνούντων ανθρώπων και λέξεων. Αν ίσως παραβλέπαμε την δική μας αδυναμία, να συλλάβουμε- κατανοήσουμε την γλώσσα, αυτές τις περίεργες και χαρχαλεύουσες στους ήχους τους λέξεις του, τα περιοδικά ξαφνιάσματα των εικόνων του, τον κρυφό του λυρισμό που δεν θέλει να εκτεθεί, πέρα από το κουκούλι της πίστης του, σαν ενιαία αίσθηση γλωσσικού ύφους και μάλλον και οργανικού, ο κόσμος του θα άγγιζε την ουράνια σφαίρα χωρίς να χρειαστεί να δρασκελίσουμε το πουργκατόριο των λέξεών του για να συναντήσουμε την πανταχού παρούσα αιωνιότητα. Τον Τάκη Κ. Παπατσώνη τον διασώζει μάλλον η απαστράπτουσα ποιητικότητα της γραφής του παρά η στίλβουσα λάμψη των λέξεών του. Η αλήθεια των προσωπικών του προθέσεων παρά η ασθμαίνουσα ανάβαση του λεξιλογίου του. Εγκαυστικές ιδιοτροπίες γλωσσικής εκφοράς καθυστερούν την ούτως ή άλλως αναμένουσα ανάβασή του στο ποιητικό και δογματικό εκκλησιαστικά όρος Θαβώρ. Ο εμφανής από την άλλη αξιοπρεπής αυτοσεβασμός του απέναντι στο καθόλου θαύμα της ζωής, του επιτρέπει να συμπλέκει αρμονικά την αρχαία παγανιστική παράδοση με τις μυστικές διδαχές και αποφθέγματα της εκκλησιαστικής γραμματείας. Γιατί οι ανθρώπινες αξίες του Παπατσώνη δεν είναι ψεύτικες, παρά τις ριψοκίνδυνες λεκτικές του προσχώσεις στο κυρίως σώμα της ποιητικής ανάβασης προς τα ελπίζοντα ουράνια. Παρά τις καθυστερήσεις των αναγνωστών του σε λέξεις σημεία-κόχες ακανθώδεις και ξηρών αποχρώσεων. Η ανθρώπινη οντότητα είναι ενιαία, οδηγείται προς τα άνω ενιαία, δεν διαφοροποιείται στις επιμέρους βιωτές των ανθρώπων, αρκεί η πίστη να είναι βεβαία και λειτουργική μέσα στην ζωή του ανθρώπου.  Σε αυτό το σημείο πίστης-σύμπτωσης και κοινών αναφορών η ποίησή του συγγενεύει και συμπορεύεται με τον ποιητικό λόγο της πειραιώτισσας ποιήτριας Όλγας Βότση, παρά του ότι η Βότση είναι περισσότερο υπαρξιακών τονισμών. Ενώ συμπορεύεται ο λόγος του με τον κυρ Αλέξανδρο στα αθώα τεχνάσματα εικονογράφησης της πίστης τους μέσα από παγανιστικά της φύσης λιβάδια. Μια κοινή αρχική γενεσιουργό σύλληψη του κόσμου και της δημιουργίας που προϋποθέτει όμως την ακλόνητη πίστη στον χριστιανικό ιδεότυπο και αρχηγό της χριστιανικής εκκλησίας που είναι ο Ιησούς και τα άλλα σημαίνοντα πρόσωπα του χριστιανικού δράματος. Έτεκε υιόν τον Εμμανουήλ, Ανατολή το όνομα αυτού. 
Ο Παπατσώνης στα περισσότερα ποιήματά του αυτοβιογραφείται χωρίς προσπάθεια απόκρυψης των εσωτερικών του ελάχιστων έστω αμφιβολιών, που σπανίως τις συναντάμε. Πότε γίνεται ιεροεξεταστής και πότε μυστικιστής. Τουλάχιστον το εύχεται όπως διαβάζουμε σε πεζά του. Ο Παπατσώνης αποτυπώνει τα χνάρια των ψυχικών του αναβάσεων μέσα σε ένα σύμπαν που είναι εξ αρχής προσδιορισμένο να σωθεί από το μαγικό ή ελεήμων χέρι του Θεού. Του Θεού που εμπιστεύεται και χουχουλιάζει μέσα στα φιλάνθρωπα σπλάχνα της αυτού αγαθότητος. Ο Παπατσώνης διαπραγματεύεται τις συνθήκες του κόσμου βάσει ενός σχεδίου που τον υπερβαίνει γιατί προέρχεται από τα άνω, αλλά, δεν διστάζει να διαλαλήσει ότι σε αυτό το θαύμα του σύμπαντος μπορεί να μετέχει και το φθαρτό ανθρώπινο ον παρά τις ατέλειές του. Παρά την χθόνια αδυναμία του και αστοχίες του. Είναι μια ερωτική της βαθιάς του πίστης προθετικότητα κοινής αξίας αναφορών και τελετουργικών πρακτικών που δεν αναιρεί η πολλαπλών αποχρώσεων ποιητική του θεματική. Συνενώνοντας με τον τρόπο αυτόν τα διεστώτα που δεν γίνονται αντιληπτά από τον άνθρωπο ως ένα ενιαίο και ολοκληρωμένο στην καθολικότητά του σχεδιαστικό σύνολο. Η χρήση της αποτελεσματικής εκκλησιαστικής ορθόδοξης ή λατινικής αυτοτέλειας βιώματος τον βοηθά να οικοδομήσει και την ποιητική του αυτοτέλεια. Την αυτοτέλεια της ποιητικής του γραφής. Γιαυτό ενώ ξενίζουν και ίσως μας ξινίζουν πολλές του λέξεις, είναι σαν να ρίχνει ένας μάγειρας υπερβολική ποσότητα λεμονιού στο φαγητό, χάνοντας το μέτρο και την ισορροπία της γεύσης, δεν μας ξενίζει η πανδαισία η ερωτική του και ορισμένες φορές ηδονοθηρική ματιά μεταποιημένη της γραφής του. Η αιώνια Εύα είναι τα διάφορα προσωνυμία της Παναγίας που εξαγνίστηκαν και εξαγιάστηκαν στην συλλογική συνείδηση. Εδώ να θυμηθούμε τα διάφορα ονόματα που χρησιμοποιεί για την Παρθένο ο Οδυσσέας Ελύτης μέσα στο έργο του. Είναι διάσπαρτη η ποίηση του Ελύτη με το ιερό σύμβολο της Παναγίας μεταποιημένο σε δεκάδες της φύσης μαγευτικά φανερώματα και εκδηλώσεις. Η Μακρινή Μητέρα των ποιητών που συνεχώς επανέρχεται με άλλα ονόματα στην ποιητική επιφάνεια σαν σωσίβιο ελπίδας. 
Ο Τάκης Κ. Παπατσώνης, αυτός ο προερχόμενος από το γονιμοποιό ποιητικό παρελθόν ποιητής, δεν δραπετεύει από την ζωή όπως έπραξε ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο ηδυπαθής νάρκισσος του ποιητικού παρνασσού, ή ο αυτόχειρας μονήρης και είρων, ο χλευαστής της δημόσιας ζωής και κοινωνίας Κώστας Καρυωτάκης. Αυτό θα ήταν αδιανόητο για την δική του ψυχοσύνθεση και ιδιοσυγκρασία, έστω και του δημόσιου λειτουργού. Ο οργανωμένος και δομημένος πάνω στην βαθιά του πίστη κόσμος του, τον βοηθά να συστεγάσει και τις προσωπικές του προσλήψεις των βασάνων του κόσμου, θλίψεις και κακουχίες, προκλητικά της ζωής αδιέξοδα, σιγοπερπάτημα με τον θάνατο, που συνεχώς παραμονεύει και καιροφυλαχτεί, αλλά βρίσκει εμπόδιο την πίστη του ποιητή. Γιαυτό ο ποιητικός του λόγος μεταφέρει μέσα του την δική του αυταξία, την κειμενική αυταξία του ποιητή και ευταξία του πιστού. Ο Παπατσώνης γνωρίζει είναι βέβαιος για την πίστη του και τον κόσμο της, δεν αμφιβάλλει για αυτήν. Δομείται μέσα της και γράφει. Αντίθετα, από την άλλη, η μονήρης και ενδιαφέρουσα ακόμα ανοιχτή περίπτωση πληγής του αυτόχειρα της Πρέβεζας, του Τριπολιτσιώτη Κώστα Καρυωτάκη, συνηγόρησε και εκείνη-με την συμπαράσταση των μελετητών του και της ανάδειξής του στην οροφή του ποιητικού στερεώματος στα κατοπινά χρόνια, με τον τρόπο της, ώστε να χάσει τα σκήπτρα του ελληνικού μοντερνισμού ο ποιητής Παπατζώνης ο Nobilissimus. Ο πλέον πολυταξιδεμένος και πολλαπλά μορφωμένος δημιουργός της γενιάς του, ο ποιητής που δεν πρόλαβε να δει να προσφέρεται το δεύτερο νόμπελ της ποίησης (1979) στον έλληνα ακριδοκτόνο ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, που μας μιλά θετικά στα «Ανοιχτά του χαρτιά» για την περίπτωσή του. Μια και τον Παπατσώνη τον βρήκε ο θάνατος την χρονιά που πέθανε η αγγλίδα μυθιστοριογράφος αστυνομικών βιβλίων Άγκαθα Κρίστι και ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του προηγούμενου αιώνα ο γερμανός Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο Τάκης Κ. Παπατσώνης, απεβίωσε στις 26 Ιουλίου του 1976, επτά μήνες από ότου κυκλοφόρησε το λογοτεχνικό περιοδικό Διαβάζω, που ίδρυσε ο Περικλής Αθανασόπουλος. Και δύο χρόνια από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη (16/12/1974) και ένα από τον θάνατο του πειραιώτη ποιητή Νίκου Καββαδία (10/2/1975) και του υπερρεαλιστή ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκου. Οι παλαιότερες ελληνικές ποιητικές γενιές τα χρόνια αυτά, άρχισαν να αποδεκατίζονται από τον χρόνο. Έμενε μόνο (;) η βαριά συγγραφική σκιά τους, και ιδιαίτερα, η Σεφερική ποιητική σκιά, δοκιμιακή και ημερολογιακή του παρουσία πάνω στην πολιτικοποιημένη γενιά του 1970.

Η γενιά του 1930 που κυοφόρησε τα πάμπολλα πολύοσμα ποιητικά και συγγραφικά άνθη, δυνάστευσε κατά κάποιον τρόπο τις κατοπινές γενιές των ελλήνων δημιουργών, δημιουργώντας ένα είδος ελεγχόμενης ή μη «ασφυξίας». Όπως και μέσα στο διάβα της ελληνικής πολιτικής ιστορίας έτσι και στον χώρο της ποίησης και της λογοτεχνίας, οι μύθοι που οικοδομούνται δύσκολα ή πολύ αργόσυρτα αναιρούνται από τους έλληνες και καταρρίπτονται, αν γκρεμίζονται ποτέ από τις συνειδήσεις των ανθρώπων .

     Ο Τάκης Κ. Παπατσώνης, παρά του ότι υπήρξε ένας καθαρόαιμος θρησκευτικός ποιητής, ένας ποιητής με φοβερά ανοίγματα τόσο προς την καθολική όσο και την ορθόδοξη υμνογραφία, δογματική, τελετουργικό και σκηνική παρουσία, τα ποιήματά του είναι διάσπαρτα από φράσεις, ρήσεις, λέξεις, αποσπάσματα από την καθολική υμνολογία στην λατινική γλώσσα αλλά και την ορθόδοξη υμνογραφία, παρά το πλήθος των ποιητικών του καταθέσεων που εικονίζουν και αναφέρονται σε πρόσωπα του χριστιανικού δράματος και ιδιαίτερα της Παναγίας, σε εορτές και σκηνές της θείας ζωής, εδώ συγγενεύει με τον ρομαντικό Χέλντερλιν και τον θρησκευτικής πνοής ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε, παρά το μεγάλο φορτίο θρησκευτικού και εκκλησιαστικού λυρισμού που κουβαλά ο λόγος του, δεν προσομοιάζει και τόσο, με τον δικό μας κυρ Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη σαν ποιητή. Ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης αν και ήταν και παρέμεινε ένας ορθόδοξος καθαρά θρησκευτικός ποιητής, με διηγηματικές ερωτικές πινελιές και εικόνες σε πολλά του έργα, με συγγραφικές κόχες «παγανιστικής» ατμόσφαιρας, έντονα φυσιολατρικές εικόνες και σκηνές βίου, διαφέρει όχι μόνο στην σύνθεση που επιχείρησε και πέτυχε των δύο δογμάτων μέσα στο έργο του ο Παπατσώνης, αλλά και στην καθαρότητα των ποιητικών του νοημάτων, στην σαφήνεια της γλώσσας του, στην εικονοποιία του, στην ψυχοσύνθεσή του ως πιστού της εκκλησίας. Ο Σκιαθίτης διηγηματογράφος και ποιητής-ο επονομαζόμενος και άγιος των ελληνικών γραμμάτων-κράτησε την ορθόδοξη ασκητική του αυστηρότητα και δογματική καθαρότητα, σε όλη την διάρκεια του βίου του, ως φτωχός και πένης, αλλά λαμπροφόρος εκπρόσωπος της θρησκευτικής και εκκλησιαστικής λογοτεχνικής μας παράδοσης.

Από την άλλη πλευρά της πίστης, ο Παπατσώνης που πίστευε και κατόρθωσε να συνενώσει τα δύο θρησκευτικά δόγματα που δεν κατόρθωσαν να ενώσουν οι δογματολόγοι μέσα στην χριστιανική ιστορία, μας αφηγείται την εσωτερική του πρόσληψη δύο εκκλησιαστικών δογματικών αξιακών προτύπων πίστης μέσα από έναν ποιητικό λόγο με πολλά λεκτικά αγκάθια. Η γλώσσα του αν δεν λαθεύω είναι σχεδιασμένη πολύ εξεζητημένα. Είναι σε σημεία της ιλουστρασιόν και κακόηχη, με παράξενες καταλήξεις, σύνθετες λέξεις σε διαφορετικές πτώσεις από ότι περιμένεις, με κλίσεις διαφορετικές από αυτές που γραμματικά έχεις συνηθίσει, λέξεις πρωτόγνωρες για νέους της εποχής μας, που αναζητούσαμε την ορθότητα μόνο στην δημοτική, μετά την κατάργηση της καθαρεύουσας επίσημα από την ελληνική πολιτεία, και ανακουφιζόμασταν ποιητικά από το ποιητικό λαϊκό ιδίωμα της ποίησης του Γιάννη Ρίτσου και την καλλιεργημένη φινέτσα της γλώσσας του Οδυσσέα Ελύτη. Κάτω από αυτούς τους τότε ποιητικούς αστερισμούς, η ποίηση του Τάκη Παπατσώνη παρέμεινε μια μοναχική πορεία χωρίς διάθεση εξερεύνησης και ανακάλυψης των μυστικών της. Η ατομική του σεμνότητα από την άλλη, δεν μας επέτρεψε να τον γνωρίσουμε νωρίτερα. Όμως, ο ποιητικός του Κόσμος παρέμενε σταθερά παρών, μέχρι την επανά- εξερεύνησή του. Μπορούμε να σημειώσουμε συμπληρωματικά τα εξής: Ότι υπάρχει η πρώτη περίοδος του ποιητικού και μεταφραστικού Κόσμου του Τάκη Κ. Παπατσώνη, από τους ανθρώπους και δημιουργούς της γενιάς του που  είχαν γνώμη αρνητική για το έργο του και έτσι αποσιωπήθηκε σχεδόν εντελώς το έργο του, χωρίς και ο ίδιος να ενδιαφερθεί για την υστεροφημία του ακόμα και όταν έγινε ακαδημαϊκός. Ο κύριος εκπρόσωπος της κριτικής φωνής της γενιάς του 1930 Ανδρέας Καραντώνης, ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς, ο ιστορικός της λογοτεχνίας της ίδιας γενιάς και πολλοί ποιητές και συγγραφείς, αγνόησαν τον Παπατσώνη και το έργο του. Αλλά και ο ίδιος σατίρισε φίλους και μη ποιητές, συνομήλικους του σχεδόν. Παρότι εξακολουθούσε να δημοσιεύει ποιήματά του σε διάφορα περιοδικά και να γράφει μελετήματα που έβλεπαν το φως στις σελίδες των εφημερίδων, δες η Καθημερινή, η συνολική του παρουσία έμενε μάλλον υπό σκιάν. Μέχρι την δεύτερη φάση της επανά ανακάλυψής του από τα αφιερώματα που αναφέρω την χρονιά πάνω κάτω του θανάτου του. Γιαυτό και τα κείμενα που αντιγράφω, είναι από τα περιοδικά και όχι από τα βιβλία που πολλοί συγγραφείς συμπεριέλαβαν κατόπιν στα περιεχόμενά τους. Η τρίτη περίοδος ξανά ανακάλυψης (;) αν λησμονήθηκε ποτέ ο Τάκης Κ. Παπατσώνης, είναι αυτή, μετά την δημοσίευση του κειμένου του ομότιμου καθηγητή και ποιητή Νάσου Βαγενά, «Ο ΤΑΚΗΣ Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΟΤΗΤΑ» βλέπε το μελέτημά του « Η ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ» δεύτερη έκδοση επαυξημένη, εκδόσεις μικρή άρκτος 2015, σελίδες 65-69, Οι περιπέτειες της πρόσληψης ενός αιρετικού. Που είναι μια εμπεριστατωμένη και ενδελεχή επισκόπηση των διαφόρων φάσεων της μη πρόσληψης του από τους κριτικούς και ποιητές της γενιάς του, του έργου του Τάκη Π. Παπατσώνη. Της αποσιώπησής του. Με αφορμή το κείμενο του κριτικού Αλέξη Ζήρα, «Ο Τάκης Παπατσώνης Αινιγματικός και αταίριαστος» που δημοσιεύτηκε στο λογοτεχνικό περιοδικό Κ τετραμηνιαίο περιοδικό κριτικής λογοτεχνίας και τέχνης, τεύχος 6^ο, Νοέμβριος 2004, σελίδες 26-31, που είναι αφιερωμένο στον ποιητή. Ο Νάσος Βαγενάς, αποκαθιστά παραναγνώσεις μεταγενέστερων και δίνει την θέση-την πρώτη που δικαιωματικά του αξίζει στον Τάκη Κ. Παπατσώνη. Ο Νάσος Βαγενάς επανέρχεται στον Παπατσώνη και στην κριτική του «Ένας υπερβατικός ερωτικός ποιητής» καθώς κρίνει το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα: Πίστη και έρωτας στον Τ. Κ. Παπατσώνη», εκδ. Πόλις 2017,βλέπε περιοδικό The Athens Review, τχ. 99/10, 2018, σ.47-49.   

Άρθρα για τον Τάκη Κ. Παπατσώνη

-ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΣ, περιοδικό ΝΕΑ ΔΟΜΗ τχ. 5/5-10-1976

Τ. Κ. Παπατσώνης, ο ιδιότυπος και πρωτοπόρος

    Η νεώτερη ποίηση έχει αμβλύνει σήμερα την εντύπωση από την επικοινωνία μας με ό,τι μπορεί να θεωρηθεί ιδιοτυπία στον ποιητικό χώρο, αφού κι η ίδια, πρίν αποτελέσει έναν καινούργιο κανόνα, λειτούργησε για ένα μεγάλο διάστημα σαν εξαίρεση κι άντλησε περισσότερο απ’ τους ιδιότυπους και σχεδόν καθόλου απ’ το πλήθος όσων αντιπροσώπευαν την ορθόδοξη παράδοση. Μα όταν ο Τ. Κ. Παπατσώνης έκανε τα πρώτα του πιο σταθερά βήματα στη λογοτεχνία, ο ιδιόρρυθμος χαρακτήρας της ποίησής του ήταν αληθινή ανταρσία για τους συγχρόνους τους. Το άστρο του Παλαμά τότε ακόμα μεσουρανούσε, κι ο δημοτικισμός διέτρεχε τη δεύτερη αγωνιστική φάση του, εξακολουθώντας να μάχεται για την επικράτηση και την επιβίωσή του. Τον ίδιο καιρό, βέβαια, είχαν ξεκινήσει κι ανέβαιναν και οι παλαιότεροι εκπρόσωποι της νεορομαντικής και νεοσυμβολιστικής σχολής: ο Λαπαθιώτης, ο Ουράνης, ο Κλέων Παράσχος, ενώ ο Καρυωτάκης κι ο Άγρας βρίσκονταν «επί θύρας». Όλοι ετούτοι, ωστόσο, μολονότι δημιούργησαν ήδη ένα ρήγμα στα καθιερωμένα, δεν έπαυαν να διατηρούν τους δεσμούς τους με τους παραδοσιακούς τρόπους, δίχως να ξεφύγουν απ’ τα «επιτρεπτά» όρια.

     Ο Παπατσώνης συμπορεύτηκε χρονολογικά μαζί τους, δέχτηκε από κάποια απόσταση τα μηνύματα του εκλεκτισμού και της λεγόμενης «νέας ευαισθησίας», αλλά, ιδιότυπος από τη φύση του και στραμμένος στον εσωτερικό του χώρο, προχώρησε πολύ πιο μπροστά, προτρέχοντας κατά μία περίπου εικοσαετία. Γιατί ο ποιητής αυτός δεν υπήρξε μονάχα ένας σύγχρονός μας, μά κι ο πρώτος μετά τον Καβάφη πρόδρομος της «νέας ποίησης». Σε μια εποχή, που τα ποιήματα τα λέγαν «τραγούδια», εκείνος είχε εισχωρήσει σε περιοχές αδιανόητες για τους περισσότερους γύρω του, χρησιμοποιώντας μια καινούργια γλώσσα, και πρώτος πάλι είχε παρουσιάσει το 1933 στο περιοδικό Κύκλος μεταφρασμένη την Έρημη χώρα του Eliot, ένα έργο με τόση επίδραση, προπάντων μετά τη μετάφραση του Σεφέρη. Αποτραβηγμένος όμως από τον πάταγο και την καθημερινή συναλλαγή της πνευματικής μας ζωής, δυσκολοπλησίαστος εξ αιτίας της ιδιοτυπίας του, ιδιοτυπίας ανάλογης με το προηγούμενο του Κάλβου και του Καβάφη, αφέθηκε αδιαμαρτύρητα να παραμεριστεί και ν’ αποσιωπηθεί, χωρίς να βάλει να χτυπήσουν τα τύμπανα της δημοσιότητας και χωρίς να φροντίσει ποτέ για τη μεγαλύτερη προβολή του. Και τη στάση αυτή κράτησε, με την ίδια συνέπεια, από την εμφάνισή του στα γράμματα γύρω στα 1913-1914 ως την επίσης αθόρυβη είσοδό του στην Ακαδημία το 1967 κι ως το θάνατό του στις 26 Ιουλίου 1976.

     Ο Τάκης ή, πιο επίσημα, Παναγιώτης Παπατσώνης-στην αρχή μάλιστα και Παπατσώνης Nobilissimus, κι αργότερα, για λίγο καιρό, Παπατζώνης-γεννήθηκε στην Αθήνα στις 18 Ιανουαρίου του 1895, σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και παρακολούθησε οικονομικά μαθήματα στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Το 1914 διορίστηκε στο Υπουργείο Οικονομικών, όπου υπηρέτησε σαράντα χρόνια, από απλός υπάλληλος ίσαμε Γενικός Διευθυντής και Σύμβουλος. Έλαβε μέρος σε πολλές διεθνείς αποστολές και διεθνή συνέδρια, και συχνότατα του δόθηκε η ευκαιρία, πότε με τη μια και πότε με την άλλη αφορμή, να κάνει πολύμηνα και πολυήμερα υπερπόντια ταξίδια. Νεώτατος είχε τιμηθεί με το γαλλικό παράσημο του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής (1920), υπήρξε κατά καιρούς. Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου στην Εμπορική Τράπεζα (1941). Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Πινακοθήκης (1953-64). Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου (1955-64). Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρίας Αισθητικής (1963) και τέλος πρόεδρός της (1966). Μα όλα αυτά τα κουβαλούσε απάνω του με σεμνότητα μοναδική, και μόνο κάποια διακριτική πίσω απ’ την ευγένεια και τη σεμνότητά του ειρωνεία άφηνε να διαφανεί πόσο πολυσύνθετος ήταν μέσα στην αυτάρκειά του.

     Ποιητής με αναμφισβήτητο ψυχικό και πνευματικό πλούτο, πνεύμα βαθιά καλλιεργημένο, πολυμαθής και πολύγλωσσος, μ’ ένα πλήθος ουσιαστικές εμπειρίες κι επικοινωνίας με άλλα πνεύματα και έργα, επικοινώνησε ιδιαίτερα με τους μεγάλους μυστικούς και με όσους προπάντων συγγένευε πιο στενά: με τον Άγιο Ιωάννη του Σταυρού, με τον Holderlin, με τον Novalis, αλλά και με τον Dante, τον Poe, τον Eliot, τον Claudel και τον Saint- John Perse. Τους πιο πολλούς μάλιστα τους μετέφρασε κιόλας ή έγραψε παράλληλα γι’ αυτούς αξιόλογα μελετήματα και δοκίμια. Σημαντική προσφορά εξ άλλου, αποτελεί και το υπόλοιπο πεζό έργο του, τόσο το συγκεντρωμένο όσο κι ένα μέρος απ’ το διάσπαρτο σε περιοδικά και εφημερίδες. Από τα ποικίλα τούτα δημοσιεύματα κι απ’ όσα είχαν μείνει καιρό ανέκδοτα στα συρτάρια του, έχει εκδώσει σε βιβλία: τα ταξιδιωτικά Άσκηση στον Άθω (1963) και Μολδοβαλαχικά του μύθου (1965), τα δοκίμια Ο τετραπέρατος κόσμος (τόμος Α΄ 1966 και Β΄ 1976), Friedrich Holderlin 1770, 1843, 1970- εγκώμιο, τρείς ύμνοι, τρία σχόλια (1970), Εθνεγερσία: Σολωμός, Κάλβος (1970) και Όπου ήν κήπος (1972), κι απ’ τις μεταφράσεις του Τρία ποιήματα του Aragon (1945), την Ανάβαση του  Saint- John Perse (1959) και τον Ταμερλάνο του  Poe (1959)

     Αργά άρχισε να συγκεντρώνει και το ποιητικό του έργο. Το 1934 τύπωσε μια πρώτη εκλογή απ’ τα ως τότε ποιήματά του, και το 1944 κυκλοφόρησε η ποιητική σύνθεση Ursa minor. Είκοσι χρόνια περίπου πιο ύστερα, το 1962, αποφάσισε να δώσει και μια δεύτερη εκλογή, και με την ευκαιρία αυτή ξανατύπωσε μαζί και τα προηγούμενα. Μέσα στους δυό ομοιόμορφους τούτους τόμους, την Εκλογή Α΄- όπου συμπεριλαμβάνεται και η Ursa minor –και την Εκλογή Β΄, βρίσκεται στην οριστική του μορφή το μεγαλύτερο και το κυριότερο μέρος της ποιητικής του παραγωγής, όσο και όποιο έκρινε ο ίδιος ικανό να τον αντιπροσωπεύσει, από το 1914 που άρχισε να δίνει τα πρώτα υπολογίσιμα δείγματα, ως το 1962. Φυσικά, υπάρχουν και τα μετά το 1962 δημοσιευμένα ή τυχόν αδημοσίευτα ποιήματά του, καθώς και όσα άφησε ο ίδιος έξω απ’ τις δυό εκλογές-κι απ’ ό,τι έχω υπ’ όψη μου πρέπει νάναι αρκετά. Αλλά, βέβαια, μονάχα μια υπεύθυνη συγκεντρωτική έκδοση θα μας επιτρέψει ν’ αναμετρήσουμε όλη την έκταση και τη σημασία τους.

     Η ποίηση του Παπατσώνη είναι, κατά βάση, αν όχι ακριβώς θρησκευτική, οπωσδήποτε όμως ποίηση θεολογική- και γύρω απ’ αυτό το σταθερό κέντρο κινείται ολόκληρη. Ωστόσο, για να μπορέσει κανείς να εισχωρήσει στα ενδότερα του ποιητή, πρέπει να μπεί πρώτα μέσα στην ιδιορρυθμία του, να δει τον κόσμο με τα δικά του μάτια. Έτσι μόνο θα μας ανοιχτεί ο ατομικός του χώρος, ένας χώρος απάτητος, με έντονο χαρακτήρα καθολικότητας, που ξεκινάει απ’ τα πιο βαθιά στρώματα, για ν’ απλωθεί και να καλύψει την επιφάνεια. Γιατί ο ιδιότυπος αυτός πρωτοπόρος βλέπει τα πάντα μέσα από ένα δικό του πρίσμα. Και το πρίσμα τούτο δεν είναι άλλο από το πρίσμα της θρησκευτικής του πίστης. Μέσα απ’ την πίστη κοιτάζει την ζωή και τον κόσμο, κι από τον τρόπο που εννοεί και βιώνει την πίστη πηγάζει και η ιδιοτυπία του. Κι είναι χαρακτηριστικό, όπως το έδειξε ο Νίκος Φωκάς, χρησιμοποιώντας για παράδειγμα το Rapina Sabinarum (1), ότι απ’ όπου κι αν πιάνει στην αρχή θεματικά το ποίημα, τις πιο πολλές φορές, θα βρει έναν τρόπο, ακόμα και τον πιο απροσδόκητο, να τον οδηγήσει στη θεολογική κατάληξη.

     Συχνά μου δόθηκε ως τώρα η ευκαιρία, μιλώντας παλαιότερα για ορισμένους μεταπολεμικούς εκπροσώπους, να θίξω το θέμα της πίστης και της μεταφυσικής. Άλλωστε, ολόκληρη η σύγχρονη ποιητική παραγωγή, όταν δεν κινείται από κοινωνικά ελατήρια και δε θέλει να έχει μόνο κοινωνικό χαρακτήρα, πότε συνειδητά και πότε ασυνείδητα, περιστρέφεται γύρω απ’ το επίκεντρο αυτής της δίνης. Μά ο Παπατσώνης είναι ένας πραγματικός πιστός. «Όχι τα τιποτένια εκείνα, τ’ αχάραχτα», αλλά με πίστη και στο γράμμα του Νόμου, «πούρχεται από του Όρους, απαράβατος. Δεν έχει Μόσχους και Ομοιώματα χρυσού» (2). Και  η ιδιοτυπία του είναι κι εκείνη ιδιοτυπία δόγματος, όπως διαμορφώθηκε με τον καιρό μέσα του: ένα περίεργο μίγμα βυζαντινισμού και Δυτικής Εκκλησίας, Ορθοδοξίας και Καθολικισμού, ριζωμένο στο ελληνικό έδαφος, που συνδέεται αδιάρρηκτα με τη ζωή κι απλώνει τις ρίζες του ως τις βαθύτερες περιοχές της εθνότητα;, πράμα που γίνεται φανερό αμέσως κι από τη γλώσσα: μια γλώσσα ανάμικτη δημοτική και καθαρεύουσα, που άλλοτε πάει να μοιάσει στο καβαφικό ιδίωμα, απ’ όπου διατηρεί κάποια ίχνη στενής συγγένειας, άλλοτε θυμίζει βυζαντινά και βιβλικά κείμενα, ενώ παράλληλα διανθίζεται με αποσπάσματα και φράσεις της εκκλησιαστικής λατινικής, για να μεταπηδήσει την ίδια στιγμή σε αβίαστες δημοτικές εκφράσεις ή σε αναφορές στην κλασική αρχαιότητα, έτσι ώστε και μόνη της να μας δείχνει πόσες μορφές βίου συγχωνεύσει και πόσες αντιθέσεις έχει καταφέρει να συμφιλιώσει μέσα του ο ποιητής:

Όχι έτσι εμείς: τους νιοσκαμμένους τάφους

θα τους ανοίγουν οι νεκροί για τους νεκρούς τους,

άφετε τούτους θάπτειν, όχι εμείς,

«την των Ελλήνων νεκράν φωνήν καταθάπτει

όλος ο Δήμος των Αποστόλων, καθώς θεολογεί».

Άς καταθάπτει, αλλά όχι εμείς.

Είπαν και τούτο το στενόκαρδο,

σε ώρα υψηγορίας: «Ο Πέτρος ρητορεύει,

ο Πλάτων κατεσίγησε΄ διδάσκει Παύλος,

Πυθαγόρας έδυσεν». Αλλά όχι εμείς

δεν θα το πούμε. Και Πέτρο κηρύσσουμε,

και Πυθαγόρα με τα τρίγωνα. Και τον Ταρσέα Παύλο

και Πλάτωνα υψιπετή κι όλους τους ομίλους

άχρονους και πνευματικούς, κι όλους τους εις Χριστόν,

Εβραίων κι Ελλήνων σκάνδαλο και μωρία.

                («Εις ήχον αναστάσιμον») (3)

     Η συμφιλίωση τούτη βγαίνει από μια βαθιά βίωση της ψυχής του με τα πράγματα του κόσμου στην περιοχή της ζωής και του πνεύματος, για να καταλήξει σε απόλυτη ταύτιση του φυσικού και μεταφυσικού στοιχείου. Γιατί, όσο κι αν η ποίησή του ξεκινάει από «πλάκας χαλύβδινης το χάραγμα» (4), ο ποιητής δεν μένει αμέτοχος στα εγκόσμια. Συμμετέχει και τα ζει με μια στάση φιλοσοφική, αδέσμευτος ουσιαστικά απ’ το δόγμα, αφού το δόγμα πηγάζει από μέσα του. Δεν πρόκειται για μια έτοιμη συνταγή και  μια τυφλή προσκόλληση στο «χάραγμα της πλάκας». Ο Παπατσώνης έχει βαλθεί «να δαμάσει τα εσώτατα του ανθρώπου», επειδή «ιδρύθη εντός του Πίστη, που αυτό τον συμβουλεύει» (5). Ταυτόχρονα όμως ξέρει, πώς «είναι τούτο πράξη που μάχεται τη φύση». Η πίστη του δεν περιορίζεται στη βεβαιότητα και τη μακαριότητα, αλλά συντηρείται με αδιάκοπη εσωτερική πάλη, «πού διορθωμό δεν έχει», «πάλη βαρειά», πού «σβήνει τη μέθη της Ζωής» (6). Και κάθε τόσο ακούγεται κι «ο ψίθυρος του Πειρασμού». «Επεμβαίνει, δίχως να φανερώνεται […] και καρφώνει το μάτι μας στην ξεραϊλα μιάς σβωλιασμένης γης» (7). Και τότε έρχεται αναπόφευκτα η πτώση και η συντριβή:

Αισθάνομαι κηλιδωμένος άνθρωπος να είμαι,

μερόνυχτα να περπατώ έξω από Κάγκελα

πλουσίου Περιβολιού με άνθη και στέρνες

και να μη βλέπω να ξανοίγεται η Μεγάλη Πόρτα για να μπώ.

[…] Και τα κουτά τα ζώα, Λαγοί και Νυχτερίδες,

Κότες και Περιστέρια, ελεύθερα γυρίζουν στους θάμνους.

Τραγουδάν τα Μελίσσια. Και τα Σαλιγκάρια,

υστερ’ απ’ τη βροχή, πηγαίνουν αμαξάδα Πασχαλιάτικη.

Μονάχα εγώ, στα Κάγκελα, σά Λαθροθήρας, σα Ζητιάνος,

διωκόμενος απ’ τους Περιβολάρηδες και τις κακές τις Υπηρέτριες,

πλησιάζω να πεθάνω, στην υγρασία την πνιγηρή.

Φωνάζω, φωνάζω στο Κατώφλι της Οξώπορτας,

φωνάζω, σαν Ψευδοπροφήτης, καταφρονεμένος απ’ όλους:

Τουλάχιστον στην Εκκλησίαν, ανοίχτε μου να διευθυνθώ,

εκεί πού δέχεσθε τους Πλανώμενους Αλήτες των Βουνών.

Και δεν ακούγεται ευσπλαχνία στη δεητική φωνή

Η Τιμωρία με κολαφίζει σά χειμώνας χιονοδαρμένος,

σαν ανυπόφορη Παγωνιά, δίχως φωτιά, δίχως κρεβάτι,

δίχως τραπέζι, δίχως στέγη, δίχως οίκτο και συχώρεση.

          («Πρό της Ελεύσεως») (8)

     Ακόμα κι η λέξη «δυστυχία», μια λέξη που ξαφνιάζει σ’ έναν πιστό, πότε η ίδια και πότε κάποια άλλη με παραπλήσιο νόημα, όχι σπάνια γίνεται αυτές τις ώρες επίμονη υπόκρουση στα ποιήματά του. Σε μερικά μάλιστα, όπως στό Τά εις εμαυτόν (9), βλέπουμε έναν πιστό, πού δεν του αρκεί τελικά μονάχη της η πίστη…..

Όμως η ποίηση τρέφεται από τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις και τις μεταπτώσεις. Κανένας αληθινός ποιητής δε μένει άκαμπτος κι αναλλοίωτος, όσο μονολιθικός, όσο αλύγιστος κι αν θέλει να δείχνεται. Μα ό,τι έχει εδώ σημασία είναι, πώς στον Παπατσώνη «οι Άγγελοι, οι Επισκέπτες των χωριών, με τα χαρούμενα κάλαντα (10), έρχονται πάντα, έστω και καθυστερημένα κάποτε. Και «τι σημασία τότε μπορούνε νάχουνε οι χιλιάδες αρνητικές φωνές, μπροστά στη δύναμη της μιάς φωνής, που λέει το ΝΑΙ» (11). Είναι συνήθως, οι στιγμές εκείνες, -«κι απ’ αυτές ζούμε» (12)-, πού σαν από θεία χάρη σμίγει η ψυχή με τη φύση, και μέσα σε μια μυστική δόνηση νιώθει να τις ενώνει η ίδια πνοή όταν προπάντων ο ποιητής, κοιτάζοντας τους αστερισμούς, «αστερισμούς πολύ πιο λάλους και σπουδαίους, απ’ ό,τι άλλοι τους φαντάζονται» (13), περιπλανιέται στα πολύπλοκα σχήματά τους ή, «ξεφεύγοντας του ύπνου της αρνήσεως», κάτω απ’ τά «θάμπη» της σελήνης δέχεται αναπάντεχα τη συγγνώμη: …………………………….       

1.Τ. Κ. Παπατσώνης, ένας καταραμένος ποιητής, στο αφιέρωμα για τα ογδοντάχρονα του ποιητή Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη. Τετράδια «Ευθύνης» 1 [Αθήνα, Μάϊος 1976], σελ. 62-64.

2.Τ. Κ. Παπατσώνη: Εκλογή Α΄, έκδ. Ίκαρος [Αθήνα 1962] κοίτα το ποίημα Νόμος, σελ. 19

3.Τ. Κ. Παπατσώνη: Εκλογή Β΄, Ίκαρος [Αθήνα 1962], σελ. 124-125

4. Νόμος όπου και στην υποσ. 2.

5. Κοίτα και το ποίημα Ο ψίθυρος του Πειρασμού ΄ όπου και στην υποσ. 3, σελ. 40.

6. Ο ψίθυρος του Πειρασμού ΄ όπου και παραπάνω.

7. Κοίτα και την τελευταία στροφή του Έλεγχος ΄ όπου και στην υποσημ. 3, σελ. 44.

8. όπου και στην υποσημ. 2, σελ. 103.

9. όπου και στην  υπος. 3, σελ. 74.

10. Κοίτα και τους τελευταίους στίχους του Πρό της Ελεύσεως όπου και στην υπος. 8.

11. Κοίτα και στο Η λατρεία του ειδώλου το 12 όπου και στην υπος. 3, σελ 55

12. Τελευταίος στίχος του Έλεγχος όπου και στην υπος. 7

13. Κοίτα το Πρίν από ταξίδι στην Ursa minor όπου και στην υποσημείωση 2, σελ. 144.

-ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ 8/8/1976

Προτάσεις για έναν τάφο του ποιητή Τ. Κ. Παπατσώνη

     Μελέτες περιδιαβάσεις, μετεωρισμοί, αιώνων απασχόληση για ν’ αποβεί κάποτε ανέβασμα ψυχών των νέων παιδιών, πολλάκις άκαρπη, πάντοτε μισερή…

     Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ έχασε, μέσα σε έντεκα μήνες, δύο από τους «πατέρες» της νεοτερικής ποίησής του: τον περασμένο Αύγουστο πέθανε ο Ανδρέας Εμπειρίκος, τούτο τον Ιούλιο ο Τάκης Παπατσώνης. Δεν υπάρχει αντικειμενικό κριτήριο για να σταθμίσουμε το βάρος του κενού που άφησε ο καθένας τους. Ήταν μοναδικοί και ασύγκριτοι, στα μέτρα όχι απλώς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, μα και της ευρωπαϊκής-και, φυσικά, παραγνωρισμένοι. Από την τελευταία αυτήν άποψη, ίσως πιο αδικημένος στάθηκε ο Παπατσώνης-κι άς τον «ανακάλυψε» ο Γαβριηλίδης στα 1915 κι άς έγινε ακαδημαϊκός στα 1967. Μόλις τώρα, σε ένα ισχνό αφιέρωμα που εκδόθηκε τρείς μήνες πρίν από τον θάνατό του, είδαμε να εδραιώνεται κάπως η πεποίθηση ότι πρόκειται για τον ουσιαστικότερο ανανεωτή της ποιητικής μας μετά τον Καβάφη-είκοσι χρόνια πρίν από τον Εμπειρίκο και από τον Σεφέρη.

     Την καθυστερημένη αυτή αναγνώριση δεν την οφείλουμε, βέβαια, στους συνομήλικους του Παπατσώνη: γεννημένος το 1895, ανήκε μόνο ληξιαρχικά στην ίδια ποιητική γενεά με το Φιλύρα, τον Ουράνη, τον Λαπαθιώτη, τον Δούρα, τον Κλ. Παράσχο (που μάταια επιχείρησε να τον καταλάβει), τον Καρυωτάκη, τον Άγρα. Δεν την οφείλουμε κάν στους κριτικούς νομοθέτες της «Γενιάς του ‘30»: π.χ. ο Κ. Θ. Δημαράς δεν έγραψε, ή πάντως δε δημοσίευσε ποτέ το όγδοο από τα «Επτά κεφάλαια για την ποίηση», που θα σάρκωνε την γοητευτική ποιητική του θεωρία με τον κατεξοχήν παράδειγμα της ποιητικής πράξης του Παπατσώνη. Και ο Αντρέας Καραντώνης τον αγνόησε συστηματικά στην «Εισαγωγή στη νεώτερη ποίηση». Έτσι το χρέος τιμής άρχισε να εκπληρώνεται κυρίως από νεότερους ομοτέχνους του: ξεκινώντας από τον Οδυσσέα Ελύτη και τον Γ. Θέμελη και την Ζωή Καρέλλη, και φτάνοντας ως τον Ματθαίο Μουντέ, τον Νίκο Φωκά, τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη-δηλαδή από όσους αλήθεια ποτίστηκαν από τον λόγο και το πνεύμα, και από το ήθος και τη στοργή του Παπατσώνη.

     Ωστόσο το χρέος των νεότερων κριτικών μας και νεοελληνιστών, απέναντι στον Παπατσώνη (όσο και στον Εμπειρίκο), παραμένει ορθάνοιχτο. Οσοδήποτε καίριες είτε ευοίωνες και αν θεωρηθούν οι ολίγες σελίδες που του αφιέρωσαν περιστατικά ο Α. Αργυρίου, ο Μ. Γ. Μερακλής, ο Στέφανος Ροζάνης, ο Κώστας Στεργιόπουλος, ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ή ο Ελληνοαμερικανός Κώστας Μυρσιάδης, σίγουρα δεν αρκούν έστω και για μια προκαταρκτικήν ιχνογράφηση μιάς τόσο πολύτροπης πνευματικής φυσιογνωμίας, ενός τόσο «εκκεντρικού» λυρισμού, μιάς τόσο ιριδίζουσας πρόζας. Δεν διστάζω να ομολογήσω πως η δική μου συμβολή στην μελέτη του έργου του Παπατσώνη υπήρξε ως τώρα ασήμαντη: περίπου δέκα μαθήματα στους πρωτοετείς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κλιμακωμένα σε πέντε ακαδημαϊκά έτη. Λόγος παραπάνω λοιπόν, για να προτείνω  εδώ, δίπλα στον νωπό του τάφο, ένα διάγραμμα κριτικών είτε φιλολογικών εργασιών που μας είναι απαραίτητες, όχι αλίμονο πια για να τιμήσουμε τον Τάκη Παπατσώνη, αλλά για να ανταποκριθούμε στο χρέος πού το έργο του απαιτεί για λογαριασμό των ουσιαστικών πνευματικών του κληρονόμων, δηλαδή για το πλατύ και ολοένα ανανεούμενο κοινό αναγνωστών της μεγάλης ποίησης.

     Προϋπόθεση για οποιαδήποτε σοβαρή μελέτη πάνω στον ποιητή και το έργο, είναι η συστηματική έρευνα του αρχείου του. Ένας άνθρωπος τόσο πολυάσχολος και με τόση διοικητική πείρα, όπως ήταν ο Παπατσώνης, σίγουρα θα κρατούσε αρχείο, καλά ταξινομημένο. Δεν θα περίμενα να βρω πολλά αδημοσίευτα χειρόγραφά του, γιατί πρόθυμα ανταποκρινόταν σε παρακλήσεις συνεργασίας ΄ ούτε θα έλπιζα σε σχεδιάσματα δημοσιευμένων κειμένων του, γιατί ήταν προικισμένος με ρηματικήν εύροια. Θα προσδοκούσα όμως μιάν άφθονη αλληλογραφία, που θα μας οδηγούσε κιόλα στην αναζήτηση των δικών του επιστολών σε μύριους παραλήπτες: ήταν ευγενικός, χαριτωμένος (ενίοτε δηκτικός) και ακούραστος επιστολογράφος. Εύλογο επίσης θα είναι να έχει συνάξει βιογραφικά και οικογενειακά μνημόνια, καθώς και τεκμήρια της δημόσιας σταδιοδρομίας του ΄ παράλληλα πλήθος αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών: διέθετε μεν άριστη μνήμη, μα προφανώς είχε μάθει και πώς να την ενισχύει.

     Η έρευνα αυτή θα βοηθούσε σημαντικά να συνταχτούν με κάποια επάρκεια δύο βασικά όργανα μελέτης: η Βιβλιογραφία (ιδίως των δημοσιευμάτων του σε εφήμερα έντυπα και σύμμεικτες εκδόσεις) και το χρονολόγιο των έργων και ημερών, τόσο του δημόσιου άντρα όσο και του λογοτέχνη. Χρήσιμα εργαλεία επίσης θα ήταν ο Πίνακας Λέξεων των συσσωματωμένων ποιημάτων και το Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων που απαντούν στους τόμους των πεζών κειμένων του: δείκτες της βαθιάς ελληνομάθειάς του και του πλάτους της πολιτισμικής του εμπειρίας. Σπεύδω να προσθέσω σε τούτα τα προκαταρτικά, πως δεν τίθεται προσώρας θέμα κριτικής έκδοσης για όσα κείμενα συγκέντρωσε ο ίδιος σε τόμους από το 1962 και δώθε. Χρειάζονται όμως ερμηνευτικές σημειώσεις-και, φυσικά, μας ενδιαφέρουν οι ενδεχόμενες παραλλαγές των πρώτων δημοσιεύσεων, καθώς και όσα ποιήματα δεν περιέλαβε στους δύο τόμους της «Εκλογής». Έτσι υα αξιωθούμε να μπούμε στο εργαστήρι του.

      Εκεί πιά, νομίζω πως προέχει να μελετηθεί διεξοδικά (εννοώ: συγκριτικά και διαχρονικά) η Ποιητική του Παπατσώνη: δηλαδή η Ρητορική-ή, αν, προτιμάτε, το ύφος του, που αφορά και τον αμίμητο πεζό του λόγο-και η Μετρική του, επειδή σε τούτες παρατηρείται η εμφανέστερη ιδιοτυπία και πρωτοπορία του. Λιγότερο θα επέμεινα στην διερεύνηση της ποιητικής του θεωρίας και ακόμα λιγότερο στην ιχνηλάτηση των τεχνικών επιδράσεων πού αφομοίωσε. Αντίθετα, θα προσδοκούσα κάμποσην ωφέλεια από τις «συντεχνικές» παρατηρήσεις του στα ξένα κείμενα που διάβασε (πολλά, φαντάζομαι, μας επιφυλάσσουν τα MARGINALIA της βιβλιοθήκης του) και από την προσεχτική μελέτη της μεταφραστικής του άνεσης: είχε κρυσταλλώσει από νωρίς μια τόσο ισχυρή προσωπικότητα, ώστε η φωνή του απλώς να χρωματίζεται και να λαμπικάρεται από την σιωπηρή συνομιλία με τους «μείζονες» ομοτέχνους του.

     Άφησα επίτηδες τελευταία την Θεματική του, όχι γιατί είναι απλούστερη, αλλά γιατί είναι  οπωσδήποτε προσιτότερη στις τρέχουσες κριτικές μεθόδους μας. Προσωπικά, θα έδινα προτεραιότητα στην Αισθητική, Ηθική και Φυσική των θεμάτων του, σε βάρος της Μεταφυσικής και της Πολιτικής- ή, αλλιώς ειπωμένο, βρίσκω πως ποιητικά η ερασιτεχνική Αστρονομία του είναι λειτουργικότερη από την «αιρετική» Θεολογία του. Γιατί πιστεύω πώς, κατά βάθος, ο Παπατσώνης ήταν προπάντων ένας αισθησιαρχημένος μεγαλοαστός λόγιος που αγωνίστηκε, επί εξήντα τόσα χρόνια, να αποπνευματώσει κατανυκτικά τον ρηματικό κρουνό του ερωτικού λυρισμού του. Το ασκημένο ένστικτό του και η καλλιεργημένη ευφυΐα του, σωστά τον οδήγησαν να παρακάμψει την επική, την δραματική και την σατιρική ποίηση και να ακολουθήσει μιάν έμφυτη λυτρωτική «ροπή προς το καλό και προς το ατάραχο, μιάν Αγάπη κι ένα αγκάλιασμα προς όλα τα γύρω». Διέγνωσε όμως εύστοχα τις πλούσιες δυνατότητες της ειρωνείας και του χιούμορ για τον έλεγχο της λυρικής μεταρσίωσης. Αυτή η σοφή εναλλαγή θέρμης και ψυχρολουσίας, αγνότητας χωρίς αφέλεια και τετραπερατοσύνης χωρίς υπόκριση αθωότητας, αυτό το γονιμοποιό πάντρεμα αισθητισμού και τραχύτητας, είναι θαρρώ η στερεότερη εγγύηση της επίγειας αθανασίας του ποιητή Τάκη Παπατσώνη.

-ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΝΙΑΡΧΟΣ, περιοδικό Χρονικό 1976, εκδ. Ώρα 1976, σ. 80

Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ (1895-1976)

     Ο Τ. Κ. Παπατσώνης ήταν από τους τελευταίους αβίαστα μεγάλους ποιητές και στοχαστές μας. Το λέγω αυτό με την έννοια πως το τεράστιο ποιητικό, δοκιμιογραφικό και μεταφραστικό μαζί έργο που όρθωσε, δεν φαίνεται να του στάθηκε μια προσπάθεια επώδυνη στην σύνθεσή τους, αλλά ξεπήδησε από μέσα του με την αυθορμητικότητα μιάς φυσικής λειτουργίας. Ακόμη η μεγαλωσύνη του ήταν αβίαστη γιατί δεν στηρίχτηκε στα συνδυαστικά τεχνάσματα των μέσων δημοσιότητας, αλλά έλαμψε- σ’ όσους έλαμψε-ενώ όλοι προσπαθούσαν να την αποκρύψουν. Συνάγεται ακόμη η μεγαλωσύνη του από τη φυσικότητα που διατηρούσε στις συναναστροφές του με τα σπουδαία έργα της λογοτεχνίας (που τα γνώριζε τα περισσότερα στη γλώσσα που είχαν γραφτεί), αλλά και τα θαυμαστά του κόσμου, γεγονός που έπειθε πως γι’ αυτόν η καθημερινότητα δεν είχε παρά τον υψηλό χαρακτήρα των δικών του ποιητικών επιτεύξεων.

     Τώρα που με την αποδημία του το έργο του έχει πια συντελεστεί, πώς θ’ ανακαλείται στις συνειδήσεις των επιγόνων του, ποια στοιχεία του θ’ ανακύπτουν αμέσως μέσα μας στο άκουσμα του ονόματός του; Γιατί αν η μνεία και μόνος ενός ποιητή, δεν συνδέεται με μιάν αυτόματη σχεδόν τοποθέτησή του σ’ έναν χώρο σαφή, που τον οριοθέτησε και τον εξέφρασε ως βίωμα προσωπικό, δεν μπορεί να λογαριάζεται μεγάλος ποιητής.

     Ο Τ. Κ. Παπατσώνης που πρώτος αυτός (όπως έχει επανειλημμένα ειπωθεί) καλλιέργησε τη νέα ποίηση στη χώρα μας είναι ένα από τα προσωπικότερα κεφάλαια της λογοτεχνίας μας. όχι μόνο γιατί είναι ο αρχηγός της ποίησης αυτής που έσπασε τις παλιές φόρμες κι ελευθέρωσε την ποιητική δημιουργία από τα δεσμά των συμβάσεων της λογικής και του μέτρου (το 1914 πρωτογράφτηκε από τον Παπατσώνη ο ελεύθερος στίχος), αλλά ακόμη γιατί η απόλυτη ριζοσπαστικότητά  του στη γραφή δεν ακολουθήθηκε από μιάν ανάλογη στα θέματά του πού σ’ αυτά υπήρξε με την αυθεντικότερη έννοια του όρου παραδοσιακός. Το ποιητικό όραμα που σ’ αυτό με πάθος και συνέπεια είχε αφιερωθεί, είχε συλληφθεί στο σύνολό του ως θέση και κατάφαση αντίκρυ και μέσα στις αξίες του χριστιανικού πνεύματος. Ενιαίο το ύφος και το ήθος του έργου του Παπατσώνη απ’ αρχής μέχρι τέλους, σε βαθμό που να μην παρουσιάζει καμιάν «αλλαγή» ή εξέλιξη, στάθηκε τέτοιο γιατί ο δημιουργός του δεν το πραγματοποίησε παρά ως διακονία στα ύψιστα και τα έσχατα.

      Ο Τ. Κ. Παπατσώνης πορεύτηκε συντροφικά με τα μεγάλα πνεύματα της ανθρωπότητας, με τα πνεύματα εκείνα που στέκονται στις κορυφογραμμές της αγωνίας και της μεταθανάτιας ελπίδας κι ολόκληρο το έργο του ευωδιάζει ως μυστικός κήπος που μέσα του η ανθρώπινη συνείδηση ιερουργεί το μυστήριο και προετοιμάζεται διαρκώς για το κλητήριο σάλπισμα που θα της δώσει τη μόνιμη της μορφή. Έζησε σε απόλυτη οικείωση με το σύμπαν και τα μυστήρια που μας περιβάλλουν, ως μύστης του και ευαίσθητος και δυναμικός μεταγραφέας των μηνυμάτων που το διαπερνούν. Ολόκληρο το έργο του Παπατσώνη είναι ο λόγος ενός «μυημένου» που συνδιαλέγεται με το σταθερό άγνωστο.

     Αποκαλυπτικός ποιητής κατ’ εξοχήν ο Παπατσώνης. Αποκαλυπτικός με την έννοια ότι δρά μέσα στον κόσμο ως συνεργός και συνδημιουργός του Θεού. Ο λόγος του δεν είναι για να δώσει μορφή σε παροδικά ανθρώπινα αισθήματα και διανοήματα, αλλά για ν’ αποκαλύψει αιώνιες αλήθειες, να τις φωτίσει κι ακόμη ν’ αποκρυσταλλώσει σε τελεσίδικες μορφές την αγωνία του ατελούς πλάσματος που είναι ο άνθρωπος στην σταθερή του σχέση με την απόλυτη πραγματικότητα που είναι ο Θεός. Πρόθεσή του δεν είναι ποτέ να παρουσιάσει ένα πρόσωπο στη σχέση του μ’ άλλα πρόσωπα και να δώσει το βάθος του ατομικού του δράματος, όπως δημιουργείται μέσα σ’ αυτήν, αλλά να διασώσει μέσα από το ένα πρόσωπο τη σημασία των πολλών ή και αντίστροφα ως ουσίας με προέλευση και απόληξη υπερβατική, ανεξάρτητα από τις εκάστοτε κοινωνικές ή άλλες συνθήκες που μέσα τους βρίσκεται αγκιστρωμένος. Χάρη σ’ αυτή τη θέση ο κόσμος του παρουσιάζεται αυτόματα με σαφήνεια συγκροτημένος και ιεραρχημένος και οι εποχές (που η ευρύτατη γνώση του του επιτρέπει να κινείται μ’ άνεση μέσα τους) διακρίνονται σε φωτεινές ή σκοτεινές ανάλογα με την τοποθέτησή τους αντίκρυ στο πρόβλημα του Θεού. Ένα πρόβλημα που βιώνεται όμως σ’ όλη τη δραματικότητά του γιατί προϋποθέτει μια επικοινωνία επικίνδυνη, κάθετη αλλά συνάμα δεν στερεί στον φορέα της την αυθορμητικότητα και τη δροσερότητα των εμπνεύσεών του. Κι αυτή είναι η μέγιστη χάρη και δωρεά του Παπατσώνη: συνέπεσε να εκδηλωθεί πηγαία και να δώσει μια προσωπική και εντελέστατη έκφραση σ’ ένα χώρο «δεδομένων» αξιών και μάλιστα τις αξίες αυτές και μέσα στο καθαρό δοκιμιογραφικό του έργο να τις συνδέσει με την πολύτροπη αγωνία των καιρών, με τις ριζοσπαστικές αλλαγές και ανατοποθετήσεις τους. Αν και ο χώρος που σ’ αυτόν εκδηλώθηκε εξαρχής, διέγραψε την ποιότητα και τη μορφή των ερεθισμών του, ο Παπατσώνης με την τόλμη του αυθεντικά πρωτοπόρου ανανέωσε και τη γλώσσα και τα σύμβολα του χώρου αυτού. Δημιούργησε μια γλώσσα μικτή όπου ο τόνος των εκκλησιαστικών κειμένων μεταγγίζεται ανανεωμένος κι όπου ένας φαινομενικά πεζολογικός λυρισμός εκπυρώνεται από μιάν άγρυπνη πνευματικότητα. Η γλώσσα αυτή υπηρετεί θαυμάσια το μεταφυσικό διασκελισμό του Παπατσώνη, και πρόκειται για διασκελισμό γιατί ο Παπατσώνης δεν αντιδιαστέλλει την πραγματικότητα από την υπερβατικότητα ούτε το φυσικό από το μεταφυσικό. Το μυστήριο καθώς και το θαύμα στο έργο του Παπατσώνη έχουν μια χειροπιαστή λαβή γι’ αυτό και δεν του χρειάζεται ειδική προετοιμασία ώστε οι λέξεις να λειτουργήσουν μέσα στον αναγνώστη σε μιάν εξειδικευμένη διάσταση, εισάγει κατευθείαν στην καθημερινότητα, θα λέγαμε του μυστηρίου, μ’ αποτέλεσμα και η πιο κοινή, ταπεινή ή φθαρμένη λέξη να γίνεται σ’ αυτόν αυθόρμητα πολλαπλής σημασίας.

     Πρόσφερε στην ελληνική λογοτεχνία και την ελληνική γλώσσα κείμενα υψηλού ποιητικού οίστρου και αμετακίνητης πνευματικής εμβέλειας που δικά του ή ξένα-γιατί ο Παπατσώνης υπήρξε κι ένας συνειδητότατος μεταφραστής κλασικών κειμένων- θα λογαριάζονται πάντα ως ένα αγκωνάρι του νεοελληνικού πολιτισμού και μια «ταυτότητα» του εικοστού αιώνα όπως θ’ ανακαλείται στις συνειδήσεις των επιγενομένων.

--ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ, περ. Ευθύνη τχ. 79/7, 1978, σ. 403-405,

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

(Λίγα ακόμη, μετά δύο χρόνια)

     Θρησκεία και θρησκευτικότητα είναι δύο έννοιες  που μοιάζουνε στη διαφορά τους και διαφέρουνε στην ομοιότητά τους. Στον κόσμο της τέχνης-συνηθέστερα-θα δούμε ανθρώπους με έντονη θρησκευτικότητα, χωρίς να έχουν οποιαδήποτε θρησκεία. Η θρησκεία είναι η φλούδα, το ντύμα, το δέρμα. Ενώ η θρησκευτικότητα είναι ο χυμός, το αίμα του σώματος. Ο Παπατσώνης βυθίζει το ένα χέρι στην ουσία της θρησκείας, δηλ. στη θρησκευτικότητα, και με το άλλο χουφτιάζει αχόρταγος όλες τις εκφράσεις του φαινομένου της θρησκείας, είτε αυτές είναι ακολουθία είτε πανηγύρι είτε γιορτή είτε ώρες λειτουργικές κλ. Ο κόσμος του ποιητή ανήκει σ’ όλο το πλάτος της θρησκείας  του Χριστού, όπως το βίωσε και το εικόνισε η παράδοση στο χώρο και το χρόνο. Δεν υπήρξε ένας άνθρωπος φανατισμένος, αλλά πέρα για πέρα ανεξίκακος και γι’ αυτό ακριβώς ανεξίθρησκος.

     Οι κεραίες του Παπατσώνη δέχονταν το φως απ’ όπου και να έφτανε. Του ήταν καλοδεχούμενο και το υποδεχόταν με τραγούδια. Ναι, ήταν ένας αχόρταγος της ωραιότητας, ένας αδηφάγος της θεότητας. Και πάντα ξεδίψαγε στη θρησκευτική πηγή. Και πάντα θα ειπεί στο θεό μαζί με τον ψαλμωδό: «ο ζήλος του οίκου σου κατέφαγέ με!».

     Έτσι, ο λόγος του ποιητή στολιζόταν από θεότητα και ανθρωπιά. Η στάση του απέναντι στο Θεό είταν ειλικρινής. Δεν είχε, δηλαδή, την υποκρισία και την εμπορικότητα.- Προτιμά κανείς τον άνθρωπο που πολεμάει το Θεό από κείνον που τον αγνοεί. Ο Nietzsche π.χ. είχε περισσότερο Θεό μέσα του από κείνους πού δεν καταδέχονταν να του πετάξουν μια πέτρα!- Ο Παπατσώνης δεν ανήκει ούτε στους πρώτους ούτε στους δεύτερους. Ούτε στην επίθεση ούτε στην άγνοια΄ βρισκόταν στην θέση, στην κατάφαση, στην αγάπη.

     Ο ποιητής ως θρησκευτική προσωπικότητα βίωνε, μελετούσε και έκφραζε την αισθητική της θρησκείας,-του Χριστιανισμού. Το σπίτι του Θεού-μιλώ με τις λέξεις που μας απόμειναν, όπως το αίμα κι η αναπνοή μας, ενώ δεν έχει κάποιο σπίτι ο Θεός,-το σπίτι, λοιπόν, του Θεού είναι η δική μας ύπαρξη. Εδώ μπήκε, εδώ μέσα σαρκώθηκε ο Λόγος του «και εθεασάμεθα την δόξα αυτού» Το γεγονός αυτό της ενανθρώπισης του Θεού το ζούσε έντονα ο ποιητής κι ευτρέπιζε τον κόσμο με τα πυρίπνοα άνθη της ευσέβειας της ψυχής του.

     Απ’ όσα έγραψα στον τόμο «Τιμή στον Τ. Κ. Παπατσώνη», (Τετράδια «Ευθύνης» 1), παίρνω μόνο αυτές τις φράσεις που έχουν άμεση σχέση με το θέμα της ομιλίας μου:

«Το μύχιο κέντρο της ύπαρξής μας, όπου κοινωνεί κανείς με τα ορατά και τ’ αόρατα, είναι οπωσδήποτε η θρησκεία και η ποίηση. Η αναπνοή του Παπατσώνη ανήκει σ’ αυτές τις ουσίες, όπου καταυγάζει το πνεύμα. Είσοδος, έξοδος, κατοικία του Παπατσώνη, είναι το υπέροχο εκείνο βλέμμα της ψυχής, το ποιητικοθρησκευτικό, σε κάθε επίγεια διάσταση του διαβατάρικου χρόνου μας σας ιστορίας και μέλλοντος και προπαντός σαν υπερχρόνιου γεγονότος του ζωοφόρου θανάτου. Εδώ ακριβώς συμπορεύονται η θρησκεία σαν δίδυμη αδερφή της ποίησης, και συνταιριασμένες οδεύουν σαν δυό γνήσιες όψεις της αλήθειας και της ελευθερίας του προσώπου» (σελ. 90).

     Τα όσα λέγονται εδώ δεν είναι προσφορά ή έπαινος στον ποιητή Παπατσώνη. Εκείνος άλλωστε το είχε ειπεί: «αποστρέφομαι τα εγκώμια». Η σύντομη ομιλία είναι για σας που παραστέκεστε δω και για μένα. Κι επειδή βλέπετε πως σπανίζουν τα «τρόφιμα», ετοιμάστηκε στα πρόχειρα το «τραπέζι» κι όχι ταιριαχτά κι επιδέξια όπως θ’ άξιζε στον ποιητή πού στ’ όνομά του συγκεντρωθήκαμε να τον τιμήσουμε, αλλά τουλάχιστον στην δική μας «πείνα» και «δίψα» να βρούμε κάποια πνευματική ευχαρίστηση!

     Εκείνος που η πρόσκλησή του μας τιμάει σήμερα δεν βρίσκεται «παρών» σ’ αυτό το τραπέζι που στολίζουμε. Αυτός πέτυχε τέλος ό,τι νοσταλγούσε: την μακαριότητα. Πέταξε πέρα στην άλλη όχθη κατάμεστος από πλούσια έργα, από ποιήματα, από γνώσεις, από ταξίδια.  Κι αυτά, τα φανερά όσο και τα μυστικά φτερά του τον οδηγήσανε στον παραδείσιο κήπο του Επέκεινα, στον κόσμο της νοσταλγίας του, στο Άγιο.

     Δεν έχουμε παράπονο. Όλα τ’ αντίγραφα της αγαθής του καρδιάς τ’ άφησε σε μας. Όλα του τα υπάρχοντα μείνανε σε μας. Αρκεί να δώσουμε το χέρι στη βιβλιοθήκη μας! Τόσο κοντά μας βρίσκεται. Ο ανεξίκακος εκείνος άνθρωπος με τον τόσο άφατο ψυχικό πλούτο την Πέμπτη το μεσημέρι (22 Ιουλίου 1976) μου έδωσε το χέρι ως ο έσχατος πένης. «Από πολλές επιδρομές χειμάζομαι καλοκαιριάτικα», είπε. Από τη χειραψία εκείνη ένιωσα πως ο σεβαστός φίλος ήταν πιο πολύ κοντά στην απογείωσή του. Κρατούσε κιόλας έναν ολοστρόγγυλο μεγενθυτικό φακό για να βλέπει από πέρα κει τα γράμματα του κόσμου τούτου. Στην παρέα μας ήταν και μια κοινή φίλη ποιήτρια. Καθίσαμε στο πάρκο του Ξενοδοχείου του, εκεί στο Κεφαλάρι της Κηφισιάς. Θυμάμαι την καταπληκτική διαύγεια του πνεύματός του και την απέραντη μνήμη του.

     Αυτό το άρωμα της ευδίας, της αδερφής της πραότητας, είταν και η ολοτελευταία επίγεια προσωπική αγαθή τύχη από τον σεβαστό φίλο ποιητή Τάκη Παπατσώνη. Από τον Γέροντα. Αυτό γράφεται με Κεφαλαίο. Γιατί ο «Γέροντας» έχει μια γοητεία εσώτατη πέρα από τη καθημερινή τύρβη, την απληστία, την ιδιοτέλεια. Είναι ο σοφός. Εκείνος συνδύαζε τη σοφία και την ταπεινοφροσύνη και γι’ αυτό ο πλούτος της πενίας του είταν καταστόλιστος με την απλότητα της ειρήνης του.

     Λίγες ημέρες πρίν από της ζωής του το έσχατο ταξίδι του είχα στείλει την τελευταία μου ποιητική συλλογή, τα «Αίσι(μ)α». Για πρώτη-και τελευταία- φορά μου έγραψε κάτι διαφορετικό: «Λυπάμαι, έγραφε με τρεμουλιαστό χέρι, που η πολύ κακή όρασή μου (προσωρινά ελπίζω), μου αποκλείει το άμεσο διάβασμα». Η όραση δεν ήρθε. Η ελπίδα του μετατέθηκε αδιάψευστη πέρα κει. Όχι πιά σαν ελπίδα, αλλά μεταμορφωμένη σε ευφρόσυνη ατελεύτητη. (Αυτά μας τα βεβαιώνει η αγάπη του ίδιου του Θεού στις Γραφές). Τώρα πιά δεν ήρθε η πρόσκαιρη όρασή του αλλά άνοιξαν τα μάτια του στο θαύμα, στο μυστήριο και στη μακαριότητα του Επέκεινα. Έτσι η μετοίκησή του στο νέφος των υιών του Θεού» τον απάλλαξε για πάντα από τις καθημερινές επιδρομές της φθαρτότητας.

     Σε λίγες ώρες από την επίσκεψη εκείνη έφυγα και πάλι για το Όρος. Εκείνες τις τελευταίες ημέρες του Ιούλη 1976 ήρθε πολλές φορές στη σκέψη μου. Μια νύχτα μάλιστα είδα στο όνειρό μου πως πεζοπορούσαμε για την κορυφή του Άθω! Σε δυό μέρες άφησα με θλίψη μου το Όρος. Φτάνοντας στην Ουρανούπολη, από κοινό φίλο έμαθα πώς τις ημέρες αυτές είχε αποδημήσει ο σεβαστός φίλος Παπατσώνης!

     Έτσι το καλοκαίρι του 1976 ο ιδρώς από τα πνευματικά του αγωνίσματα στον εξαίσιο κήπο της ποίησης σώπασε. Φτάσαν τότε στη μνήμη μου κάποιοι στίχοι από το ποίημά του «Χούς εσμέν»:

«Πεθαίνομε, και την εικόνα

αφήνομε του υπέροχου καλοκαιριού, πού ο χλιαρός

μας περιλούζει ολόκληρους χαυνωτικός ιδρώς,

πού οι οπώρες μέλι αργοσταλάν…»

     Αλλά το αηδόνι στον παρενθετικό «θάνατό» του δεν είναι νεκρό. Απλώς καθεύδει. Μας το είπε με βεβαιότητα στο ποίημά του «Γλυκύ έαρ» με βαθιά θρησκευτική ενόραση:

«Άνθρωπος της δικής μου Γης, γεύομαι το έαρ,

το γλυκύ μου έαρ το θεοποιημένο…

κι επά στο χώμα τούτο προσδοκώ

την έγερσή μου…»

     Υπογραμμίζω την «έγερση», το αναστάσιμο γεγονός που είναι η απόλυτα θρησκευτική ιστορία της τύχης του πνεύματός μας.       

-ΚΩΣΤΑΣ Π. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, περ. Ευθύνη τχ. 213/9, 1989, σ. 441, στις σελίδες «ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ». Ο Κώστας Π. Μιχαηλίδης τον μήνα αυτό ξαναδιάβασε.

Τάκη Παπατσώνη, “Ursa Minor”, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα 1944.

     Μια ποίηση παγανιστική και μυστηριακή μαζί, που βυθίζεται μέσα στις υπαρξιακές συγκρούσεις, εκτείνεται μέσα στους κοσμικούς ρυθμούς και εξίσταται προς το αέναο θαύμα της δημιουργίας, που συντελείται ακόμα, είναι η ποιητική αυτή σύνθεση του Παπατσώνη. Τα οκτώ ποιήματα, που συγκροτούν, κυκλώνουν με ένα βαθύ ιεροτελεστικόν ερωτισμό το ίδιο ενιαίο κέντρο τους, που διαθλάται πολυοπτικά μέσα σε σύμβολα, αλληγορίας, σήματα και εικόνες αποκρυπτογραφώντας την πανάρχαιη θεότητα της Αγάπης. Και πρώτα: «Η θαρραλέα γυναίκα στολισμένη με πολλά γαρύφαλλα» μας μεταφέρει στον κόσμο των σωμάτων, που πληγώνονται, που σήπονται κι όμως ανθούν, όπως σ’ ένα «επιτάφιο έαρ». Τα γαρύφαλλα είναι οι πληγές μιας λεγεώνας νεομαρτύρων, μέσα σ’ ένα κόσμο, όπου «πριονίζονται αυτούσιοι  οι άνθρωποι», που κατοικούσανε άλλοτε σε κήπους. Η κρυμμένη και παντού επιφαινόμενη θεότητα είναι η αγαπημένη του ποιητή «η αιμοσταγής Εριννύα». Το εισαγωγικό αυτό ποίημα δονείται από τη φρίκη του σπαραγμού. Με το «Θήραμα» ωστόσο βρισκόμαστε  τώρα στον κόσμο των συμβόλων. Οι επιθυμίες ντύνονται με παραβολές και εικόνες, τρέφονται με τη φαντασίωση μιάς μετάρσιας πραγματικότητας, με το όραμα ενός θηράματος, που μας κρατεί σε μια μυθική νάρκη, ώσπου ξάφνου γίνεται η ενσάρκωση, η εξαστράπτουσα παρουσία της αγάπης, που καθιστά το θήραμα προσιτό. Στην «Πίστη και Ελπίδα» σε μια νέαν έκπτυξη, καταλύεται η στέρηση και η απουσία. Μισολανθάνουσα, εσπερινή, με το «πνεύμα του θυμαριού καταμεσής στο πέλαγος» φτάνει η θεότητα σκορπίζοντας τον κρυφό φόβο, βεβαιώνοντας, ότι θ’ αποτελέσουμε την καινούργια θερινή μέρα της γης στο χρόνο της αγάπης μας, στο ηλιοστάσιο του χρόνου. Πάντα στην ίδια τελετουργική περιφορά η «Εξαγγελλομένη» μας στέλλει τα καλά της μηνύματα, στις νύχτες, στις δαιδάλιες πορείες των άστρων, μας συνοδεύει «η ιδέα του θάμπους γινόμενη σώμα ζων. Κατά την προσδοκίαν αυτή συμπλέκονται τα αντίθετα, το δήλο και το άδηλο, στο γνόφο της θεότητας, που γίνεται η δότειρα των διακρίσεων. Μέσα στον κοσμογονικό της κυκεώνα όλα ζούν στην έλξη των διαστημάτων. Έτσι και σαν «Πρίν από ταξίδι»  όλα προετοιμάζονται γι’ αυτό, που έρχεται. Όλα καίονται σε μια προσευχή, στην οποία ενώνονται όλοι οι ταξιδιώτες της στιγμής. Και τότε «Οι μοίρες άγουν», υπερνικώντας τους δισταγμούς μας, πέρ’ από τον φράκτη της αδράνειάς μας σπρώχνοντάς μας στο μεθύσι της υπέρβασης. Κι ενώ το «Πέτρινο Έντομο» σύμβολο απολίθωσης του ανέκφραστου, δεν αποκαλύπτει το μυστικό του, η δημιουργία ζει τη διαπύρωσή της. Ο θεός βάζει φωτιά στα πάντα σε μιάν έκταση εκτύπωσης. Γιατί η Αγάπη τελικά («Έλξεις») είναι η πολυώνυμη θεότητα, ο μεγάλος μαγνήτης, που έλκει τα πάντα, γεννά, σκοτώνει κι ανασταίνει, πανάρχαιη βασίλισσα των ερώτων, που βασιλεύει από σήμερα.

     Ο τετραπέρατος Κόσμος του Παπατσώνη περιδινείται σε οκτώ θεσπέσιους Πλανητικούς Κύκλους, γύρω από την αείζωην εστία του, που σύμβολό της είναι η Μικρή Άρκτος.

-ΑΡΗΣ ΜΠΕΡΛΗΣ, εφημερίδα Η ΕΠΟΧΗ 23/4/1989

Ο ευγενέστατος ποιητής Τάκης Παπατσώνης

Τ. Κ. Παπατσώνη: Εκλογή Α΄ Β΄ Ίκαρος, ανατύπωση, 1989

      Το 1946 ο Γιώργος Σεφέρης γράφει τη σατιρική «Ωδή εις μιξοκαλβείους στροφάς προς τον ευσεβέστατον, εμβριθέστατον, προσηνέστατον, οτρηρόν των μουσών θαλαμηπόλων Κύριον Τάκην Παπατζώνην»:

Κατέβα, ω Παν! Και συ Πρίαπε

του καλαμαρίου, ελθέ! Νύμφαι

των πευκών κρυφθήτε! Τώρα θα υμνήσω

τον Παπατζώνην!

     Αν αληθεύει η θεωρία πως η ειρωνεία δεν λειτουργεί (δεν «περνάει» κατά το κοινώς λεγόμενο) παρά μόνο μέσα από την πίεση που ασκούν δεδομένα συμφραζόμενα (γλωσσικά και άλλα), θα ‘χε γούστο να φανταστούμε μια μελλοντική εποχή, επαύριο ολοκαυτώματος, όπου οι παραπάνω στίχοι, ως μοναδικό σωζόμενο απόσπασμα, θα έπειθαν τους φιλολόγους πως ο Παπατσώνης ήταν μεγάλος ποιητής, εξαιρετικά υμνηθείς από τους ομοτέχνους του.

     Κι όμως, το απατηλό αυτό συμπέρασμα θα απέδιδε δικαιοσύνη: αφενός θα εξοφλούσε εκ των απωτάτων υστέρων μια  οφειλή που χρεωστά η κριτική στον πράγματι σπουδαίο νεοέλληνα ποιητή Τάκη Παπατσώνη, και αφετέρου θα τιμωρούσε όπως πρέπει τον Σεφέρη, εκλαμβάνοντας ως σωστή ωδή την ατυχέστατη παρωδία του (που είχε μεν την σύνεση να μην την συμπεριλάβει στο κύριο σώμα του έργου του, αλλά και την καθ’ έξιν πρόνοια να την φυλάξει επιμελέστατα στα κατάλοιπά του. Αν κάποτε αποκαλυφθεί ότι ο Σεφέρης έγραψε και κείμενα που μετά έσχισε, πέταξε στη φωτιά, ή γενικώς κατέστρεψε, τούτο υα αποτελέσει φιλολογικό γεγονός).

     Τα πράγματα έγιναν βέβαια διαφορετικά. Μπορούμε με σιγουριά να εικάσουμε πως ο Σεφέρης εννοούσε τον σαρκασμό του για τον Παπατσώνη, όπως και γνωρίζουμε ότι ο στενός του κύκλος (ο Θεοτοκάς, ο Καραντώνης) τον υποτιμούσε αγρίως. Πιθανόν, γιατί δεν τον καταλάβαιναν. Πιθανόν γιατί ο άκρατος σεφερικός βολονταρισμός, οικοδομώντας εις εαυτόν και δι’ εαυτού το μέλλον της νεοελληνικής ποίησης, δεν άφηνε χώρο για κανέναν άλλον. Πιθανόν, γιατί ο ίδιος ο Παπατσώνης δεν ενδιαφερόταν πράγματι για την προβολή του έργου του-κι ας έγινε στο τέλος ακαδημαϊκός. Ό,τι κι αν είναι, γεγονός παραμένει πως τελικά δημιουργήθηκε στην κριτική μια παράδοση απορίας απέναντι στο έργο του (αμηχανίας, αλλά και ένδειας) που, με ελάχιστες εξαιρέσεις, φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Όλοι χαρακτηρίζουν τον Παπατσώνη «ιδιότυπο» και ξεμπερδεύουν. Ελάχιστοι τον μελετούν ή ριψοκινδυνεύουν άποψη.

     Κι ωστόσο, έχει ο καιρός γυρίσματα. Σήμερα, μετά από πενήντα σχεδόν χρόνια συνεχούς βομβαρδισμού με ποίηση σεφερική και σεφερογενή, καρυωτακική και καρυωτακικίζουσα, υπερρεαλιστική και, αλίμονο, ακόμη, στο τέλος του αιώνα, σουρρεαλίζουσα, η αναγνωστική μας ανταπόκριση σ’ αυτές τις ποιήσεις έχει φτάσει σχεδόν στο σημείο μηδέν. Ο κορεσμός επήλθε- ίσως γιατί θεμελιώδη χαρακτηριστικά τους (γλώσσα, στάσεις, πράγματα) έγιναν κοινοί τόποι, κοινό ιδίωμα, καθημερινότητα-δεν βγάζουν είδηση, δεν αιφνιδιάζουν πια.

     Διαβάζοντας σήμερα τα ποιήματα του Παπατσώνη, ανακαλύπτεις έκπληκτος την ποίηση για πρώτη φορά. Είναι τόσο ευπρόσδεκτα ανοίκεια η ποιητική γλώσσα του (η σκέψη και το ήθος που εκφράζει), προκαλεί τόσο ευφρόσυνη διάθεση, ώστε αισθάνεσαι αποδέκτης αναπάντεχης δωρεάς-σαν τον γείτονα του ποιήματός του  «Των Θυρών Κεκλεισμένων»:

Καθώς ο διπλανός σου

αγνοεί τι πανηγύρι μέσα σου έχει στηθεί,

μια και δεν συμμετέχει σε τίποτα γνωστό του,

ξυπνάει και σε αντικρίζει κι ευθύς αναρωτάται:

πώς έτσι ο γείτονάς μου ξανάνθισε αδοκήτως;

ποιό Πάσχα του Κυρίου, έξω ταγμένου χρόνου,

γιορτάζει εν αγνοία των άλλων χριστιανών;

Και το σημαντικό είναι πως η λεγόμενη «Θρησκευτικότητα» ή «θεολογικότητα» της ποίησής του δεν απαιτεί εξάπαντος από τον αναγνώστη ή κριτικό την κατάθεση των τίτλων θεολογικών σπουδών, ούτε προσβάλλει το ενδεχόμενο αγνωστικισμό του, την αθεΐα του ή απιστία του. Τα όσα αντίθετα έχουν συχνά υποστηριχθεί με βρίσκουν εντελώς αντίθετο. Ίδιο κάθε καλής ποίησης είναι να αγνοεί, ή και να υπονομεύει εκ των έσω, ερήμην της θέλησης του ποιητή, την ίδια την ιδεολογική της βάση. Πίσω απ’ την πλάτη του ποιητή, η ποίησή του μας κλείνει πάντα το μάτι.

     Στους συμπάσχοντες συνέλληνες που έχουν απηυδήσει από τη μιζέρια, τη χαμέρπεια και την ξηρασία των καιρών που ζούμε, θα πρότεινα ν’ αγοράσουν τούτες τις Εκλογές της ποίησης του Παπατσώνη (κι όσοι τις έχουν από παλιά να τις ξεσκονίσουν), να πάνε σπίτι, να κλείσουν τηλεόραση κι εφημερίδα, και να διαβάσουν με προσοχή το ποίημα «Εν Ώρα Θερινή», από την Εκλογή Α΄, σελ. 93. Για δόλωμα παραθέτω τους αρχικούς στίχους:

Έχω αντικρύ μου τις δήθεν δροσιές αυτού του κήπου.

Ποτέ πια θα περάσει ο μπερδεμένος κόμπος των ζεστών ημερών.

Πότε πια θα περάσουμε τον κατάξερο κάβο των ζεστών ημερών.

Πιέζομαι να καταλάβω αυτό που λένε Θαύμα του ήλιου.

Αυτό που λένε φως της Ελλάδας ή Απωλλώνιαν Αίγλη,

ο μισός εαυτός μου μονάχα το νιώθει, ο άλλος μισός

το απωθεί. Άλλωστε με το να παρατραβά

ο κόμπος των ζεστών ημερών, έγινε μια σκονισμένη

μουντάδα όλος ο ουρανός ΄ και τα βουνά

με τις γαλήνιες γραμμές, Πεντέλες, Υμηττοί,

είναι σαν είδη για ξεσκόνισμα, τόσο βουτημένα

στις ανταύγειες της δύσπνοιας. Έφυγε και ο Απόλλωνας,

εφύγαν κι οι Δρυάδες, πάνε μακριά από την αναμμένη πέτρα.

Κατοικήσαν φαίνεται άλλα βουνά. Τα πράσινα χρώματα

από κοντά είναι πολύ ωραία, αλλά μόνο ως χρώματα΄

γιατί φύλλο τους δεν σείεται, η δροσιά δεν τα ενοικεί,

πουλιού λαλιά δεν βγαίνει, παρεχτός κάτι ροκανίσματα,

καμώματα της ζέστης, τζιτζίκια, τριζόνια, γρύλλοι,

όλο κάτι ξύλινα οντάρια, γεννήματα της ασφυξίας,

όλα σαν φωνές από χύτρες, τσιτσιρίσματα αλχημείας…

Η συνέχεια ή απόδοση αυτού του λαμπρού υποθετικού λόγου (του είδους: Αν το Θέρος έρθει, μπορεί ο Χειμώνας να ‘ναι μακριά;) διαβεβαιώ πως επιφυλάσσει κι άλλες εκπλήξεις.

-ΝΙΚΟΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΣ-ΓΚΙΚΑΣ, περιοδικό ΕΥΘΥΝΗ-Περιοδικό Ελευθερίας και Γλώσσας, τχ. 289/1, 1996, σ. 1-2.

Η ΑΠΑΡΧΗ ΜΙΑΣ ΦΙΛΙΑΣ

     Το 1935 γνώρισα τον Π. Π. ζν [Τ. Κ. Παπατσώνη] καλά, βγάλαμε τότε με τον Πικιώνη και άλλους ένα περιοδικό καλλιέργειας και τέχνης «Το Τρίτο Μάτι». Και οι δυσκολίες ήταν πολλές, οικονομικές πρωτίστως, όπως σε όλα τα περιοδικά, αλλά και τυπογραφικές, γιατί φιλοδοξούσαμε να παρουσιάσουμε στο Ελληνικό κοινό ένα πρωτοποριακό περιοδικό, «πρωτοποριακό και στην ύλη και στην παρουσίασι: τυπογραφία, σελιδοποίηση, σχήμα». Έτσι μεταχειριζόμαστε έντονες διαφορές στον οφθαλμό των στοιχείων, παιχνίδια με τα όρθια και τα πλάγια γράμματα, τα λεπτά, τα ημίμαυρα, τα πλατέα, τα αρχαϊκά και ούτω καθ’ εξής, καθώς και διαφορετικές πολλαπλές αναλογίες στους τίτλους, τα κείμενα, τις σημειώσεις, τα περιθώρια κλπ. (πράγμα για το οποίον εγώ κυρίως εισέπραττα ουκ ολίγα παράπονα, γρίνια, μούντζες και αναθέματα από τους εργάτες στην «κάσσα» τους ή στην «μηχανή». Ακόμη, όταν τους γύρευα την τελευταία στιγμή να μου βάλουν ένα διάστιχο, μια αραίωσι ή μια αλλαγή στους τίτλους, ή να φύγουν τα κεφάλαια, ή να προστεθούν αριθμοί, ή οι αριθμοί να γίνουν από αραβικοί ελληνικοί και το κεφαλάκι του κ. Εφέτου πατσάς).

     Ο Απόστολος Μελαχρινός, λαμπρός συμβολικός και παρακμαϊκός (ή παρηκμασμένος;) ποιητής που ευχαρίστως απήγγελνε τους στίχους του προφέροντας αλά γαλλικά τα ρό σαν γό και συνάμα προσθέτοντας στην ωραία του φωνή ένα είδος ρογχώδες τρέμουλο που γαλλικά θα το λέγαμε en grassoullant, ήταν επίσης ιδιοκτήτης τυπογραφείου όπου έβγαζε το δικό του περιοδικό, τον «Κύκλο». Ακούγοντας τα παράπονα και την αγανάκτηση των δύο εργατών του και τις δικές μου μεμψιμοιρίες, χρησιμοποιούσε το ακατανίκητον χαριτόβρυτο μειδίαμά του και επωφελείτο πολύ σωστά να μου φουσκώσει τον τελικό λογαριασμό.

     Αλλά σοβαρότερες δυσκολίες παρουσίαζε ένα άλλο. Οι εικαστικές τέχνες, είτε επρόκειτο περί των νέων της ζωγραφικής, γλυπτικής, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη ή εδώ, είτε επρόκειτο για τεκμήρια από αρχαίες τέχνες και τεχνικές ανά τον κόσμο, είτε επρόκειτο περί γεωμετρικών και αφηρημένων σχημάτων, δεν εχρειάζοντο τίποτε άλλο από ένα καλό κλισέ και μια λεζάντα. Φιλοδοξία μας όμως ήταν να ενημερώσουμε το κοινό και με κείμενα ανάλογα των οποίων υπήρχε σωρεία και που ήταν άγνωστα στον τόπο μας, και εξακολουθούν να είναι άγνωστα. Αλλά, όπως είπα, οι εικαστικές τέχνες έχουν το θαυμάσιο προνόμιο να ομιλούν γλώσσα διεθνή, ενώ τα λογοτεχνικά κείμενα χρήζουν μεταφραστού-και καλού μεταφραστού. Ήταν δε τα κείμενα αυτά λογιώ-λογιώ. Αλλά ξηρά και τεχνικά, αλλά γλαφυρά και τεχνοκριτικά, αλλά καθαρά λογοτεχνικά, αλλά ποιητικά και τα πρωτότυπα, άλλα μέν στην Αγγλική, άλλα στην Γαλλική, αλλά στην Γερμανική, άλλα στην αρχαία ελληνική ή λατινική.

     Τότε παρουσιάσθη ο Ππζνς [Παπατσώνης]  ως θεός και μάλιστα ως από μηχανής θεός. Τα ανέλαβε όλα συλλήβδην και αθρόως και τα μετέφερε στην πιο θαυμάσια ελληνική γλώσσα, ένα έκαστον καθ’ ό ήρμοζεν άνευ περιττών ενδοιασμών, χρονοτριβών, κομπασμών, ζευζεκιών, και σούπα μούπες, και άσε να δούμε, και σου λέω αργότερα, και βλέπουμε και τα παρόμοια. Και έτσι επί τέλους ησθάνθημεν μια τέλεια ανακούφισι.

     Αλλ’ η ανακούφιση μετεβλήθη εντός ολίγου εις θαυμασμόν, διότι την έξοχη μεταφραστική εργασία ακολούθησε η πιο πρωτότυπη και μαγευτική δημιουργική εργασία, είτε ως πολυσπούδαστα και πλούσια εις εννοίας άρθρα, είτε ως εξαίσια ποιήματα ερμητικά, σκοτεινά ενίοτε αλλά γεμάτα από αισθήσεις και αισθήματα λεπτοφυή, ιδιοφυή, ρεμβώδη, νοσταλγικά, πλήρη αποχρώσεων, αντικατοπτρισμών, αναφορών εις ποιήματα και ποιητάς παλαιούς ή αρχαίους ή νέους ή χριστιανικούς, και εις τοπία εξ ίσου πλούσια, ποικίλα, αναπάντεχα, αλλά ποτισμένα με την αίσθησι της ύλης, του καιρού, του ανέμου, του υγρού ή του ξηρού, του ρίγους του ταραγμένου ή του δυσδιάκριτου, του μουντού ή του κενού, της Ανατάσεως ή του Συνεπαρμού.

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ, εφημερίδα Η Κυριακάτικη Αυγή 30/11/2003

Επισκέπτες

«Ι. Κ. Παπατσώνης, Έλληνας»

     Προεξαγγελτική επεξήγηση του –δανείου-τίτλου μου: είναι ο ακροτελεύτιος στίχος του ποιήματος Το Ποτήριον τούτο, το οποίο ανήκει στην ποιητική του συλλογή Αναβαθμοί προς Παρνασσόν. Άρα, δικός του ο χαρακτηρισμός –ο αυτοχαρακτηρισμός, ακριβέστερα. (Έτσι, για να μην ενοχληθούν οι θιασώτες της μεταμοντέρνας globalite, των οποίων τα γραφόμενα, επ’ εσχάτων, τόσον όμορφα δένουν με τ’ αντίστοιχα των σταυροφόρων της πούρας διεθνικότητας, ουμην αλλά και με τα καμώματα των παραζαλισμένων της χριστιανικής υπερ- εσχατολογίας). Όμως, σε λίγο, γι’ αυτό το Έλληνας, και για το πώς ο ίδιος το εννοούσε. Τώρα να πάμε πίσω, κάπου στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του εικοστού αιώνος-του απατεώνος.

1914. Ο ποιητής στιχουργεί για το Ροζάριό του, έτσι ονομάζοντας το κομποσκοίνι του που τον βοηθά, ώστε να μην χάνει «την προσοχή, την προσευχή και την παράκλησή του».

1919. Την ίδια χρονιά του ταξιδιού του στην Κωνσταντινούπολη, όπου παρέμεινε επί έξι μήνες, γεννιέται η Beata Beatrix. Η Βεατρίκη του στον δρόμο. «[…] Με μεγαλοπρέπειαν ανάτειλε για μας ο φλογερός ο Ήλιος των Μεσονυχτίων, που συγκρατεί στην αγκαλιά του όλα τα πλήθη των Αστερισμών του Στερεώματος, κι ουδέποτε αναζήτησε τον όλεθρό τους στη γαλανή εξαφάνιση. […]». Να προσέξουν, οι εχέφρονες. Μιλάμε για τα 1919. Είναι τότε που ανατέλλει, με το ποίημα αυτό, ο φλογερός ο Ήλιος των Μεσονυχτίων. Ας ξεχάσουμε, τι έχουμε παπαγαλίσει για τις οριοθετήσεις και για τις γενεαλογίες. Ο ελληνικός μοντερνισμός στα ποιητικά μας πράγματα, φλέγεται στην ανατολή του ως ο Ήλιος των Μεσονυχτίων. Εναρκτήριά του φανέρωση: το ποίημα αυτό του Τ. Κ. Παπατσώνη Beata Beatrix.

     Η περίπτωση του Παπατσώνη παραμένει απολύτως ιδιότυπη και απαρομοίαστη στο ελληνικό ποιητικό στερέωμα. Γνωρίζουμε την ποίησή μας στη συνέχειά της, από τον Σολωμό στον Παλαμά και τον Σικελιανό κι ύστερα στο ’30 και τις κοσμογονικές του εκρήξεις. Όμως, αταξινόμητες και, ως ένα βαθμό, «παραβατικές» περιπτώσεις, οι οποίες εκ φύσεως δεν μπορούν να ενταχθούν σε συνομοταξίες, έχουμε μόνον τρεις: Ο Κάλβος, ο Καβάφης, ο Παπατσώνης. Ας δούμε, όσο μπορούμε καλύτερα, την περίπτωση του τελευταίου, που μας απασχολεί. Το Ροζάριο του 1914, ενσωματώνει το παπαδιαμαντικό κομποσκοίνι, δίχως να χάνει τίποτα από το φως του, αλλά η δι’ αυτού προσευχή μας πηγαίνει πολύ πίσω. Μη αρνούμενος τις θεμελιώδεις διαφορές, αφήνει όμως κατά μέρος τα αμυντικά απωθημένα ως προς τη Δύση-έστω κι αν δέχεται τις ιστορικές αιτίες αυτών των απωθημένων. Ο Έλλην Τ. Κ. Παπατσώνης δημιουργεί στην ποίησή του το κλίμα μιας χριστιανικότητας όπου ως ιστορική σάρκα εμπειρίας βλάστησε τους πρώτους δέκα αιώνες της χριστιανικής ιστορίας. Εννοείται ως Έλληνας μόνον μέσω της οικουμενικότητας που έδωσε στον όρο η χριστιανική του σημασιοδότηση. Εκεί περί τα 1920, αυτή η ευρύτητα πνευματικών αναφορών-κι ενόσω τελεί σε ενημέρωση για το τι τεκταίνεται στην ευρωπαϊκή ποίηση, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την τροπή των ποιητικών δεδομένων στην ελληνική γλώσσα, κομίζοντας τις παράξενες αύρες της ιδιότυπης αισθαντικότητας και πνευματικότητάς του. Στις μορφές η ελευθερία που φέρνει ο Παπατσώνης, κατακυρώνεται από τη μίξη της καθαρεύουσας και της δημοτικής, από τα ενσωματωμένα αποσπάσματα της Υμνογραφίας, ελληνόγλωσσης και λατινικής. Και πάνω απ’ όλα από τον ελεύθερο στίχο του. Να γιατί, η γλώσσα του απηχεί τον Καβάφη. Γιατί και οι δυό τους-τόσο διαφορετικοί ιδιοσυγκρασιακά- δημιουργούν γλώσσα παλίμψηστη: Ο Αλεξανδρινός με αποσπάσματα και ήχους από την κοινή Αλεξανδρινή μέχρι και τη φαναριώτικη ΄ ο Nobilissimus Παπατσώνης από την εκκλησιαστική ρωμανική παράδοση. Γνωρίζοντας ο Παπατσώνης τις ποιητικές ανακατατάξεις στην Ευρώπη, δεν αναμηρυκάζει. Θα μπορούσαμε να πούμε, πως τον βοηθούν μονάχα για το καλύτερο ξεδίπλωμα της δικής του πνευματικότητας, που τον ωθεί προς τις συγκεκριμένες μορφές. Μορφές πρωτόγνωρες, άσχετες με τα ρεύματα που, στα 1920, διατρέχουν τον ευρωπαϊκό ποιητικό λόγο (καθαρή ποίηση, υπερρεαλισμός κ. ά.).  Απροσδόκητη ανάδειξη της δραστικότητας τετριμμένων από την κατάχρηση λέξεων, συνδυασμοί στοιχείων της ποιητικής παράδοσης με λόγιες εκφράσεις, φως και κλίμα πρωτοχριστιανικής ευαγγελικότητας. Η επερχόμενη γενιά του ’30, ξενίσθηκε από το ιδιότυπο κλίμα της παπατσωνικής θρησκευτικότητας, που φανερώνονταν ως ανοίκεια γι’ αυτούς παραδοξότητα. Οι όροι συνομιλίας της με την Ευρώπη, αλλά και τα συμφραζόμενα μέσω των οποίων έσκυψε στην ελληνική παράδοση, ήταν διαφορετικοί. Η χριστιανική-στην ιστορική της και πνευματική καθολικότητα- ελληνικότητα του Τ. Κ. Παπατσώνη, πήγαινε πολύ βαθύτερα στην ιστορία και έδινε καρπούς-ίσως ίσως- εξωτικούς, εν αναφορά προς την επανεύρεση του τοπίου και των αναλογιών του στις αισθήσεις, ή του βάρους του ιστορικού δράματος, νοουμένου στο πεδίο της τραγωδίας. (Στοιχεία που συγκροτούν την πορεία της γενιάς του ’30).

     Σήμερα, που ο κορεσμός γίνεται περισσότερο αισθητός στα ποιητικά μας πράγματα, ο Παπατσώνης μπορεί να μας δώσει πολλά. Πρώτα απ’ όλα, μπορεί να μας συμφιλιώσει με την πνευματικότητα του ιστορικού μας παρελθόντος, για να κατανοούμε το παρόν μας πληρέστερα. Η ποίησή του μας βοηθά, κατόπιν, να διαβάσουμε γονιμότερα και τη μεσοπολεμική περίοδο αλλά και το ’30.

     Όσο για τις νευρασθένειες περιφερειακού και μεταπρατικού τύπου, οι οποίες θεσμοθετούν αλλοιώσεις και παραναγνώσεις- γι’ αυτές και για κάθε αντίστοιχη ιδεοληψία, ο Παπατσώνης θα αποτελεί Γη που τρέμει ως προς τις βεβαιότητες που διατυπώνουν. Αυτές κατά βάθος είναι παραισθήσεις. Επιστρέφοντας στις νύξεις της αρχής του κειμένου, θα παραδειγματολογούσα, λέγοντας ότι ο Παπατσώνης εμπράκτως καταρρίπτει την πεποίθηση της χαώδους-δήθεν-αντιθέσεως, μεταξύ ιθαγένειας και οικουμενικότητας ΄ αποδεικνύει δε, ότι το δεύτερο δεν μπορεί να υπάρξει δίχως την ύπαρξη του πρώτου ΄ η πρωτοποριακή του ποιητική ευρύτητα δένει σε μορφές υψηλού κύρους, το τοπικό με το καθολικό, το εθνικό με το υπερβατικό. Το ποιητικό υποκείμενο πολιτεύεται- με την έννοια του υμνογραφικού εν τω βίω πολιτευσάμενος- συγκροτώντας έναν ποιητικό χώρο όπου το κοινό δένεται με το προσωπικό. Το κοινωνικό με το πνευματικώς υπερβατικό. Δύσκολα πράγματα, όταν απολυτοποιείς στην ανάγνωσή σου το μέρος εις βάρος του καθόλου. Όταν, για να βεβαιώσεις τους ιδεολογικούς σου κώδικες, οριζοντιώνεις, στην προκρούστεια λογική των ζντανοφικών εμμονών ή του άσαρκου μεταμοντερνισμού της υπερ-εσχατολογίας, ακόμη και την ποίηση.

--

Σημειώσεις:

-Στο τέλος του «Εγκωμίου του Friedrich Holderlin» αναφέρονται στην έκδοση τα εξής: Το παραπάνω κείμενο είναι ομιλία κατά τον πανηγυρισμό της διακοσιετηρίδος από τη γέννηση του ποιητή, που έγινε στο Ινστιτούτο Goethe Αθηνών στις 10 Απριλίου 1970. Η Ελένη Κυπραίου, μετά την ομιλία, απήγγειλε τους τρείς ύμνους, που δημοσιεύονται πιο κάτω, σε μετάφραση του ομιλητή, σελ. 27. Στην επομένη σελίδα, 28 πριν το κεφάλαιο «Ο ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΣ» Εισαγωγικό Σημείωμα στην Παράφραση του Ποιήματος «ΘΡΗΝΟΙ ΤΟΥ ΜΕΝΩΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΟΤΙΜΑ», δημοσιεύονται 7 ξενόγλωσσοι τίτλοι βιβλίων, «Μερικά χρήσιμα βιβλιογραφικά στοιχεία από την υπάρχουσα απέραντη διεθνή βιβλιογραφία». Αναφέρονται το μελετήματα του φιλόσοφου Martin Heidegger Erlauterungen  zu Holderlins Dichtung 1953, και η έκδοσή του στην γαλλική της μετάφραση από Gallimard 1968. Το γραμμένο στα γερμανικά μελέτημα, στη γαλλική του μετάφραση του φιλόσοφου Karl Jaspers, Strindberg et Van Gogh – Holderlin et Swedenborg. Το βιβλίο του Maurice Blanchot: La Folie par Excellence. Με την διευκρίνιση μέσα σε παρένθεση «(Πρόλογος πολύ ενδιαφέρων στην παραπάνω μελέτη του Jaspers, 1953)». Το βιβλίο του Dr. Med. Wilhelm Lange: Holderlin. Eine Pathographie 1909. Το βιβλίο του Jean Laplanche: Holderlin et la Question du Pere 1961. Και, Hans Schneider: Holderlins “Halfte des Lebens”, ein daseinanalytischer Versuch. (Από τη Μηνιαία Επιθεώρηση Ψυχιατρικής και Νευρολογίας, Basel, Switzerland, 1946).

- Στην σελίδα 75 της έκδοσης στο κεφάλαιο «ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΕΚΣΤΑΣΕΩΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΧΡΙΣΤΟΥ» ο ποιητής και μεταφραστής Τάκης Παπατσώνης σημειώνει: «Εκτός των πολλών γερμανικών (περισπούδαστων έργων) πρέπει να μνημονευθεί η αξιόλογη αλλά συντομώτατη, σχεδόν επιγραμματική, διπλή ελληνική συμβολή του Δ. Καπετανάκη («Χαίλδερλιν», εκδ. «Κύκλου», 1938 και «Η Μυθολογία του Ωραίου», εκδ. Παπαδογιάννη, 1937)».

-στην σελίδα 113 στο «Σχεδίασμα παραφράσεως» του ποιήματος «ΠΑΤΜΟΣ», σημειώνει μεταξύ άλλων ο Τάκης Παπατσώνης: «Την ημιτελή όμως μορφή παραθέσαμε ολόκληρη (βλ. σελ. 349-352 του γερμανικού κειμένου), γιατί παραλλάζει τόσο σημαντικά, ώστε ν’ αποτελή ένα αξιοθαύμαστο συμπλήρωμα και τελείωσι, παρ’ όλο το κολόβωμά της, των δύο πρώτων. Το ακέραιο ποίημα υποδιαιρείται σε δεκαπέντε στροφές (υποτυπωδώς, χωρισμένες στο νόημα) των δεκαπέντε στίχων ΄ σύνολο στίχοι 225».

-Στο περιοδικό «Εποπτεία» τχ. 58/6, 1981, σ. 525-, στην ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, ο πειραιώτης Ευάγγελος Ν. Μόσχος υπογράφει το κείμενο «Η Εξαστράφτουσα Παρουσία» ένα μελέτημα για τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη. Εκ παραδρομής, αναγράφεται το όνομα του ποιητή ως Γ. Παπατσώνης.

-Το κείμενο «Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ» του Δημήτρη Σταθόπουλου, στο περιοδικό «Ευθύνη» τχ. 79/7, 1978, σ. 403-405, είναι όπως αναγράφεται, «Ομιλία στο «Παρνασσό», στις 17/2/1978 σε τιμητική βραδιά για τον ποιητή Παπατσώνη. Συμπληρωματικά να αναφέρουμε ότι ο Δημήτρης Σταθόπουλος, υπογράφει και το κείμενο «ΤΑ ΣΩΤΗΡΙΑ ΚΑΡΦΙΑ». Πασχαλινός περίπατος στο Όρος με συντροφιά το «αγιορειτικόν εργόχειρον» του Παπατσώνη, σ. 87-92 στον τόμο «ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ» ΓΙΑ ΤΑ ΟΓΔΟΝΤΑΧΡΟΝΑ ΤΟΥ, έκδοση «ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ», Μάϊος 1976. Με αυτόν τον τόμο αυτόν, τον αφιερωμένο στον ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη αρχίζουν την οσάνω αφιερωματική σειρά τους οι εκδόσεις και το περιοδικό «Ευθύνη» του ποιητή και μεταφραστή Κώστα Ε. Τσιρόπουλου. Στο ίδιο αφιέρωμα ο Παπατσώνης, δημοσιεύει την «Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΠΩΝ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ», σ. 393-395, Ανέκδοτη ραδιοφωνική ομιλία. Του δασκάλου της θεατρικής τέχνης Κώστα Γεωργουσόπουλου, «ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ» σ.396-399. Το κείμενο του ποιητή Ματθαίου Μουντέ (ποιος δεν θυμάται την ραδιοφωνική του εκπομπή «Αιγαίο ρίζα και παράδοση),  «ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΔΩ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΠΙΚΡΟ …». Μνήμη Τάκη Παπατσώνη σ. 400-402.

-Ο Θεσσαλονικιός ποιητής και δοκιμιογράφος Γιώργος Θέμελης, είναι νομίζω ο πρώτος που συσχετίζει τους δύο αυτούς θρησκευτικούς ποιητές της γραμματείας και παράδοσής μας. Του καθολικού ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη και του ορθόδοξου διηγηματογράφου κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Το μελέτημα του ποιητή Γιώργου Θέμελη (Σάμος 23/8/1900- Αθήνα 14/4/1974) «ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ-ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ», σ.43-56, «Ο Παπατσώνης σα να συνεχίζει τον Παπαδιαμάντη, προχωρώντας πιο πέρα με αφετηρία το «πράγμα», όπως εκείνος. Η απογείωση από το συγκεκριμένο και απ’ το πράγμα είναι, νομίζω, στοιχείο αυστηρά «μοντέρνο», αν και ειδικώτερα «ελληνικό» και επομένως ο Παπατσώνης από τούτη τη μεριά είναι ποιητής μοντέρνος στην ουσία, όσο κι αν δείχνει στην επίφαση, δηλαδή στην όψη της μορφής, ότι ανήκει στην ανανεωμένη παράδοση. Και έχει πράγματι στοιχεία από κεί, διαμορφωμένα μ’ ένα δικό του προσωπικό τρόπο.», είναι από το βιβλίο του «Η ΕΣΧΑΤΗ ΚΡΙΣΙΣ» εκδόσεις Γεωργίου Φέξη 1964. Όπου ξεχωρίζουν επίσης τα μελετήματα «Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΕΟΣ», «ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΑΓΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ», «ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ Ή ΤΑ ΠΤΕΡΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ» κ. ά. Ο μοντέρνος ποιητής Τάκης Κ. Παπατσώνης, εξετάζεται και σε άλλα μελετήματα του Θέμελη, όπως πχ. «Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ»-ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ, τόμος β΄, εκδ. Κωνσταντινίδη-Θεσσαλονίκη 1969, στον τόμο «ΕΝΑΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ»- Πορεία προσανατολισμού προς το Άγαλμα, εκδ. Κωνσταντινίδης 1975, στον τόμο «Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΠΟΙΗΣΗ ΜΑΣ» ΙΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ, εκδ. Βάκων 1967.

-Ο εικαστικός και συγγραφέας Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ένας από τους πλέον εμβληματικούς ζωγράφους της γενιάς του 1930. Της γενιάς που την μάχονται τα τελευταία χρόνια, νεότεροι μετασεφερικοί μελετητές και κριτικοί των μεταγενέστερων λογοτεχνικών γενεών Ο Γκίκας, είναι ο μπροστάρης του τιμητικού αφιερώματος των Τετραδίων Ευθύνης το αφιερωμένο στον Τ. Κ. Π., με το κείμενο «ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ», σ.9-10, «Παρ’ όλο που δεν είμαι άνθρωπος της πέννας έχω κατά καιρούς γράψει για την ποίηση του φίλου μου Τάκη Παπατσώνη καθώς και για τον ίδιο τον άνθρωπο, για την πολυμάθειά του και για το μεταφραστικό του έργο.» και καταλήγει ο Γκίκας, «Φαντάζομαι πώς ο Παπατσώνης μοιάζει λίγο με τον μεγάλο Θιβετιανό ασκητή και δεν θα απεποιήτο το απόφθεγμα». Η στιχομυθία που αναφέρει ο ζωγράφος είναι η εξής: «Έτσι, όταν κάποτε ένας νέος θρησκευόμενος μοναχός και επίδοξος αναχωρητής παρουσιάσθη στο χιονισμένο ασκητήριο του διάσημου θιβετιανού διδάσκαλου παρακαλώντας να τον δεχθή για μαθητή του, εκείνος αφού τον κοίταξε προσεκτικά, τον ρώτησε αν ξέρη να λέη ψέμματα και όταν ο νεαρός απάντησε με αγανάκτηση: «Ποτέ», «έ, τότε» του λέει, «πήγαινε πρώτα να μάθης κι’ ύστερα έρχεσαι πάλι σε μένα», σ.9-10.

Το γνωστό καλλιτεχνικό περιοδικό που εξέδιδε η φιλική ομάδα των καλλιτεχνών τον μεσοπόλεμο 1935-1937, μεταξύ των οποίων στενός συνεργάτης υπήρξε και ο πειραιώτης Δημήτρης Πικιώνης είναι το 3^Ο μάτι, τεύχη 1-12. Έκδοση Πνευματικής Καλλιέργειας και Τέχνης. Τα τεύχη του περιοδικού ανατυπώθηκαν σε έναν μεγάλου μεγέθους τόμο τον Ιούνιο του 1982 στην Αθήνα από το «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ» στην σειρά «περιοδικά του 20^ου Αιώνα, 4» του κυρού Μάνου Χαριτάτου. Στο ευρετήριο των ονομάτων των τελευταίων σελίδων συναντάμε και το όνομα του ποιητή και μεταφραστή Τάκης Κ. Παπατζώνη στις σελίδες: 50,83,112,113,158,162. Ας δούμε τις συνεργασίες (ποίηση και μετάφραση) του Τάκη Κ. Παπατσώνη στο περιοδικό:

«ΤΡΕΙΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΤΟΥ JOHN RUSKIN» μτφ. Τ. Κ. Παπατζώνη σ.50-61, τχ. 1. 

Στην σελίδα 69, που δεν αναφέρεται στο ευρετήριο, δημοσιεύεται το κείμενο του Jiro Harada, The Gardens of Japan. ΓΙΑΠΩΝΕΖΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ, σε μετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη. Μετά το κυρίως κείμενο ακολουθεί ένα επεξηγηματικό, «Γενική διαίρεση. Τα περιβόλια της Ιαπωνίας έχουν από πολύ καιρό υποδιαιρεθή, σύμφωνα με το χαρακτήρα του εδάφους, σε δύο γενικές κατηγορίες….» στο τέλος του κειμένου, αναφέρονται τα αρχικά Τ. Κ. Π. Προσμετρώ την μετάφραση στον Παπατζώνη ελπίζοντας να μην λαθεύω, μια και δεν υπάρχει όπως τονίζει και ο ποιητής Νάσος Βαγενάς μια εργογραφία και βιβλιογραφία για τον ποιητή μέχρι σήμερα.

Στο τριπλό τεύχος 4,5,6 του 1936, σ.83-88, δημοσιεύεται το κείμενο του Τ. Κ. Παπατζώνη, «ΕΝΑ ΨΙΧΙΟΝ ΑΠΟ ΜΕΓΑΛΟ ΔΕΙΠΝΟ. (DANTE), «Κάποιος βουδδικός μύθος διηγάται πως…».

Στις σελίδες 112-115, ο Παπατζώνης παρουσιάζει «ΤΕΣΣΕΡΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ». Α΄ ΜΥΘΟΣ. Β΄ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ. Γ΄ ΤΑ ΚΛΕΙΣΤΑ ΕΡΜΑΡΙΑ. Δ΄ΤΑ ΟΡΕΙΝΑ.

Στην σελίδα 158, μετά το παραμύθι I FURMIKA KE O PONTIKO- PARAMITHI TIS KALABRIAS, δημοσιεύονται σκηνές από την «εξωφρενική ιλαροτραγωδία» του ALFRED JARRY, UBU-ROI, τις σκηνές II, III τις μεταφράζει ο Τάκης Κ. Παπατζώνης, σ.159.

Τέλος, στις σελίδες 162-163, ο Παπατζώνης μεταφράζει: ΙΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ, JAMES JOYCE, ULYSSES (Η αρχή του μονολόγου της Κυρίας Μπλούμ).

- Το τεύχος του περιοδικού Κ,  είναι αφιερωμένο στον ποιητή. Στο ίδιο τεύχος επίσης, η Βασιλική Κοντογιάννη, δημοσιεύει «Από την Αλληλογραφία Σεφέρη-Παπατσώνη-Δημαρά. Ποίηση, γλώσσα και ιδεολογία» σ.5-25. Ο Αλέξης Ζήρας επίσης, γράφει την εισαγωγή και σχολιάζει «Ένα αυτοβιογραφικό κείμενο  και δύο επιστολές» σ. 32-36. Στις σελίδες 37-38 δημοσιεύεται «Ανέκδοτη μετάφραση του Τ. Παπατσώνη Adventus της Christina Rossetti (1830-1894). Ο κριτικός Βαγγέλης Χατζηβασιλείου δημοσιεύει το «Η ποιητική ουτοπία της μικράς άρκτου. Παρατηρήσεις για την Ursa Minor (1944) του Τ. Κ. Παπατσώνη, σ. 39-44. Ο ποιητής και δοκιμιογράφος Δημήτρης Κοσμόπουλος, υπογράφει το κείμενο «Παπατσώνης Nobilissimus” σ. 45-51. Ο Δημήτρης Αγγελής, γράφει το «Ο ποιητής που στις ανθολογίες παραλείπεται» σ. 51-53. Ο Δημήτρης Ελευθεράκης γράφει το «Τ. Κ. Παπατσώνης: Γραμματολογική κατάταξη, θρησκευτική ποιητική και προϋποθέσεις της έρευνας» σ.54-62. Η Βαρβάρα Παπασταύρου- Κορωνιωτάκη γράφει το «Τάκης Παπατσώνης- Πωλ Κλωντέλ όταν «η Μούσα είναι η θεία Χάρις», σ. 62-68.Ο ποιητής Γιάννης Κοντός στην μνήμη του Ματθαίου Μουντέ δημοσιεύει το κείμενο «Η βαθιά συνείδηση και η ποίηση, το γαλάζιο ιμάτιο της Παναγίας» του Τάκη Παπατσώνη» σ. 69-79.

- ΒΙΒΛΙΑ

 -ΟΠΟΥ ΗΝ ΚΗΠΟΣ, Δοκίμια, εκδ. «Οι Εκδόσεις των Φίλων», Δεκέμβριος 1972, σελ. 176. Δραχμές 250

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ποικίλματα και Σχολιασμοί στην εορτή της Πεντηκοστής, σ. 7

Όταν ανθίση το αμύγδαλον, σ. 51-

Φόβος Κυρίου, σ. 54

Η πολυπράγμων δεξιά, σ. 57

Διαθήκη αιώνος, σ. 61

Βάρος δόξης, σ. 65

«Μύλος ονικός», σ. 68

Το αίμα της ειρήνης, σ. 71

Περί ανίας και περί ανοίας, σ. 74

Πέρα κι από τη συντέλεια, σ. 79

Ελληνοχριστιανισμός, σ. 83

De libero arbitrio et de Gratia Divina, σ. 85

Ή άτρωτη Μούσα, σ. 91

Οι νέοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, σ. 94

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, σ. 98

Τά κατά Παύλον, σ. 103

Το θέατρο του Κλωντέλ, σ. 134

Ο Έλιοτ ζή, σ. 142

Παύλος Βαλερύ, σ. 146

Schicksalsverbundenheit, σ. 167

-ΠΩΛ ΚΛΩΝΤΕΛ, Ο ΚΛΗΡΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΗΜΕΡΙΟΥ. Δράμα σε τρείς πράξεις, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη Οκτώβριος 1973, (Προλεγόμενα σ.7-27 Τ. Παπατσώνης) σ. 148 

-ΕΚΛΟΓΗ Α΄ URSA MINOR έκδ. Ίκαρος, Μάϊος 1975, σ. 174, έκδ. γ΄, δραχμές 150.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σχήμα (1929), σ. 7

ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ

Βραδύνοια (1931), σ. 11

Η Πέτρα (1929), σ. 12

Σχήμα περί Πλάνης (1930), σ. 13

Η Παρηγοριά (1930), σ. 14

Εστία (1933), σ. 15

Ο Αθροιστής (1932), σ. 16

Έξοδος (1932), σ. 17

Παροιμία (1932), σ. 18

Νόμος (1932), σ. 19

Η Εξάρτηση (1932), σ. 20

Μνήμες (1933), σ. 21

Η Κυριακή (1933), σ. 22

Περιηγητές στη Λειτουργία (1929), σ. 23

Ο Δίκαιος (1933), σ. 24

Οι Νέες Βλαστήσεις (1933), σ. 25

Η Εξαγορά (1933), σ. 26

Τέρμα (1933), σ. 27

Περί των Πάντων (1932), σ. 28

Αφθαρσία (1933), σ. 29

Οι Εκβεβλημένοι (1932), σ. 30

Ταραχή (1933), σ. 31

Συνάντημα (1933), σ. 32

Συρραφές (1933), σ. 33

Adventus (1934), σ.34

Ο Δυνάμενος (1933), σ. 36

Τα Σημεία (1933), σ. 37

Λαβύρινθοι (1933), σ. 38

Credo (1931), σ. 39

ΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Beata Beatrix (1920), σ. 43

Rapina Sabinarum (1921), σ. 44

Νυχτερινόν Ελάφι (1919), σ. 46

Daniel in fovea leonum signata (1921), σ.48

Μεγάλη Αναμονή της Επιούσης (1930), σ. 50

Εμφάνιση Μεδουσών τον Σεπτέμβριο (1933), σ. 52

Gigantes Gog et Magog (1921), σ. 53

Ημέρες θολές και βορινές την Άνοιξη (1926), σ. 55

Απόψεις της θαλάσσης (1933), σ. 57

Πλήρωμα Αγιότητας (1925), σ. 59

Lourdes (1933), σ. 60

Ίβίσκος (1933), σ. 62

Τριανταφυλλιά (1925), σ. 63

Ο ΕΝΙΑΥΤΟΣ

Το Ροζάριό μου (1914), σ. 67

Κυριακή Ε΄ μετά την Πεντηκοστή (1921), σ. 68

Πέτρου και Παύλου των Κορυφαίων (1921), σ. 69

Των Κορυφαίων Πέτρου και Παύλου στην Λειτουργία (1921), σ. 70

Των Κορυφαίων στον Δεύτερον Εσπερινό (1921), σ. 72

Μνήμη του Αποστόλου Παύλου (1921), σ. 73

Του Βαπτιστού Ιωάννου (1921), σ.74

Το σκίρτημα της Ελισάβετ (1921), σ.76

Στην Απόδοση της Γιορτής των Κορυφαίων (1921), σ. 78

Στην Απόδοση της Γιορτής των Κορυφαίων (Νέα Εντύπωση) (1921), σ. 81

Μία Δευτέρα του Έτους (1921), σ. 82

Μία Τετάρτη του Έτους (1921), σ. 83

Φωτοβόλη τιμωρία του Πραίτωρα (1934), σ.84

Χριστουγεννιάτικη Αγρυπνία (1914), σ. 86

Κατά την  Γέννησιν του Κυρίου (1915), σ. 87

Τριώδιον (1934), σ. 88

Του Λαζάρου (1933), σ. 89

Η Κυριακή των Βαϊων (1914), σ. 90

Περί του Ξύλου (1929), σ. 91

Έν ώρα θερινή (1928), σ. 93

Ωδή (στον παλιόν ιρλανδικό τρόπο) (1929), σ. 95

Βάϊα (1915), σ. 97

Κατά τον Δείπνον (1934), σ. 98

In Parasceve (1934), σ. 100

Τα Εγκώμια (1915), σ. 101

Κατάνυξις Μεγάλης Παρασκευής (1914), σ. 102

Πρό της Ελεύσεως (1925), σ. 103

Των θυρών κεκλεισμένων (1934), σ. 104

Είς Κόρην, όπου αναθρέφετο μέσα εις Μοναστήριον (1919), σ. 105

Τρία Ρόδα (1919), σ.106

Της Υπαπαντής (1934), σ. 108

Το Υπέρ Χιόνα (1915), σ. 109

ΛΙΤΑΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Λιτανείες της Παναγίας (1919), σ. 115

URSA MINOR (1944)

Αφιέρωση: Θαρραλέα γυναίκα στολισμένη με πολλά γαρύφαλα… σ. 125

Α΄. Τό θήραμα, σ.131

Β΄. Πίστη κι’ ελπίδα, σ. 135

Γ΄. Η εξαγγελλόμενη, σ. 138

Δ΄. Πρίν από ταξίδι, σ. 143

Ε΄. Οι μοίρες άγουν, σ.147

ΣΤ΄. Το πέτρινο έντομο, σ.151

Ζ΄. Οι έλξεις, σ. 157

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Χρονικό της σκλαβιάς και της καρτερίας (1944), σ. 163

-Ο ΤΕΤΡΑΠΕΡΑΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Β΄ ΛΗΡΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ. Εξωλογικό σχόλιο πάνω σε δυό ποιήματα Juvenilia του Edgar Allan Poe. εκδ. Ίκαρος, Απρίλιος 1976, σ.416.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ταμερλάνος, ποίημα (παραφραστική προσπάθεια, σχολιασμός), σ. 9-57

Η μεταφυσική ερμηνεία, σ. 57

Νέα ζωή, σ.93

6 Ιουλίου 1974, Σπέτσες, σ. 110

20-23 Ιουλίου 1974, σ. 144

Τρίτη 23, Τετάρτη 24 Ιουλίου, σ. 148

Εισοδικό σε άλλον κόσμο, σ. 207

Άλ’ Ααραάφ (σχόλιο στο ποίημα Άλ’ Ααραάφ), σ. 214

Εισαγωγή σε μια πρώτη ερμηνεία, σ. 242

Άλ’ Ααραάφ, το δεύτερο μέρος (σχόλιο), σ. 307

Άλ’ Ααραάφ, ποίημα (δοκιμή μεταφραστική), σ. 337

Σχολιασμός στο δεύτερο μέρος, σ. 361

Ερμηνευτικοί στοχασμοί του δεύτερου μέρους, σ. 371

Επιλεγόμενα, σ. 407-409

Ο τόμος που παρουσιάζω με τίτλο: Ο Τετραπέρατος Κόσμος Β΄, έρχεται σαν συνέχεια του τόμου Ο Τετραπέρατος Κόσμος Α΄, που δημοσιεύθηκε εδώ και δέκα χρόνια (Ίκαρος 1966).

Κι’ οι δύο τόμοι περιέχουν δοκίμια και μελέτες μου. Ανάμεσα στους δύο αυτούς τόμους υπάρχουν οι εξής δύο διαφορές: Ο τόμος Α΄, περιέχει μεγάλον αριθμό δοκιμίων και μελετών πάνω σε παντοία θέματα, ενώ ο Β΄, αποτελεί μία και μόνη εκτεταμένη μελέτη, σχετική με δύο νεανικά ποιήματα του Edgar Allan Poe. Η δεύτερη διαφορά είναι πώς τα δοκίμια του Α΄ τόμου είχαν όλα δημοσιευθεί σε παλιούς καιρούς σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά, ενώ, η μελέτη του Β΄ τόμου είναι ανέκδοτη. Εδαπάνησα πέντε χρόνια για να την καταρτίσω΄ μεσολάβησαν μακρά διαλείμματα, όπου αναγκαζόμουν για διάφορους λόγους να διακόπτω. Θα γίνει φανερή στον αναγνώστη η διαφορά κι’ η εναλλαγή των διαθέσεων και η συνακόλουθη (μάλλον θελημένη) ασυναρτησία. Άς μην περιμένει αυστηρούς λογικούς συνειρμούς σε ένα έργο, που ο εργάτης του ο ίδιος του δίδει για υπότιτλο «Λήρος και Λόγος».

     Αναγκαστικά ο τόμος περιέχει ενσωματωμένες στην μελέτη: α) προσπάθεια παραφραστική του νεανικού ποιήματος «Ταμερλάνος» (αυτή έχει δημοσιευθεί στις εκδόσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου, μαζί με τη μετάφρασή μου της “Anabase” του  Saint- John Perse), β) προσπάθεια ελληνικής αποδόσεως του δεύτερου ποιήματος της μελέτης, νεανικού κι’ αυτού, του “Al Aaraaf” και γ) μετάφραση του ποιήματος της ωριμότητας του Poe, της “Ulalume” που χρονολογείται από το 1917! Για το τελευταίο αυτό ποίημα γίνεται λόγος στο μελέτημα, για τούτο και το παραθέτω.

     Σκοπός του Σχολίου είναι κυρίως η επιθυμία μου ν’ αποδείξω τον μαντικό, τον προφητικό χαρακτήρα που έχουν τα δύο αυτά καταπληκτικά νεανικά κείμενα. Μαντικά και προφητικά, καθώς βρίσκουν την πλήρωσή τους στην μετέπειτα τραγικά ταραχώδη ζωή του ονειροπόλου Ποιητή, του μεγάλου και τραγικού Έρωτα, της θεοποιημένης ιδανικής Εξαδέλφης και Συζύγου του, συμπάρεδρο των Αγγέλων πού την αφήρπασαν από την αγκαλιά της απέραντης στοργής του.

     Δεν αισθάνομαι διόλου ασφαλής για την πειστικότητα των οραματισμών μου και για την σωστή ερμηνεία των οραματισμών του Ποιητή: έχω τη συναίσθηση πώς βαδίζω ανάερα μέσα σε πυκνή νεφέλη και παραληρώ. Αλλά και η ύπαρξη του Ποιητή πού μου επιβλήθηκε από τη δεύτερη δεκαετία της ζωής μου ως τα σημερινά έσχατα χρόνια, δεν ήταν διαφορετική. Λήρος ήταν μάλιστα Λήρος χωρίς ίχνος Λόγου.

1971-1975 Σπέτσες-La-Tour-du-Pin (Dauphine)-

Κέρκυρα-Σπέτσες-Κηφισιά 

Ουλαλούμη, ποίημα (μετάφραση, σ. 410

-ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. κριτική παρουσίαση Γιάννας Νταουντάκη, εκδ. Κουλτούρα-ΑΘΗΝΑ Φθινόπωρο 1979, σελ.80

-ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΘΩ ήτοι Πηδάλιον νηπτικόν για περιδιάβαση του Όρους, εκδ. Ίκαρος Απρίλιος 1984, σελ. 198. (Φωτολιθογραφική ανατύπωση της έκδοσης του 1963)

-EDGAR ALLAN POE, ΤΑΜΕΡΛΑΝΟΣ, μετάφραση Τάκη Παπατσώνη, εκδ. Διάττων- Εκδοτικό Τυπογραφείο Οκτώβριος 1984, σελ. 40, δρχ. 150

Κείμενο σ. 7-29, Επίμετρο του μεταφραστή σ. 33-34

EDGAR ALLAN POE

Ο Poe ανήκει από πολύν καιρό στην ιστορία και συγκαταλέγεται με τους δοξασμένους της γης. Όσο κι’ αν οι σύγχρονοι συμπατριώτες του προσπαθούν να τον ρίξουν στην καταφρόνηση ή την λησμονιά, μένει πάντα μεγάλος, κι’ η Ευρώπη πολλά του χρωστάει. Για τον Poe όποιαν έκδοση κι’ αν ανοίξει κανείς, θα βρή την τραγική υποβλητική του βιογραφία. Για τούτο θ’ αρκεσθώ μόνο να επαναλάβω εδώ τρείς χρονολογίες: της γέννησής του, 19 Ιανουαρίου 1809, του θανάτου του, σε ηλικία σαράντα ετών, μια Κυριακή, 8 Οκτωβρίου 1849, και της σύνθεσης του πρώτου του ποιήματος που είδε το φως της δημοσιότητος στα 1827, δηλαδή σε ηλικία του ποιητή δέκα οκτώ ετών: Ένα φυλλαδάκι τυπώθηκε με χίλια βάσανα με τίτλο:

TAMERLANE

AND

OTHER POEMS

BY A BOSTONIAN

Young heads are giddly, and young hearts are warm, And make mistakes for manhood to reform.- Cowper Boston

Calvin F. S. Thomas…. Printer 1827

Το τομίδιο αυτό «για λόγους καθαρά προσωπικούς» αλλά που μένουν άγνωστοι, αποσύρθηκε πρίν ακόμη μπεί στην κυκλοφορία, για να ξανα-εκδοθεί ύστερ’ από δυό χρόνια αναθεωρημένο, στην τελειωτική του μορφή. Αυτού του εφηβικού «πρωτόλειου», που έχει όμως την ίδια ακέραια σφραγίδα του μεγάλου του δημιουργού όπως και το ύστατο, πρίν το θάνατό του, “Ulalume” επιχείρησα την απόδοση. 

-ΕΚΛΟΓΗ Α΄ URSA MINOR- ΕΚΛΟΓΗ Β΄ εκδ. Ίκαρος Νοέμβριος 1988, σ.352

-FRIEDRICH HOLDERLIN 1770   1843   1970   Εγκώμιο Τρείς Ύμνοι   Τρία Σχόλια, εκδ. Ίκαρος Σεπτέμβριος 1993, σ. 128. Β΄ έκδοση, δρχ. 1800

Περιεχόμενα

Εγκώμιο του Friedrich Holderlin, σ.7-

Βιβλιογραφικά στοιχεία, σ. 28

Ο Προσωκρατικός, σ. 29

«Θρήνοι του Μένωνος για τη Διοτίμα», (MENONS KLAGEN UM DIOTIMA)- Σχεδίασμα παραφράσεως, σ. 37-

Διονυσιακά, Σχόλιο ερμηνευτικό στον ύμνο «ΆΡΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙΝΟΣ», σ. 44-

«Άρτος και Οίνος», (BROT UND WEIN)-Σχεδίασμα παραφράσεως, σ. 65-

Το τραγούδι της εκστάσεως και της λατρείας του Χριστού. Σχόλιο στο Ποίημα «ΠΑΤΜΟΣ», σ. 75-

«Πάτμος», Σχεδίασμα παραφράσεως, σ. 112-

 ΠΑΤΜΟΣ. Απόσπασμα από μεταγενέστερο ημιτελές σχεδίασμα, Παράφραση από το πρωτότυπο, σ. 121-

-ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. ΓΙΑ ΤΑ ΟΓΔΟΝΤΑΧΡΟΝΑ ΤΟΥ. εκδ. Τετράδια Ευθύνης 1/ Μάϊος 1976, σελ. 158.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

-ΧΡΕΟΣ, σ. 7

-Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 9-

-Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, ΠΕΡΙ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ ΤΙΝΑ, σ. 11-

-Ζωή Καρέλλη, ΚΑΤΕΥΘΥΝΘΗΤΩ, σ. 15-

-Γιώργος Θ. Βαφόπουλος, ΔΙΑΔΟΧΗ «ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΩΝ», σ. 25-, (ποίημα)

-Μηνάς Δημάκης, ΠΟΙΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, σ. 28-

-Γιώργος Θέμελης, Η ΣΥΝΤΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΕΞΙΧΝΙΑΣΤΟΥ, σ. 34-

-Δημήτρης Π. Παπαδήτσας, Η ΥΠΕΡΚΟΣΜΙΑ ΔΥΣΤΥΧΙΑ, σ. 44-

-Μελισσάνθη, Η ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΠΑΥΣΗΣ (Μια μικρή νύξη σ’ ένα μεγάλο Θέμα), σ. 51-

-Τάκης Βαρβιτσιώτης, ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 57-

-Νίκος Φωκάς, Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, ΕΝΑΣ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ, σ. 59-

-Μιχάλης Γ. Μερακλής, ΟΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΝΟΣ ΜΟΤΙΒΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 72-

-Δημήτρης Σταθόπουλος, ΤΑ ΣΩΤΗΡΙΑ ΚΑΡΦΙΑ, σ. 87-

-Κίμων Φράϊερ, ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, σ. 93-

-Ματθαίος Μουντές, Η ΔΑΨΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ, σ. 97-

-Κώστας Μυρσιάδης, Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΒΕΑΤΡΙΚΗΣ ΣΤΗΝ URSA MINOR ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 100-

-Νίκος Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ΣΥΡΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ, σ. 113-

-Στέφανος Ροζάνης, Ο ΤΡΙΣΥΠΟΣΤΑΤΟΣ ΜΑΓΟΣ ΤΗΣ ΑΓΩΝΙΑΣ, σ. 123-

-Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, Ο ΣΥΝΔΟΞΑΣΜΟΣ, Αναπόληση του Τ. Κ. Παπατσώνη, σ. 141-

-ΒΙΟΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ του Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 151-

-περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, έτος Ν΄ τόμος 100^ος τεύχος1185/ Αθήναι, 15 Νοεμβρίου 1976, δρχ. 50.

ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΤΟΥΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ στον Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ. Πολυσέλιδα κριτικά κείμενα.- Ανέκδοτες σελίδες. – Επιλογή από το ποιητικό και το πεζογραφικό έργο του, σελ.1463-1529

-Πέτρος Χάρης, Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, σ. 1463

-Νικηφόρος Βρεττάκος, ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΠΛΑΝΩΜΕΝΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ, 1464-1469

-Θ. Δ. Φραγκόπουλος, Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ «ΕΡΧΟΜΕΝΟΣ Ο ΚΑΙΡΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ», σ.1470-1471

-Τ. Κ. Παπατσώνης, ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ. ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ (ποίημα 1918), σ.1471-1472,

-Μηνάς Δημάκης, Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, σ.1473-1484

-Ματθαίος Μουντές, ΜΙΚΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 1484-1485

-Θεόδωρος Ξύδης, Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ.1486-1493

-Τάκης Κ. Παπατσώνης, ΔΥΟ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, σ.1494

-Ματθαίος Μουντές, ΕΡΗΜΙΚΗ ΦΩΝΗ ΣΑΝ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ, σ.1496-1499

-Πέτρος Χάρης, Η «ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΘΩ», σ.1500-1501

-Βασίλης Ι. Λαζανάς, ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ. 1502-1510

-ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, σ.1511-1521:

Η ΠΑΡΗΓΟΡΙΑ/ ΕΞΟΔΟΣ/ ΠΑΡΟΙΜΙΑ/ Ο ΔΙΚΑΙΟΣ/ ΤΑΡΑΧΗ/ ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ/ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΑ/ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ/ Ο ΤΡΙΠΡΟΣΩΠΟΣ ΜΑΓΟΣ/ ΕΝ ΤΩ: ΑΔΥΤΩ/ ΤΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ/ ΣΟΦΙΑ/ Ο ΨΙΘΥΡΟΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΣΜΟΥ/ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΕΣ/ ΠΟΡΟΣ/ ΤΑ ΕΙΣ ΕΜΑΥΤΟΝ/ ΜΝΗΜΕΣ ΠΙΚΡΕΣ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ.

-Τάκης Κ. Παπατσώνης, ΜΕΛΕΤΗ ΘΑΝΑΤΟΥ, σ. 1522-1524

-Τάκης Κ. Παπατσώνης, ΠΑΥΛΟΣ ΒΑΛΕΡΥ (Ή η αφαίρεση πού χαρίζει την αφθαρσία), σ. 1525-1529

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ

-ΚΩΣΤΑΣ Ι. ΠΑΠΑΘΕΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ,

ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ. ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ, εκδ. Αθήνα 1992, σ. 72

-ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΠΕΓΚΛΗ,

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ στην Γιολάντα Πέγκλη. Επιμέλεια, εισαγωγή, σχόλια: Γιολάντα Πέγκλη- Τάσος Κόρφης, εκδ. Πρόσπερος βιβλίο 81/Φεβρουάριος 1994, σελ. 110

-ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ,

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΤΑΚΗ Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ, εκδ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο-Αθήνα 1997, σελ. 32

-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΡΓΥΡΙΟΥ,

ΤΑΚΗΣ ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ, εκδ. Γαβριηλίδης, Απρίλιος 2009, σελ. 224

-ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ,

ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΟΚΚΙΝΑ ΟΝΕΙΡΑ. Πίστη και έρωτας στον Τ. Κ. Παπατσώνη, εκδ. Πόλις Οκτώβριος 2017, σ. 78.

[Προλόγισμα] σ.9-

«Αρχή Σοφίας», Εκλογή Α΄ (1934), σ. 15-

Άσκηση στον Άθω (1963), σ. 33-

Εκδοτικό σημείωμα, σ. 77-   

-Από τις σελίδες των βιβλίων του ποιητή Τάκη Κ. Παπατσώνη, αντιγράφω και τις εξής εκδοτικές πληροφορίες των βιβλίων του:

ΕΚΛΟΓΗ Α΄ Ποιήματα, εκδ. «Κασταλία», 1934

URSA MINOR, Ποιήματα, εκδ. «Ίκαρος» 1944

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ. (Ανάτυπο από τον τόμο «Για τον Σεφέρη», 1961)

ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑ, εκδ. «Ίκαρος» 1970

ΕΚΛΟΓΗ Α΄- URSA MINOR, β΄ έκδ. «Ίκαρος» 1962

ΕΚΛΟΓΗ Β΄ Ποιήματα, εκδ. «Ίκαρος» 1962

ΑΣΚΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΘΩ, εκδ. «Ίκαρος» 1963

ΕΝΑ ΤΡΙΠΤΥΧΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΟΥ ΔΑΝΤΕ, Δοκίμιο. (Ανάτυπο από τα «Χρονικά Αισθητικής», 1963)

DANTE ALIGHIERLIN (1265-1965), Δοκίμιο (Ανάτυπο από τις «Εποχές», 1965)

HOLDERLIN, εκδ. «Ίκαρος» 1970

ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΚΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ, εκδ. «Ίκαρος» 1965

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Paul Claudel, Στίχοι Εξορίας, (Ανάτυπο από τη «Νέα Εστία», 1940)

Paul Claudel, Ο Δρόμος του Σταυρού, (Ανάτυπο από τη «Νέα Εστία», 1940)

Paul Claudel, Ο Κλήρος του Μεσημεριού, δράμα (Ανάτυπο από τη «Νέα Εστία», 1940)

Paul Claudel, Ο Κλήρος του Μεσημεριού, δράμα β΄ έκδοση Κέντρου Σχολής Μωραϊτη)

Τρείς Ύμνοι του Holderlin και Τρία Σχόλια, (Ανάτυπο από τη «Νέα Εστία», 1942)

Aragon, Τρία Ποιήματα, (Έκδοση Γαλλικού Ινστιτούτου 1945)

Saint- John Perse, Ανάβαση, (Έκδοση Γαλλικού Ινστιτούτου 1959)

Edgar Allan Poe, Ταμερλάνος (Έκδοση Γαλλικού Ινστιτούτου 1959).

ΥΓ.

Για να μην το λογοκρίνουν οι διάφοροι που αναδημοσιεύουν τα κείμενα αυτά σε άλλες ιστοσελίδες, που δεν κατανοούν την σημασία του υστερόγραφου, το εντάσσω μέσα στο κείμενο: Τα περιοδικά που συναντά κανείς ποιήματα, κείμενα και μεταφράσεις του Τάκη Κ. Παπατσώνη είναι πάρα πολλά και χρειάζονται ειδική καταγραφή. Πέρα από το γεγονός ότι το κείμενο αυτό υπερβαίνει τις 15.500 λέξεις. Αφήνω για δεύτερο σημείωμα τα άλλα στοιχεία. Αποδελτίωσα το 3^ο μάτι και συμπληρωματικά αντιγράφω και τους τόμους του ετήσιου καλαίσθητου περιοδικού ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ

Τόμος 1,Εστία 1966. Όταν ανθήση το αμύγδαλο (εσχατολογικό σχόλιο στον Εκκλησιαστή), σ.45-

Τόμος 2, Εστία 1967. Ποικίλματα και σχολιασμοί στην εορτή της Πεντηκοστής, σ.75-

Τόμος 4, Εστία 1969. Εσχατολογικό ή περί προδοσίας, σ. 21-

Τόμος 5, Εστία 1970. Πώλ Κλωντέλ, Winter’s Tale, σ. 18-, ποίημα

Τόμος 6, Εστία 1971. De libero arbitrio et de Gratia Divina, σ. 69-
και, να συμπληρώσω ότι το κείμενο του καθηγητή και ποιητή Κώστα Στεργιόπουλου, το μεταφέρω από το περιοδικό αποσπασματικώς. 

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Σάββατο 19 Οκτωβρίου 2019.