Hannah Arendt
(Αννόβερο14 Οκτωβρίου 1906- ΗΠΑ 4 Δεκεμβρίου
1975)
Η
αινιγματική προσωπικότητα μιας πολιτειολόγου ή το δίλημμα μιας φιλοσόφου;
Πατρίδα μας είναι η γλώσσα ή η πολιτική
δράση;
Δεν είμαι
ούτε αρμόδιος, ούτε ειδικός πάνω στα θέματα και τα ζητήματα της Φιλοσοφίας και
της Πολιτικής Επιστήμης, πέρα από τις προσωπικές μου αναγνώσεις και τα
ενδιαφέροντα. Η δίτομη έκδοση της Ιστορίας της Φιλοσοφίας του άγγλου Μπέρναρντ
Ράσελ στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αρσενίδη, τις προηγούμενες δεκαετίες, μου
έδωσαν την δυνατότητα να έχω μια μικρή ελάχιστη αλλά κατατοπιστική και
ουσιαστική εποπτεία του Κόσμου της φιλοσοφίας. Το παλαιότερο λεξικό του Λαλάντ,
οι τόμοι των γάλλων φιλοσόφων της νεωτερικότητας επίσης, στάθηκαν βοηθήματα
απαραίτητα για μια σφαιρική γνώση και ελάχιστη κατάρτιση σε αυτό το πεδίο των
ανθρώπινων επιτευγμάτων, σε άτομα όπως ο γράφων που ασχολούνται αποκλειστικά με
την ποίηση και την λογοτεχνία. Οφείλουμε να επισημάνουμε την μεγάλη σημασία
στην πληροφόρηση σε θέματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας της δικής μου γενιάς,
του περιοδικού ΕΠΟΠΤΕΙΑ με τα εξαιρετικά του αφιερώματα και συνεργάτες σε
πρόσωπα και θέματα του χώρου της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας. Το ίδιο θα
λέγαμε και για το περιοδικό ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ με τα χρήσιμα αφιερώματά του. Το
λογοτεχνικό επίσης περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ, εκτός από τις κριτικές του πάνω στις νέες
εκδόσεις και κυκλοφορίες, δημοσίευε κριτικές για βιβλία φιλοσοφίας και
κοινωνιολογίας. Βλέπε πχ. την κριτική του Νίκου
Δεμερτζή, «νεοτερικότητα και η αλλοτρίωση του κόσμου» που αναλύει το έργο
της Χάννα Άρεντ «Η Ανθρώπινη Κατάσταση» τεύχος 168/20-5-1987, σ.59-63.
Επικουρικά να αναφέρουμε τον τόμο των Φρανσουά Σατελέ- Εβελίν Πιζιέ-Κούσνερ,
«ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ»- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
ΣΚΕΨΗΣ, των εκδόσεων ΡΑΠΠΑ στην εξαιρετική σειρά τους ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ
ΜΑΣ. Όπως ακόμα, την ενδιαφέρουσα σειρά Φιλοσοφίας των εκδόσεων Παπαζήση με
τους τόμους για τον Εμμανουήλ Κάντ, τον Ζαν Πωλ Σαρτρ, τον Λούντβιχ Βινγκεστάϊν
κ. ά. Και ασφαλώς τα κατά καιρούς βιβλία κοινωνιολογίας που εκδόθηκαν στην χώρα
μας την περίοδο που εισήχθη το μάθημα της Κοινωνιολογίας σαν υποχρεωτικό μάθημα
στην εκπαίδευση. Βλέπε του Τσαούση, του Μπότομορ κλπ. των εκδόσεων Γκούτεμπεργκ.
Και να μνημονεύσουμε ακόμα, την εξαιρετική πολύτομη σειρά ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ των εκδόσεων Γνώση που την διεύθυνση και επιμέλεια είχε ο
αείμνηστος Παναγιώτης Κονδύλης. Δες πχ. το δίτομο έργο του Ραϋμόν Αρόν, «Η ΕΞΕΛΙΞΗ
ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ». Αυτοί οι ενδεικτικοί τίτλοι περιοδικών, βιβλίων
και σειρών, ας το επαναλάβουμε, είναι που μας έφεραν σε επαφή, εμάς τους νέους
της γενιάς του 1980- στα μετά την μεταπολίτευση χρόνια με το σύμπαν της
φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας. Μια και οι γνώσεις μας μέχρι τότε,
περιορίζονταν σε μελετήματα που αφορούσαν κυρίως την αρχαία ελλάδα, τους
Προσωκρατικούς, τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη και τα βιβλία του
Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου ή του νεότερου Χρήστου Μαλεβίτση. Τούτου
δοθέντος, και με ελάχιστα ως μηδαμινά εφόδια με την πάροδο του χρόνου άρχισα να
ενδιαφέρομαι για την φιλοσοφία περισσότερο συστηματικά, παράλληλα με τα της
ποιήσεως και λογοτεχνίας, του δοκιμίου.
Τον κόσμο της Χάννα Άρεντ, τον πληροφορήθηκα μέσω
του γερμανού φιλοσόφου Μάρτιν Χάϊντεγκερ. Διάβασα ότι ήταν πιστή μαθήτριά του,
όπως και του Καρλ Γιάσπερ στα κατοπινά χρόνια. Το άνοιγμα της σκέψης της με
συγκλόνισε όπως και ο ρομαντισμός της να ασχοληθεί-όπως οι ευρωπαίοι ρομαντικοί
ποιητές των προηγούμενων αιώνων-με την αρχαία ελλάδα. Ανήκει στο ρεύμα των νέων
Αριστοτελιστών. Χωρίς να έχω τις ανάλογες γνωστικές προϋποθέσεις για να «κρίνω»
το πλούσιο και ευρύ έργο της, αφέθηκα σε αυτό, και αργά και σταθερά το μελετώ,
προσπαθώντας να κατανοήσω την Σκέψη μιας από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες
του περασμένου αιώνα στον χώρο της. Η Πολιτική σκέψη, πάντα θεωρούσα ότι έχει
άμεση ή έμμεση σχέση με τον κόσμο της Ποίησης. Τα Ομηρικά Έπη, πχ. έχουν μέσα
τους τεράστια αποθέματα πολιτικής σκέψης και φιλοσοφίας. Κοινωνιολογικής
εξέτασης και αντιμετώπισης των ανθρώπινων προβλημάτων. Το ίδιο θα λέγαμε και
για τις αρχαίες τραγωδίες ή τις αριστοφανικές κωμωδίες, αλλά και νεότερα
κλασικά έργα, όπως η Θεία Κωμωδία του Δάντη, τα μυθιστορήματα του Φιοντόρ
Ντοστογιέφσκι, του Ονόρε ντε Μπαλζάκ, του Καρόλου Ντίκενς, τα πεζά του Πιερ
Πάολο Παζολίνι, αλλά και ταινίες όπως αυτές του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, θεατρικά
έργα επίσης, και μια πλειάδα άλλων συγγραφικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων
των τελευταίων χρόνων. Δηλαδή, τα κλασικά λογοτεχνικά και ποιητικά επιτεύγματα
της προνεοτερικής λογοτεχνίας αλλά και εκείνης των νεοτερικών χρόνων, πολλές
από τις ιδέες και σκέψεις των ηρώων τους, εδράζονται πάνω σε ζητήματα και
προβληματισμούς που αφορούν τον χώρο της φιλοσοφίας ή της κοινωνιολογίας.
Μέγιστο ενδεικτικό παράδειγμα τα μυθιστορήματα του Ζαν Πωλ Σαρτ, του Αλμπέρτ
Καμύ κλπ.
Αυτή η ανοιχτή και διαρκής συνομιλία του ιδιωτικού
με τον δημόσιο λόγο, είναι ο καμβάς που περιστρέφεται ο γραπτός λόγος σε όλες
του τις μορφές και παραμέτρους. Οι ερωτήσεις που θέτει ο άνθρωπος και οι
αλληλοσυμπληρώμενες ή αλληλοαναιρούμενες απαντήσεις. Οι επιχειρηματολογίες μέσα
στον χρόνο και την ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και ανθρώπινης γραφής. Ο Λόγος
στελεχώνει την επιχειρηματολογία του με νέα ερωτήματα ή επικαλύπτοντας
παλαιότερα. Ένα παιχνίδι δημόσιας αναζήτησης, συζήτησης, αψιμαχιών και
αναφορών. Ένα παιχνίδι ερωτήσεων και απαντήσεων από ειδικούς για ειδικούς και
μη. Η αλλοτρίωση του κόσμου όπως την αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο όν, γίνεται το
εφαλτήριο της έρευνας για την φιλοσοφία, την κοινωνιολογία την λογοτεχνία. Και
νομίζω, ότι η δημόσια σφαίρα που διεξάγεται πάντα το παιχνίδι αυτό, είναι
πολιτική. Δεν είναι γλωσσική, είναι η ίδια η ζωή του ανθρώπου από την εμφάνισή
του πάνω στον μικρό αυτόν πλανήτη. Ο ποιητικός λόγος βοήθησε τον άνθρωπο να
εκφράσει τα φιλοσοφικά του ερωτήματα και
η φιλοσοφία στήριξε τον ποιητικό λόγο στο ενδιαφέρον του για τα ατομικά και
δημόσια ζητήματα (οντολογικά-μεταφυσικά) του ανθρώπου που θεματικά τον
απασχολούσαν.
-Άρεντ
Χάννα (Arendt
Hannah).
(1906-1975).
Γερμανικής καταγωγής. Αμερικανίδα θεωρητικός της
κοινωνίας και της πολιτικής. Μορφώθηκε στην πατρίδα της, τη Γερμανία,
σπουδάζοντας δίπλα στον Heidegger
και στον Jaspers.
Το 1933 διέφυγε στη Γαλλία και το 1941 μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες,
όπου δίδαξε σε διάφορα πανεπιστήμια. Τα σημαντικότερα έργα της είναι τα εξής:
Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού (1951). Η ανθρώπινη κατάσταση (1961). Μεταξύ
παρελθόντος και μέλλοντος (1961). Για την επανάσταση (1963). Κρίσεις της
Δημοκρατίας (1972). Και Η ζωή του πνεύματος (1978).
Σύμφωνα με την άποψη της Άρεντ, για λόγους που
πρώτος κατέδειξε ο Kant
και
τους ανέλυσε εις βάθος ο Nietzsche, ανάμεσα στο είναι και
στο σκέπτεσθαι υπάρχει ένα ρήγμα το οποίο ο στοχασμός αδυνατεί να καλύψει.
Εννοούμενο ως φιλοσοφείν ή ως ενατένιση, το σκέπτεσθαι αποτελεί μια μορφή
εγωισμού που μας απομονώνει μεταξύ μας, καθώς και από τον κόσμο. Παρά τον Kant, η νεωτερικότητα εξακολουθεί να
είναι βαλτωμένη στον εγωισμό, κατάσταση την οποία έχει επιτείνει η εμφάνιση
μιας «μάζας» που αποτελείται από σώματα με ανάγκες οι οποίες ικανοποιούνται
προσωρινά μέσω της παραγωγής και της κατανάλωσης και η οποία απαιτεί
κυβερνήσεις που θα υπηρετούν αυτές τις ανάγκες. Αντί της σκέψης, της εργασίας
και της σήμερα αποκαλούμενης «δημοκρατίας διαχείρισης των πραγμάτων», οι οποίες
έχουν στο σύνολό τους εργαλειακό χαρακτήρα αλλά είναι μάταιες ως αποκρίσεις
στον «ερριμμένο» χαρακτήρα της κατάστασής μας, η Άρεντ πρότεινε, σε όσους ήταν
ικανοί για κάτι τέτοιο, έναν τρόπο ύπαρξης, την πολιτική δράση, που η ίδια
βρήκε σε ρητή μορφή στην προσωκρατική Ελλάδα και, για ένα σύντομο χρονικό
διάστημα αλλά με τρόπο ένδοξο, κατά την ίδρυση της δημοκρατίας στη Ρώμη και
στην Αμερική. Η πολιτική δράση αποτελεί μύηση, δημιουργία αφετηριών που δεν
μπορούν να εξηγηθούν ούτε αιτιακά ούτε τελεολογικά. Πραγματοποιείται στο χώρο
των φαινομένων που συγκροτούνται χάρη στην παρουσία άλλων πολιτικών δρώντων των
οποίων οι από-κρίσεις- οι αφηγήσεις εξίσου απροσδόκητων ιστοριών όσον αφορά
στις δράσεις του ενός απέναντι στον άλλο-καθορίζουν ποιες δράσεις θα αναληφθούν
και προσδίδουν χαρακτήρα στους συμμετέχοντες δρώντες. Πέρα από τις
εκλεπτυσμένες διακρίσεις, στις οποίες έγινε ήδη υπαινιγμός, η πολιτική δράση
αξιώνει το θάρρος να ξεκινήσει κανείς κάτι το οποίο δεν γνωρίζει τι είναι. Το
προϊόν της είναι η ισχύς ΄ όχι πάνω στους ανθρώπους ή στα πράγματα, αλλά η
αμοιβαία ενίσχυση για τη συνέχιση της συντονισμένης δράσης και, κατ’ αυτόν τον
τρόπο, την υπέρβαση του εγωισμού και την επίτευξη της (θετικής) ελευθερίας και
της ανθρωπιάς.
R.
E.
F.
/ Γ. Σ. σελίδα 140. ΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ CAMBRIDGE, εκδόσεις Κέδρος 2011.
Επιμελητής Έκδοσης Robert
Audi.
Επιμελητές ελληνικής έκδοσης Στέλιος Βιρβιδάκης- Γιώργος Ξηροπαϊδης.
--
-Άρεντ
(Arendt)
Χάννα (1906-1975)
Αμερικανίδα πολιτικός επιστήμονας γερμανοεβραϊκής
καταγωγής. Υπήρξε μαθήτρια των φιλοσόφων Μάρτιν Χάιντεγκερ και Κάρλ Γιάσπερς.
Μετά την επικράτηση του ναζισμού εγκατέλειψε τη Γερμανία και κατέφυγε αρχικά
(1933) στο Παρίσι και τελικά (1941) στις ΗΠΑ. Δίδαξε σε πολλά αμερικανικά
πανεπιστήμια και ήταν η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια της πολιτικής επιστήμης στο
Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Η Άρεντ μελέτησε τις σύγχρονες φιλοσοφικές και
πολιτικές εξελίξεις και ιδιαίτερα τα προβλήματα της βίας και του πολέμου. Στο
σημαντικότερο έργο της, «Οι πηγές του ολοκληρωτισμού» (“The Origins of Totalitarianism” 1951), η συγγραφέας
τοποθετεί τις ρίζες του σύγχρονου ολοκληρωτισμού στην επίδραση δύο κινημάτων
του 19ου αιώνα, του αντισημιτισμού και του ιμπεριαλισμού και
υποστηρίζει ότι μετά την παρακμή της ταξικής κοινωνίας και του εθνικού κράτους,
που είχαν προκύψει από τη Γαλλική Επανάσταση, ακολούθησε η κατάλυση της έννοιας
των ανθρώπινων δικαιωμάτων και η εμφάνιση των ολοκληρωτικών καθεστώτων που θεμελιώνονται
στη βία και δεν περιορίζονται από καμιά ηθική αρχή.
Δημήτριος Τσαούσης, σελ. 381-382. ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ- ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, τόμος 1ος, εκδόσεις
Εκδοτική Αθηνών-Τα Νέα 1999
ΒΙΒΛΙΑ
ΤΗΣ
-Η Ανθρώπινη
Κατάσταση (VITA
ACTIVA),
(The Human Condition, 1958),
μετάφραση Στέφανος Ροζάνης- Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις Γνώση ν.15/1986,
σελ. 442, Την Διεύθυνση της σειράς ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ και την
Θεώρηση των μεταφράσεων είχε ο Παναγιώτης Κονδύλης.
Περιεχόμενα
Πρόλογος, σ.11-
Ι. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
1. Vita
Activa
και η ανθρώπινη κατάσταση, σ. 19-
2. Ο όρος Vita Activa, σ. 25
3. Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ, σ.32-
ΙΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΣΦΑΙΡΑ
4. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ Ή ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΖΩΟ, σ.39-
5. Η ΠΟΛΙΣ ΚΑΙ Ο ΟΙΚΟΣ, σ.46-
6. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ, σ. 59-
7. Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΦΑΙΡΑ: ΤΑ ΚΟΙΝΑ, σ. 74-
8. Η ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΣΦΑΙΡΑ: Η ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, σ. 86-
9. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΙΔΙΩΤΙΚΟ, σ. 98-
10. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ, σ.105-
ΙΙΙ ΜΟΧΘΟΣ, σ.113
11. «Ο ΜΟΧΘΟΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΧΕΙΡΩΝ
ΜΑΣ», σ. 114-
12. Ο ΕΜΠΡΑΓΜΑΤΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, σ. 132-
13. ΜΟΧΘΟΣ ΚΑΙ ΖΩΗ, σ. 135-
14. ΜΟΧΘΟΣ ΚΑΙ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ, σ. 142-
15. Η ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ,
σ. 153-
16. ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ
ΜΟΧΘΟΥ, σ. 165-
17. Η ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, σ. 176-
IV.
Η ΕΡΓΑΣΙΑ
18. Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, σ.189-
19. Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ, σ.193-
20. Ο ΕΡΓΑΛΕΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ANIMAL LABORANS, σ. 200-
21. Ο ΕΡΓΑΛΕΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Ο HOMO FABER, σ. 212-
22. Η ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ, σ. 220-
23. Η ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ, σ.
230-
V.
Η ΠΡΑΞΗ
24. Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ
ΠΡΑΞΗ, σ. 240-
25. ΤΟ ΠΛΕΓΜΑ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙ ΣΚΗΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, σ.
219-
26. Η ΕΥΠΑΘΕΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ, σ. 258-
27. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΣΗ, σ. 264-
28. Η ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ, σ.
272-
29. Ο HOMO
FABER
ΚΑΙ
Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ, σ. 283-
30. ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ, σ.289-
31. Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ, σ.299-
32. Ο ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ, σ. 313-
33. ΤΟ ΑΜΕΤΑΚΛΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΣΥΓΧΩΡΕΙΝ, σ.
320-
34. ΤΟ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΟ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΥΠΟΣΧΕΣΗΣ, σ.
330-
VI.
Η VITA
ACTIVA
ΚΑΙ
ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
35. Η ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, σ.335-
36. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΕΙΟΥ ΣΗΜΕΙΟΥ, σ.349-
37. Η ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, σ. 363-
38. Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗΣ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑΣ, σ. 370-
39. ΕΝΔΟΣΚΟΠΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΑΙΣΘΗΣΗΣ, σ.
379-
40. Η ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΣΜΟΑΝΤΙΛΗΨΗ, σ. 386-
41. Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ, σ.391-
42. Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ VITA ACTIVA ΚΑΙ Η ΝΙΚΗ ΤΟΥ HOMO FABER, σ. 398-
43. Η ΗΤΤΑ ΤΟΥ HOMO FABER ΚΑΙ
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ, σ. 411-
44. Η ΖΩΗ ΩΣ ΥΨΙΣΤΟ ΑΓΑΘΟ, σ. 423-
45. Η ΝΙΚΗ ΤΟΥ ANIMAL LABORANS, 432-
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ, σ.439.
(«Η
διάγνωση της «ανθρώπινης κατάστασης», που επιχειρεί στο βιβλίο αυτό μια από τις
πιο ευαίσθητες και εύστροφες παρατηρήτριες του αιώνα μας, προσπαθεί να κάνει
κατανοητό τον χαρακτήρα των σημερινών βιομηχανικών κοινωνιών, φωτίζοντας
παράλληλα τρείς θεμελιώδεις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ύπαρξης γενικά: τον
μόχθο, την εργασία και την πράξη. Ως ιστορική αφετηρία χρησιμεύει η
αντιπαράθεση της αρχαίας (και προπαντός της
αρχαιοελληνικής) κοινωνίας, στην οποία αφιερώνονται εκτεταμένες αναλύσεις, με
τις τεράστιες αλλαγές που συνεπέφερε η νεότερη επιστημονική και τεχνική
επανάσταση, αλλάζοντας συνάμα ριζικά τις αρχαίες αντιλήψεις για τον ρόλο της
εργασίας στην ανθρώπινη ζωή και για τις σχέσεις θεωρίας και πράξης. Τέλος
συζητιούνται προβλήματα κεντρικά σε κάθε σύγχρονή μας ανθρωπολογία και
κοινωνιολογία, όπως ο αυτοματισμός της παραγωγής και ο καταναλωτισμός»).
-Σκέψεις για
την πολιτική και την Επανάσταση, μετάφραση Στέφανου Ροζάνη, εκδόσεις Έρασμος
ν.14/1987, σελ. 44, τιμή 100 δρχ., Επιμέλεια Μανόλη Λαμπρίδη.
(Ξεκινώντας από μια γενική επισκόπηση του παγκόσμιου
φοιτητικού κινήματος, η Hannah
Arendt,
στο κείμενο που ακολουθεί, σχολιάζει (με τη μορφή της συνέντευξης, και
απαντώντας σε εύστοχες ερωτήσεις, οι οποίες παραπέμπουν σε άλλα σημαντικά της
κείμενα, όπως το «Περί Βίας» και το «Περί Επαναστάσεως») μια σειρά από κρίσιμα
προβλήματα θεωρίας και πρακτικής της επανάστασης στο σημερινό κόσμο.
Η
συνέντευξη αυτή της Hannah
Arendt
με
τον γερμανό συγγραφέα Adellert
Reif
(καλοκαίρι
του 1970) μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Denver Lindley και περιλήφθηκε στο
βιβλίο της «Κρίσεις της Δημοκρατίας». Στο βιβλίο περιλαμβάνεται και το
θεμελιώδες κείμενό της «περί Βίας», εξ αφορμής του οποίου εκφράζονται ορισμένες
από τις σημαντικότερες θέσεις της στο παρόν κείμενο.)
-Ο
ΑΙΧΜΑΝ ΣΤΗΝ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ, η κοινοτυπία του κακού, (Eichmann In Jerusalem), μετάφραση
Αγγελική Μέντζα, επιμέλεια Παύλος Κόντος, εκδόσεις ΘΥΡΣΟΣ 1995, σελ.365, τιμή
4160 δραχμές.
Περιεχόμενα
Πρόλογος, του Επιμελητή, σ. 11-
Το δικαστήριο, σ.15-
Ο κατηγορούμενος, σ. 37-
Ένας ειδικός στο εβραϊκό πρόβλημα, σ.55
Η πρώτη λύση: Απέλαση, σ.79-
Η δεύτερη λύση: Συγκέντρωση σε στρατόπεδα, σ.93-
Η τελική λύση: Εξόντωση, σ.110-
Η σύσκεψη του Βάνζεε ή ο Πόντιος Πιλάτος, σ. 144-
Τα καθήκοντα ενός νομοταγούς πολίτη, σ. 170-
Εκτοπίσεις από το Ράϊχ Γερμανία, Αυστρία και
Προτεκτοράτο, σ.188-
Εκτοπίσεις από τη δυτική Ευρώπη Γαλλία, Βέλγιο,
Ολλανδία, Δανία, Ιταλία, σ. 201-
Εκτοπίσεις από τα Βαλκάνια Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία,
Ελλάδα, Ρουμανία, σ. 223-
Εκτοπίσεις από την κεντρική Ευρώπη Ουγγαρία και
Σλοβακία, σ. 239-
Τα κέντρα εξόντωσης στην Ανατολή, σ. 253-
Στοιχεία και μάρτυρες, σ. 269-
Η απόφαση, η έφεση και η εκτέλεση, σ. 285-
Επίλογος, σ.307-
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ, σ. 338-
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, σ.361-
(«Η
Δίκη του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ» είναι ένα δημοσιογραφικό κείμενο της φιλοσόφου
Hannah
Arendt.
Από τη μία, μας συνεπαίρνει με τη ζωηρότητά της αφήγησης και την ακρίβεια της
δημοσιογραφικής έρευνας, προσφέροντάς μας άγνωστες πτυχές του ολοκαυτώματος των
Εβραίων. Ταυτόχρονα, η επιμονή στη σκιαγράφηση του πορτραίτου του
κατηγορουμένου, του Άϊχμαν, μας παρέχει μια έξοχη ανάλυση της ανθρώπινης
συνθήκης ενός εγκληματία πολέμου.
Πέρα
όμως απ’ αυτήν την πρώτη ανάγνωση, η συγγραφέας συντάσσει εδώ μια φιλοσοφική
μελέτη για την «κοινοτυπία του κακού». Το φιλοσοφικό πρόβλημα που την απασχολεί
είναι τα όρια της «ηθικής κρίσης»: η δυνατότητα διάκρισης ανάμεσα στο καλό και
το κακό. Πώς μπορεί να ερμηνευθεί φιλοσοφικά εκείνη η α- ηθικότητα (έλλειψη
δυνατότητας για ηθική κρίση) που οδήγησε στα γνωστά πρωτοφανή εγκλήματα κατά
της ανθρωπότητας; Ανθρωπότητα: αυτό που ταιριάζει στη φύση του ανθρώπου ως
ανθρώπου αυτή είναι η κεντρική έννοια του βιβλίου».)
-Ο Άιχμαν
στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, μετάφραση Βασίλης
Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες 2009,
σελ.256, τιμή 19,08 ευρώ.
Περιεχόμενα
Για τον αναγνώστη, σ.9-
I.Το
δικαστήριο, σ.11-
II.
Ο κατηγορούμενος, σ. 25-
III.
Ειδικός στο εβραϊκό ζήτημα, σ.36-
IV.
Η Πρώτη Λύση: απέλαση, σ.51-
V.
Η Δεύτερη Λύση: συγκέντρωση, σ.60-
VI.
Η Τελική Λύση: θανάτωση, σ.71-
VII.
Η Σύσκεψη του Βάνζεε ή ο Πόντιος Πιλάτος, σ. 93-
VIII.
Καθήκοντα ενός νομοταγούς πολίτη, σ. 110-
IX.
Εκτοπίσεις από το Ράϊχ. Γερμανία, Αυστρία και το Προτεκτοράτο, σ.122-
X.
Εκτοπίσεις από τη δυτική Ευρώπη. Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Δανία, Ιταλία, σ.
131-
XI.
Εκτοπίσεις από τα Βαλκάνια. Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Ρουμανία, σ. 145-
XII.
Εκτοπίσεις από την κεντρική Ευρώπη. Ουγγαρία και Σλοβακία, σ. 155-
XIII.
Τα κέντρα θανάτωσης στην Ανατολή, σ. 164-
XIV.
Τεκμήρια και μάρτυρες, σ. 174-
XV.
Η απόφαση, η έφεση και η εκτέλεση, σ. 184-
Επίλογος, σ.198-
Υστερόγραφο, σ. 218-
Βιβλιογραφία, σ.232-
Επίμετρο της Πηνελόπης Κουφοπούλου, σ. 235-
Ευρετήριο, σ. 243-
(Για
τον αναγνώστη
«Το
ανά χείρας βιβλίο αποτελεί μια αναθεωρημένη και διευρυμένη έκδοση του βιβλίου
που πρωτοεκδόθηκε τον Μάιο του 1963. Κάλυψα ως δημοσιογράφος τη δίκη του Άιχμαν
στην Ιερουσαλήμ το 1961 για το New
Yorker,
στο οποίο πρωτοδημοσιεύτηκε το κείμενό του, ελαφρώς συντομευμένο, τον
Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1963. Το βιβλίο γράφηκε το καλοκαίρι και το φθινόπωρο
του 1962, και ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, όταν ήμουν Fellow στο Κέντρο Προχωρημένων Σπουδών
του Πανεπιστημίου Wesley.
Οι αναθεωρήσεις για την παρούσα έκδοση
αφορούν μια δεκάδα τεχνικά λάθη, που κανένα τους δεν επηρεάζει την ανάλυση ή τη
συλλογιστική του αρχικού κειμένου. Τα γεγονότα της εν λόγω περιόδου δεν έχουν
ακόμα καταγραφεί σε όλες τις λεπτομέρειές τους, και υπάρχουν ορισμένα ζητήματα
στα οποία μια ενημερωμένη εικοτολογία δεν θα ξεπεραστεί πιθανόν ποτέ τελείως
αξιόπιστες πληροφορίες. Έτσι, ο συνολικός αριθμός των εβραίων θυμάτων της
τελικής Λύσης είναι εικασία-μεταξύ τεσσεράμισι και έξι εκατομμύρια-που ποτέ δεν
επαληθεύθηκε, και το ίδιο ισχύει για τα σύνολα σε κάθε χώρας που εξετάζουμε.
Ορισμένα νέα στοιχεία, ιδίως για την Ολλανδία, ήρθαν στο φως αφού εκδόθηκε το
βιβλίο μου, αλλά τίποτε απ’ αυτά δεν ήταν σημαντικό για το συμβάν ως τέτοιο.
Οι περισσότερες προσθήκες είναι επίσης
τεχνικής φύσεως, διασαφηνίζουν ένα συγκεκριμένο σημείο, εισάγουν νέα στοιχεία
ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι παραθέματα από διάφορες πηγές. Οι νέες αυτές
πηγές έχουν προστεθεί στη Βιβλιογραφία και εξετάζονται στο νέο Επίλογο, που
αναφέρεται στις συζητήσεις τις οποίες προκάλεσε η πρώτη έκδοση. Εκτός από τον
Επίλογο, η μόνη τεχνική προσθήκη αφορά την αντι-χιτλερική συνωμοσία των
γερμανών την 20η Ιουλίου 1944, πού την είχα μόνο παρεμπιπτόντως
αναφέρει στην αρχική έκδοση. Ο χαρακτήρας του βιβλίου συνολικά δεν έχει
αλλάξει.
Οφείλω ευχαριστίες στον Ρίτσαρντ και στην
Κλάρα Ουϊνστον για τη βοήθειά τους στην προετοιμασία του παρόντος Επιλόγου.
Χάννα
Άρεντ, Ιούνιος, 1964»)
-Μεταξύ
Παρελθόντος και Μέλλοντος, μετάφραση Γιώργος Ν. Μερτίκας. Paul Ricoeur Επιλεγόμενα
στην Hannah
Arendt,
μετάφραση Φώτης Σιατίστας, εκδόσεις Λεβιάθαν 2/1996, σελ. 277, τιμή 4470 δραχμές
Περιεχόμενα
Το χάσμα μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, σ.9-
Παράδοση και μοντέρνα τέχνη, σ.31-
Η έννοια της ιστορίας (αρχαία και μοντέρνα), σ. 69-
Τι είναι αυθεντία; Σ.143-
Σημειώσεις, σ.221-
Paul
Ricoeur:
Επιλεγόμενα, σ.237-
Από τη φιλοσοφία στην πολιτική, σ.239-
Εξουσία και βία, σ.247-
(«Τα
δοκίμια αυτού του τόμου είναι ασκήσεις και έχουν σαν μοναδικό στόχο τους να
συγκομίσουν εμπειρία ως προς το πώς να σκεπτόμαστε ΄ δεν περιέχουν συνταγές για
το τι να σκεπτόμαστε ή ποιες αλήθειες ισχύουν.
Ειδικότερα, αυτά είναι ασκήσεις πολιτικής
σκέψης όπως προκύπτει από την πραγματικότητα των πολιτικών επεισοδίων (μολονότι
τέτοια επεισόδια μνημονεύονται μόνον περιστασιακά), και αξιωματικός συλλογισμός
μου είναι πως η σκέψη καθ’ αυτήν προκύπτει από επεισόδια ζωντανής εμπειρίας και
οφείλει να παραμένει δέσμιά της μια κι είναι οι αποκλειστικοί δείκτες
προσανατολισμού της. Εφ’ όσον οι ασκήσεις αυτές κινούνται μεταξύ παρελθόντος
και μέλλοντος, περιέχουν την κριτική εξίσου με το πείραμα, αλλά τα πειράματα
δεν επιχειρούν να σχεδιάσουν κάποιο είδος ουτοπικού μέλλοντος, και η κριτική
του παρελθόντος, των παραδοσιακών εννοιών, δεν στοχεύει να «ξεσκεπάσει» HANNAH ARENDT»)
-Άνθρωποι
σε ζοφερούς καιρούς, (Men,
in
Dark
Times),
μετάφραση
Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες
1998, σελ. 164, τιμή 2810 δρχ.
Περιεχόμενα
Ρόζα Λούξεμπουργκ (1871-1919), σ.13-
Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940), σ. 43-
Μπέρτολτ Μπρέχτ (1898-1956), σ. 109-
Για την Χάννα Άρεντ (1906-1975), σ.163-
(«Οι
ζοφεροί καιροί δεν είναι κάτι καινούργιο, δεν αποτελούν κάτι σπάνιο στην
ιστορία. Πεποίθησή μου, το υπόβαθρο που πάνω του ζωγραφίζω τις προσωπογραφίες
αυτές, είναι ότι ως και στους πιο ζοφερούς καιρούς έχουμε το δικαίωμα να
περιμένουμε μια έκλαμψη και ότι μα τέτοια έκλαμψη ενδέχεται κάλλιστα να έρθει
από το αβέβαιο, τρεμουλιάρικο και συχνά ασθενικό φως, που ορισμένοι άνθρωποι θ’
ανάψουν με τη ζωή και το έργο τους και θα το σκορπίζουν».
Αυτό
επιχειρεί να κάνει στο βιβλίο της η φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Χάννα Άρεντ»)
-Περί Βίας, (On Violence) Εισαγωγή-μετάφραση
Βάνα ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ- ΚΥΡΙΑΝΙΔΟΥ, εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2000, σελ. 190, τιμή 16,96
ευρώ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σταθμοί στη ζωή και το έργο της Hannah Arendt, σ. 13-
Για τη βία και την πολιτική στο έργο της Hannah Arendt, σ. 25-
Σημειώσεις, σ. 51-
Περί Βίας
Ι, σ. 65- ΙΙ, σ. 95- ΙΙΙ, σ.119-
Σημειώσεις, σ.151-
Παραρτήματα, σ. 167-
Ευρετήριο κυρίων ονομάτων, σ.187-
(«Δύναμη
και βία είναι πράγματα αντίθετα ΄ όταν μία επικρατεί απόλυτα, η άλλη
απουσιάζει». Με αυτή τη φαινομενικά παράδοξη θέση, η Χάννα Άρεντ, μια από τις
πιο εξέχουσες μορφές της πολιτικής φιλοσοφίας, θέτει υπό αμφισβήτηση μια
ολόκληρη παράδοση αρχαίων και νεότερων ιδεών (από τον Πλάτωνα ως τον Βέμπερ),
σύμφωνα με τις οποίες η πολιτική, ως άσκηση δύναμης, καθορίζεται από τη σχέση
άρχοντος και αρχομένου, κυρίαρχου και υπηκόου, και άρα θεμελιώνεται εν τέλει
στη βία- εξ ου και το απόφθεγμα του Μάο: «η δύναμη απορρέει από την κάννη ενός
όπλου». Για να επαναπροσδιορίζει τις σχέσεις μεταξύ βίας και δύναμης, πολέμου
και πολιτικής, η Άρεντ εξετάζει σε ιστορική προοπτική τις κυρίαρχες θεωρίες
περί βίας, εξουσίας και επανάστασης, αντιδιαστέλλοντάς τες προς μια αρχαιότερη,
προφιλοσοφική παράδοση, που σηματοδοτεί την πολιτική ως ελευθερία του λέγειν
και του πράττειν. Αναδεικνύει έτσι τον αντιπολιτικό χαρακτήρα της βίας ως
εργαλείου στην υπηρεσία των λίγων εναντίον των πολλών, του ενός εναντίον όλων.
Γραμμένο
το 1968, με αφορμή τη φοιτητική εξέγερση στο πανεπιστήμιο Κολούμπια, το κλασικό
αυτό δοκίμιο αποδεικνύεται επίκαιρο σε μια εποχή που, διαψεύδοντας την
επαγγελία της οικουμενικής ειρήνης και συμφιλίωσης, χαρακτηρίζεται από την
αφανή μεταλλαγή των μορφών κυριαρχίας και των τεχνολογιών μαζικής καταστροφής
και από την αναζωπύρωση εστιών στρατιωτικής βίας και τρομοκρατίας σε όλο τον
πλανήτη.»)
-Για την
Επανάσταση, (On
Revolution)
μετάφραση Αγγελική
Στουπάκη, εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2006, σελ. 444, τιμή 21,20 ευρώ.
Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πόλεμος και επανάσταση, σ.13-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑ
Το νόημα της επανάστασης, σ.27-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΥΟ
Το κοινωνικό ζήτημα, σ.79-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ
Η επιδίωξη της ευτυχίας, σ. 155-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ
Θεμέλιο Ι: Constitutio Libertatis, σ. 191-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ
Θεμέλιο
ΙΙ: Novus Ordo Saeclorum, σ. 243-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΙ
Η επαναστατική παράδοση και ο χαμένος θησαυρός της,
σ. 291-
Σημειώσεις, σ. 381-
Βιβλιογραφία, σ.427-
Ευρετήριο, σ. 435-
(«Η
νεωτερική έννοια της επανάστασης, αναπόσπαστα δεμένη με την ιδέα ότι η ιστορική
πορεία κάνει ξαφνικά μια νέα αρχή, ότι μια εντελώς νέα ιστορία που ποτέ δεν
ήταν γνωστή και ποτέ δεν είχε ειπωθεί πρόκειται να εκτυλιχθεί, ήταν άγνωστη
πριν από τις δύο μεγάλες επαναστάσεις στα τέλη του 18 αιώνα. Προτού εμπλακούν
από τους πρωταγωνιστές δεν είχε την
παραμικρή προαίσθηση ποια θα ήταν η πλοκή του νέου δράματος. Ωστόσο, από τη
στιγμή που οι επαναστάσεις άρχισαν να διανύουν την πορεία τους, και πολύ πριν
μπορέσουν εκείνοι που συμμετείχαν σ’ αυτές να ξέρουν αν το εγχείρημά τους θα
κατέληγε σε νίκη ή σε όλεθρο, η καινοτομία του δράματος και το βαθύτερο νόημα
της πλοκής του γίνονταν έκδηλα σε ηθοποιούς και θεατές. Όσο για το σενάριο,
ήταν χωρίς αμφιβολία η ανάδυση της ελευθερίας: το 1793, τέσσερα χρόνια μετά το
ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια στιγμή που ο Ροβεσπιέρος μπορούσε να
προσδιορίσει την εξουσία του ως το «δεσποτισμό της ελευθερίας» χωρίς να φοβάται
μήπως κατηγορηθεί για παραδοξολογία. Ο Κοντορσέ συνόψισε αυτό που όλοι ήδη
γνώριζαν: «Η λέξη «επαναστατικός» μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε επαναστάσεις που
στόχος τους είναι η η ελευθερία» HANNAH
ARENDT.
Η
έμπνευση από πολιτικές παραδόσεις της αρχαιότητας, η αμφιλεγόμενη εμπειρία των
μεγάλων επαναστάσεων της νεότερης εποχής (της Γαλλικής, της Αμερικάνικης, της
Ρωσικής) και η ριζική επανεξέταση κρίσιμων φαινομένων του σύγχρονου κόσμου-όπως
η σχέση πολέμου και επανάστασης, το «κοινωνικό ζήτημα», σε συνάρτηση με την
πολιτική, η διάκριση μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθερίας- συνθέτουν το κλασικό
αυτό έργο, που υπογράφεται από τη σημαντικότερη πολιτική φιλόσοφο του 20ου
αιώνα»).
-Η
Πολιτική φιλοσοφία του Καντ. (Lectures on Kant’s
Political Philosophy) Μετάφραση, επίμετρο Βασίλης Ρωμανός. Επιμέλεια Γιώργος Σαγκριώτης, εκδόσεις νήσος-Αθήνα
4/2008, σελ. 222, τιμή 19 ευρώ
Περιεχόμενα
Ι Πρόλογος, σ.9-
ΙΙ Κείμενα της Χάννα Άρεντ,
Ι. Υστερόγραφο στο Σκέπτεσθαι, σ.15-
2. Διαλέξεις για την πολιτική φιλοσοφία του Καντ, σ.
21-
3. Η φαντασία, σ.149-
Σημειώσεις, σ. 159-
ΙΙΙ Επίμετρο
Το αισθητικό και το πολιτικό στοιχείο: Καντ και
Χάννα Άρεντ, σ. 171-
(Το
τελευταίο φιλοσοφικό έργο της Χάνα Άρεντ επρόκειτο να είναι ένα τριμερές
εγχείρημα με τον τίτλο The
Life
of
Mind.
Δυστυχώς μπόρεσε να ολοκληρώσει μόνο τα δύο πρώτα μέρη. Όσον αφορά το τρίτο, Judging, βρέθηκε μόνο η σελίδα του τίτλου
με ρητά του Κάτωνα και του Γκαίτε. Όπως υπογραμμίζει και ο τίτλος, η Άρεντ
θεωρούσε τη δουλειά της σχετικά παράλληλη με τις τρείς Κριτικές του Ιμάνουελ
Καντ. Στην πραγματικότητα, ενώ είχε ξεκινήσει να δουλεύει πάνω στο The Life of Mind, έδωσε μερικές διαλέξεις για την
«Πολιτική φιλοσοφία του Καντ» στηριζόμενη κυρίως στην Κριτική του καθαρού
λόγου. Ο παρών τόμος συγκεντρώνει τις σημειώσεις της Άρεντ γι’ αυτές τις
διαλέξεις καθώς και άλλα κείμενά της σχετικά με το θέμα της κρίσης, και μας
παρέχει σημαντικά στοιχεία για τη συλλογιστική της Άρεντ πάνω στο συγκεκριμένο
θέμα.
«Η
βασική αξίωση των Διαλέξεων είναι τολμηρή, ευφάνταστη και ριψοκίνδυνη… Η
καινοτόμος επιμονή της Άρεντ στη γενική ή διευρυμένη αισθητική κρίση ως
στοιχείο της καντιανής πολιτικής θεωρίας, της επιτρέπει να ανακαλύψει μια
γέφυρα από το ωραίο στο πρακτικό η οποία δεν έχει ερευνηθεί από άλλους
μελετητές του Καντ»
Patrick
Riley, Political Theory)
-Υπόσχεση πολιτικής,
(The promise of politics) επιμέλεια και Εισαγωγή Τζερόμ Κον. Μετάφραση Κατερίνα Χαλκούμου,
εκδόσεις Κέδρος 2009, σελ. 280, τιμή 18,25 ευρώ
Περιεχόμενα
-Εισαγωγή από τον Τζερόμ Κον, σ.9-
ΥΠΟΣΧΕΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
-Σωκράτης, σ.51-
-Η παράδοση της πολιτικής σκέψης, σ.90-
-Η αναθεώρηση της παράδοσης από τον Μοντεσκιέ,
σ.114-
-Από τον Χέγκελ στον Μαρξ, σ.122-
-Το τέλος της παράδοσης, σ.135-
-Εισαγωγή στην πολιτική, σ.148-
-Επίλογος, σ.269-
-Ευρετήριο, σ. 273-
(«Στις
αρχές της δεκαετίας του 1950 η Χάνα
Άρεντ είχε συγκεντρώσει ένα ογκώδες υλικό-διαλέξεις, πραγματείες, ομιλίες και
ημερολογιακές καταχωρίσεις-για δύο βιβλία που σχεδίαζε να εκδώσει: Ολοκληρωτικά
Στοιχεία στο Μαρξισμό και Εισαγωγή στην Πολιτική. Το εγχείρημα δεν τελεσφόρησε,
το υλικό όμως εκείνο αποτέλεσε τον πυρήνα για τη συγκεκριμένη συλλογή κειμένων.
Η Υπόσχεση πολιτικής προκαλεί τον
αναγνώστη σε ένα διαχρονικό ταξίδι στην παράδοση της πολιτικής σκέψης: στις
απαρχές και στην ιστορική της εξέλιξη, στην παραδοσιακή ρήξη μεταξύ σκέψης και
πράξης, στις κρίσεις και προκαταλήψεις μας κατά της πολιτικής, στην ουσία της
πολιτικής εμπειρίας. Από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα μέχρι τον Μοντεσκιέ, τον
Χέγκελ και τον Μαρξ, η κορυφαία Γερμανοεβραία φιλόσοφος εξετάζει τι είναι
πολιτική, διασαφηνίζοντας το θεμελιακό της στοιχείο: την ανθρώπινη πολλότητα,
τον πλουραλιστικό χαρακτήρα των ανθρώπινων όντων και την κριτική τους ικανότητα
ως εφαλτήριο πολιτικής δράσης και ελευθερίας.
Εξακολουθεί
η πολιτική να έχει κάποιο νόημα σε έναν κόσμο που έχει βιώσει την εμπειρία τόσο
ολοκληρωτικών καθεστώτων όσο και των όπλων μαζικής καταστροφής; Διερωτάται η
Άρεντ. Δεν είναι τυχαίο ότι στον επίλογο αυτού του βιβλίου περιγράφει
μεταφορικά έναν έρημο κόσμο με ζωογόνες οάσεις φιλοσοφίας και τέχνης, αγάπης
και φιλίας.»)
-Ελευθερία,
αλήθεια και πολιτική, μετάφραση Γ. Ν. Μερτίκας, εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες
2012, σελ. 116, τιμή 8,48 ευρώ
Περιεχόμενα
-ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ; σ. 9-
-ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, σ.55-
(«Το
πεδίο όπου η ελευθερία ήταν ανέκαθεν γνωστή, όχι ως ένα πρόβλημα μα ως ένα
γεγονός της καθημερινής ζωής, είναι η πολιτική σφαίρα. Ακόμη και σήμερα, είτε
το ξέρουμε είτε όχι, το ζήτημα της πολιτικής και το γεγονός ότι ο άνθρωπος
είναι μια ύπαρξη προικισμένη με το χάρισμα της πράξης, θα ανακαλούνται πάντοτε
στον νου όταν εξετάζουμε το πρόβλημα της ελευθερίας γιατί η πράξη και η
πολιτική, ανάμεσα σ’ όλες τις ικανότητες και τις δυνατότητές της ανθρώπινης
ζωής, είναι τα μόνα πράγματα τα οποία δεν μπορούμε καν να τα συλλάβουμε νοερώς
εάν δεν υποθέσουμε, τουλάχιστον, ότι υπάρχει ελευθερία και είναι δύσκολο να
προσεγγίσουμε ένα απλό πολιτικό θέμα χωρίς, ρητά ή άρρητα, να θίξουμε ένα
ζήτημα που αφορά την ανθρώπινη ελευθερία.
Εξάλλου,
για να κυριολεχτούμε η ελευθερία δεν είναι μόνο ένα μεταξύ των πολλών
προβλημάτων και φαινομένων της πολιτικής σφαίρας, όπως η δικαιοσύνη, η εξουσία
και η ισότητα ΄ η ελευθερία, που μόνον σπανίως-σε εποχές κρίσης ή
επανάστασης-γίνεται άμεσος σκοπός της πολιτικής πράξης, είναι κατ’ ουσίαν ο
λόγος για τον οποίον οι άνθρωποι συμβιώνουν με βάση μία πολιτική οργάνωση.
Δίχως αυτήν, η πολιτική ζωή ως τέτοια θα ήταν άνευ νοήματος. Η raison d’ etre της πολιτικής είναι η ελευθερία,
και το πεδίο της εμπειρίας της είναι η πράξη.»)
-Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ
ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, μετάφραση Γ. Ν. Μερτίκας, εκδόσεις Στάσει
Εκπίπτοντες 2012, σελ. 118, 8,48 ευρώ
Περιεχόμενα
-Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ-Η κοινωνική και πολιτική
σημασία της, σ. 9-
-Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, σ.57-
-Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΑΣΤΗΜΑ ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ, σ.93-
(Η Χάννα Άρεντ
είναι ένα από τα σπουδαιότερα πρόσωπα της σύγχρονης πολιτικής σκέψης και
φιλοσοφίας.
Έχοντας
ζήσει από πρώτο χέρι όλες εκείνες τις στιγμές που χαρακτήρισαν τον εικοστό
αιώνα, άφησε στην καταγεγραμμένη ιστορία της σκέψης μια πολύ σημαντική
παρακαταθήκη που δεν περιορίζεται στα κουτάκια των ιδεολογικών μαυσωλείων που
μας έχει συνηθίσει η σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία-η ακαδημαϊκή κυρίως- και που
δεν έγινε δυνατό να ενσωματωθεί στα βασικά ιδεολογικά μπλοκ της εποχής της, όσο
και αν το προσπάθησαν πολλοί. Η σκέψη της Άρεντ συνεχίζει να ενοχλεί τόσο τους
οπαδούς των ολοκληρωτικών στρατοπέδων της πράξης που κατέρρευσαν ή ηττήθηκαν
τον αιώνα που μας πέρασε, όσο και εκείνους που νομίζουν ότι έχουν βρει μια
σύμμαχο πένα στην απολογητική στράτευσή τους στην υπεράσπιση του υπάρχοντος
κόσμου της ηγεμονίας της «οικονομίας».
Η
μελέτη του έργου της Χάννα Άρρεντ είναι πολύτιμη, γιατί συμβάλλει στη
διαμόρφωση ανθρώπων που αναγνωρίζουν ότι η ελευθερία δεν είναι ένα αμυντικό
χαρακτηριστικό απέναντι σε αναγκαίους μηχανισμούς, αλλά μια πράξη που η συνεχής
άσκησή της οριοθετεί τον δημόσιο χώρο της πράξης καθαυτής.
Στα
κείμενα που περιέχονται σ’ αυτό το βιβλίο-γραμμένα τη δεκαετία του ’60-, η
Άρεντ εκθέτει την άποψή της για την «κρίση», ως κρίση κουλτούρας και παιδείας,
καθώς και για την επιστήμη την εποχή που η κατάκτηση του διαστήματος έδειχνε να
ξεκινά… Από την Έκδοση).
-Hannah
Arendt-Giorgio Agamben- Enzo Traverso
Εμείς
οι πρόσφυγες. Τρία κείμενα, Μετάφραση
Κώστας Δεσποινιάδης, Άκης Γαβριηλίδης, Νίκος Κούρκουλος, Επιμέλεια Νίκος
Κούρκουλος, εκδόσεις του ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ 2015, σελ.108, τιμή 10.60 ευρώ.
Περιεχόμενα
HANNAH
ARENDT
Εμείς οι πρόσφυγες, σ. 9-
GIORGIO
AGAMBEN
Πέρα από τα δικαιώματα του ανθρώπου, σ.35-
ENZO
TRAVERSO
Εξορία και βία
Μια ερμηνευτική της απόστασης, σ.51
Απόσταση και κριτική, σ.52-
Εξορία και βία, σ.66-
Η Εξορία σαν παρατηρητήριο, σ. 78-
Θεωρία που ταξιδεύει, σ. 93-
Εβραϊκή εξορία και μαύρος Ατλαντικός, σ. 99-
(«Το 1943 η Χάνα Άρεντ μιλάει, μ’ ένα σπαραχτικό και σαρκαστικό κείμενο, για
την κατάσταση του εβραίου πρόσφυγα, γι’ αυτό το καινούργιο είδος ανθρώπου «που
κλείνεται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης από τους εχθρούς του και στα στρατόπεδα
εγκλεισμού από τους φίλους του», ανακαλύπτοντας τελικά τις αρετές της στάσης
του «συνειδητού παρία».
Πενήντα χρόνια μετά κι αφού έναν νέο κύμα προσφύγων
έχει μόλις αρχίσει να διασχίζει τα ευρωπαϊκά σύνορα, ο Αγκάμπεν σχολιάζει το
κείμενο της Άρεντ διαπιστώνοντας ταυτόχρονα τα κενά και τις αντιφάσεις της
σύγχρονης φαντασμαγορικής ρητορείας περί δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Στις αρχές του επόμενου αιώνα, ο Έντσο Τραβέρσο
εξετάζει το πλεονέκτημα που προσφέρει στους εξόριστους διανοούμενους μια
«ερμηνευτική της απόστασης», εντοπίζοντας μάλιστα αναλογίες και διαφορές (και
τη χαμένη ευκαιρία μιας συνάντησης) ανάμεσα στην εβραϊκή και τη μαύρη διασπορά.
Τούτο το βιβλίο φέρνει πάλι-πλάι τα τρία αυτά
κείμενα, την ίδια στιγμή που ολοένα και μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας
περνάει στην κατάσταση του πρόσφυγα, στερημένου από κάθε δικαίωμα-κι ενώ η
πολιτική τοποθέτηση απέναντι στο πρόβλημα της μετανάστευσης γίνεται
αποφασιστική διαχωριστική γραμμή.»).
-Gershom Scholem- Hannah Arendt
Δύο
επιστολές για τη ρηχότητα του κακού, εισαγωγικό Σημείωμα-Εισαγωγή-Μετάφραση-Σημειώσεις:
Παναγιώτης Τσιαμούρας, εκδόσεις Άγρα 2017. Σειρά ΔΥΟ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ. Σελ. 94, τιμή
8.90 ευρώ.
Περιεχόμενα
-ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ, σ.7
-GERSHOM
SCHOLEM,
Επιστολή στη Χάννα Άρεντ. Ιερουσαλήμ, 23 Ιουνίου 1963, σ.21-
-HANNAH
ARENDT,
Επιστολή στον Γκέρσομ (Γκέρχαρντ) Σόλεμ. Νέα Υόρκη, 24 Ιουλίου1963, σ. 41-
-Σημειώσεις, σ.63-
-Βιογραφικά Σημειώματα, σ.91-92
(«Σήμερα
είμαι της άποψης πως το κακό δεν είναι ποτέ ριζικό, αλλά μονάχα ακραίο, και ότι
δεν έχει ούτε βαθύτητα ούτε κάποια δαιμονική διάσταση. Το κακό δύναται να
κατακυριεύσει τα πάντα και να σαρώνει τον κόσμο ολόκληρο, ακριβώς γιατί
διασπείρεται σαν μύκητας.[…] Εδώ έγκειται η ρηχότητά του».- Χάννα Άρεντ.
«Μια
Εβραία εναντίον των Εβραίων»: Απλουστεύοντάς τη σε υπερβολικό βαθμό, και αυτό
ακριβώς έπραξε μεγάλο τμήμα της διεθνούς εβραϊκής κοινότητας, κάπως έτσι θα μπορούσε
να συνοψίσει κανείς την οξύτατη πολεμική που ξέσπασε στις αρχές της δεκαετίας
του ’60 με αφορμή την έκδοση του Eichmann
in
Jerusalem A
Report
on
Banality
of
Evil
της Χάννα Άρεντ.
Ο παλαιός της φίλος Γκέρσομ Σόλεμ, στενός
φίλος και συνεργάτης του Βάλτερ Μπένγιαμιν, σιωνιστής και μέγας ειδικός στην
Καββάλα και την εβραϊκή παράδοση, αντέδρασε αμέσως με μία επιστολή οξείας
κριτικής προς τη Χάννα Άρεντ, και βεβαίως αυτή του απάντησε. Ο επιστολικός τους
διάλογος είναι το αντικείμενο του παρόντος βιβλίου, με το οποίο εγκαινιάζεται η
σειρά «Δύο επιστολές» των εκδόσεων Άγρα.).
-ΤΟ
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ.
(THE ORIGINS OF TOTALITARINISM.
PART III. TOTALITARINISM), Μετάφραση Γιάννη Λάμψα, εκδόσεις ΕΥΡΥΑΛΟΣ, σελ. 306, τιμή 19,08.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ, σ.7-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Μια
κοινωνία χωρίς τάξεις, σ.33
Ι. Οι μάζες, σ. 33-
ΙΙ. Η προσωρινή συμμαχία ανάμεσα στον όχλο και την
ελίτ, σ.63-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Το
ολοκληρωτικό κίνημα, σ. 84
Ι. Η ολοκληρωτική προπαγάνδα, σ.84-
ΙΙ Η ολοκληρωτική οργάνωση, σ. 116-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Ο
Ολοκληρωτισμός στην εξουσία, σ150-
Ι. Το λεγόμενο ολοκληρωτικό κράτος, σ.155-
ΙΙ. Η μυστική αστυνομία, σ. 192-
ΙΙΙ. Η απόλυτη κυριαρχία, σ. 219-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Ιδεολογία
και τρομοκρατία: Ένας νέος τύπος καθεστώτος, σ.252-
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, σ. 281-
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ, σ. 291-
(«Η
Χάνα Άρεντ, στο έξοχο βιβλίο της «ΤΟ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ», αναλύει τη μορφή
εκείνη των καθεστώτων που καταστρέφουν τον κοινωνικό ιστό και μετατρέπουν τον
πολίτη σε εξατομικευμένο, αποξενωμένο μαζάνθρωπο. Εν ονόματι της άκαμπτης
«επιστημονικής» ιδεολογίας και με το δίπτυχο προπαγάνδα- τρομοκρατία, τα
καθεστώτα αυτά χρησιμοποιούν στο έπακρο τη ρητορική των μέσων ενημέρωσης και με
την αστυνομία στο κέντρο της εξουσίας σκοπεύουν, απροκάλυπτα, στην κυριαρχία
στο εσωτερικό αλλά και παγκόσμια.
Ο κίνδυνος για την ανθρωπότητα από
καθεστώτα αυτού του είδους είναι εφιαλτικός, όχι τόσο γιατί αύριο μπορεί να
εμφανισθεί ένας νέος Χίτλερ ή Στάλιν, αλλά γιατί το μικρό βίο του
ολοκληρωτισμού δρα ακόμα και μέσα στις «δημοκρατικές» κοινωνίες μας.
Στην
υπέροχη όσο και συγκινητική κατάληξη του βιβλίου της, η Άρεντ θεωρεί
απαραμείωτη εγγύηση της ελευθερίας τον κάθε άνθρωπο. Ας μου επιτραπεί να
προσθέσουμε ότι ο άνθρωπος αυτός, στη δύσκολη αποστολή του. Θα αντλήσει δύναμη
και βοήθεια και από τη μελέτη του βιβλίου της Άρεντ.»).
-ΟΙ
ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ. ΠΡΩΤΟΣ ΜΕΡΟΣ ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ,
μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες 2017, σελ. 174, τιμή 10,60 ευρώ.
Περιεχόμενα
Εισαγωγή στην πρώτη έκδοση, σ.9-11. Της Χάννα Άρεντ
Καλοκαίρι 1950
Πρόλογος, σ.13-19, της Χάννα Άρεντ Ιούλιος 1967
Πρώτο κεφάλαιο: Ο αντισημιτισμός ως προσβολή στην
κοινή λογική, σ. 23-
Δεύτερο κεφάλαιο: Οι Εβραίοι, το Εθνικό Κράτος και η
γέννηση του αντισημιτισμού.
Ι. Οι αμφισημαντότητες της χειραφέτησης και ο
Εβραίος κρατικός τραπεζίτης, σ.32-
ΙΙ. Πρώιμος αντισημιτισμός, σ.52-
ΙΙΙ. Τα πρώτα αντισημιτικά κόμματα, σ.61-
IV.
Αριστερός αντισημιτισμός, σ.68-
V.
Η χρυσή εποχή της ασφάλειας, σ.79-
Τρίτο κεφάλαιο: Οι Εβραίοι και η κοινωνία, σ.83-
Ι. Μεταξύ του Παρία και του Parvenu [Νεόπλουτου],
σ. 85-
ΙΙ. Ο κραταιός μάγος, σ.100-
ΙΙΙ. Ανάμεσα σε φαυλότητα-(διαστροφή) και έγκλημα,
σ. 113-
Τέταρτο κεφάλαιο: Η Υπόθεση Ντρέυφους, σ.125-
Ι. Τα γεγονότα της υπόθεσης, σ.125-
ΙΙ. Η Τρίτη Δημοκρατία και ο γαλλικός Εβραϊσμός, σ.
132-
ΙΙΙ. Στρατός και Κλήρος στο Αβασίλευτο Καθεστώς,
σ.138-
IV.
Ο Λαός και ο Όχλος, σ. 146-
V.
Οι Εβραίοι και οι Ντρεϋφουσικοί, σ. 159-
VI.
Η Χάρη και η Σημασία της, σ.161-
Βιβλιογραφία, σ. 164-
(«Σ’
αυτόν τον πρώτο τόμο της μνημειώδους τρίτομης μελέτης, η Χάννα Άρεντ ιχνηλατεί
την άνοδο του αντισημιτισμού στην ιστορία του εβραϊσμού της Κεντρικής και της
Δυτικής Ευρώπης και σκιαγραφεί τον ρόλο που έπαιξαν οι Εβραίοι στην ανάπτυξη
του εθνικού κράτους από τη μια και της κοινωνίας των μη Εβραίων από την άλλη.
Με την εμφάνιση των πρώτων αντισημιτικών κομμάτων τις δεκαετίες του 1870 και
του 1880, υποστηρίζει η Άρεντ, άνοιξε ο δρόμος που κατέληξε στην «τελική λύση».
Και βλέπει την υπόθεση Ντρέϋφους ως μια γενική πρόβα για το έργο που εκτυλίχθηκε
στην εποχή μας-την πρώτη χαρακτηριστικά νεωτερική σύγχρονη χρήση του
αντισημιτισμού ως οργάνου δημόσιας πολιτικής και της υστερίας ως πολιτικού
όπλου.»)
-ΟΙ
ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ. ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ,
μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες, σελ. 246, τιμή 15,90 ευρώ.
Περιεχόμενα
Εισαγωγή, σ.11-
Πέμπτο κεφάλαιο: Η πολιτική χειραφέτηση της αστικής
τάξης, σ.19-
Ι. Η Επέκταση και το εθνικό κράτος, σ.20-
ΙΙ. Η εξουσία/ ισχύς και η αστική τάξη, σ.33-
ΙΙΙ. Η συμμαχία όχλου και κεφαλαίου, σ. 47-
Έκτο κεφάλαιο: Η φυλετική σκέψη πρίν τον ρατσισμό,
σ. 61-
Ι. Μία «φυλή» αριστοκρατών ενάντια σ’ ένα «έθνος»
πολιτών, σ. 65-
ΙΙ. Φυλετική ενότητα ως υποκατάστατο της εθνικής
χειραφέτησης, σ. 69-
ΙΙΙ. Το νέο κλειδί της ιστορίας, σ. 76-
IV.
Τα «δικαιώματα των Άγγλων» ενάντια στα δικαιώματα των ανθρώπων, σ. 81-
Έβδομη κεφάλαιο: Φυλή και γραφειοκρατία, σ. 93-
Ι. Ο φανταστικός κόσμος της Μαύρης Ηπείρου, σ. 95-
ΙΙ. Χρυσός και φυλή, σ. 108-
ΙΙΙ. Ο ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας, σ. 120-
Όγδοο κεφάλαιο: Ιμπεριαλισμός της ηπειρωτικής
Ευρώπης: Τα κινήματα Παν-, σ. 138-
Ι. Φυλετικός εθνικισμός, σ. 144-
ΙΙ. Η κληρονομιά της ανομίας, σ.163-
ΙΙΙ. Κόμμα και κίνημα, σ. 171-
Ένατο κεφάλαιο: Η παρακμή του εθνικού κράτους και το
τέλος των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σ. 191-
Ι. Το «έθνος των μειονοτήτων» και ο άπατρις λαός, σ.
194-
ΙΙ. Οι περιπλοκές των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σ.
218-
Βιβλιογραφία, σ. 235-
(«Σ’
αυτόν τον δεύτερο τόμο της μνημειώδους μελέτης της η συγγραφέας εξετάζει την
περίοδο του ευρωπαϊκού αποικιακού ιμπεριαλισμού, από το 1884 έως το ξέσπασμα
του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, μία παράξενη
και ωμή εποχή που παρουσιάζεται μέσα από τα χαρακτηριστικά πορτραίτα του
Ντισραέλι, του Σέσιλ Ρόουντς, του Γκομπινώ, του Προύστ και του Τ. Ε. Λώρενς. Αν
και η εποχή αυτή- «σημαδεύεται ακόμη από μια ορισμένη μετριοπάθεια και
ελεγχόμενη ευυποληψία», η συγγραφέας επισημαίνει ότι το τέλος της έφερε την
παρακμή του εθνικού κράτους και την αποσύνθεση της ταξικής κοινωνίας της
Ευρώπης, τα δύο βασικά συμβάντα που γέννησαν τον ολοκληρωτισμό, ο οποίος με τη
σειρά του παρήγαγε τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και τα εργοστάσια θανάτωσης της
πρόσφατης ιστορίας»).
-ΟΙ
ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ. ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ,
μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες, σελ. 248, τιμή 15, 90 ευρώ.
Περιεχόμενα
Εισαγωγή, σ. 11-
Δέκατο κεφάλαιο
Μια αταξική κοινωνία, σ. 31-
Ι. Οι μάζες, σ. 31-
ΙΙ. Η προσωρινή συμμαχία του όχλου και της ελίτ, σ.
55-
Ενδέκατο κεφάλαιο
Το ολοκληρωτικό κίνημα, σ.72-
ΙΙ. Προπαγάνδα του ολοκληρωτισμού, σ. 72-
ΙΙ. Οργάνωση του ολοκληρωτισμού, σ. 98-
Δωδέκατο κεφάλαιο
Ο Ολοκληρωτισμός στην εξουσία, σ. 127-
Ι. Το λεγόμενο ολοκληρωτικό κράτος, σ. 131-
ΙΙ. Η μυστική αστυνομία, σ. 161-
ΙΙΙ. Ολική κυριαρχία, σ. 184-
Δέκατο τρίτο κεφάλαιο
Ιδεολογία και Τρομοκρατία: Μια καινοφανής μορφή
διακυβέρνησης, σ. 237-
Βιβλιογραφία, σ. 237-
(«Στον
τρίτο τόμο του θεμελιώδους έργου της η συγγραφέας μελετά τους θεσμούς, τις
οργανώσεις και τις λειτουργίες των ολοκληρωτικών κινημάτων και των
ολοκληρωτικών κυβερνήσεων, και εστιάζει την προσοχή της στις δύο γνήσιες μορφές
κυριαρχίας του ολοκληρωτισμού που μας παρουσίασε η ιστορία-στις δικτατορίες του
Εθνικο- σοσιαλισμού μετά το 1938 κα του Μπολσεβικισμού μετά το 1930. Εξετάζει
τον μετασχηματισμό των κοινωνικών τάξεων σε μάζες, τον ρόλο της προπαγάνδας στις
σχέσεις με τον μη ολοκληρωτικό κόσμο και τη χρήση της τρομοκρατίας- ουσιώδους
χαρακτηριστικού αυτής της μορφής διακυβέρνησης. Και σ’ ένα λαμπρό τελευταίο
κεφάλαιο αναλύει τη φύση της απομόνωσης και της μοναξιάς, που τις θεωρεί
προϋποθέσεις για την ολική κυριαρχία»).
Σημειώσεις:
-Στην
μεταφορά των τίτλων των βιβλίων και των περιεχομένων τους στην ιστοσελίδα, στο
επιγραμματικό αυτό πολυσέλιδο αφιέρωμα στην φιλόσοφο Χάννα Άρεντ, διατήρησα την
ορθογραφία και την σύνταξη των εκδόσεων, όπως αυτά-οι τίτλοι των
περιεχομένων-καταγράφονται στην έκδοση. Πολλοί τίτλοι βιβλίων παραλλάσσουν κατά
τι, τους τίτλους των περιεχομένων τους στις μέσα σελίδες, σε σχέση με τους
τίτλους της συνολικής σελίδας των Περιεχομένων στην αρχή ή το τέλος του τόμου.
Όπως παραδείγματος χάρη έχουμε στο τρίτομο έργο των εκδόσεων Νησίδες. Τα μικρά
κείμενα εντός παρενθέσεως και εισαγωγικών που παραθέτω κάτω από τα περιεχόμενα
των τίτλων, είναι κατά κύριο λόγο από τα οπισθόφυλλα των βιβλίων, που στην
ουσία τους, ορισμένα είναι αποσπάσματα από τα ίδια τα κείμενα της συγγραφέως.
Ελάχιστα κείμενα είναι από την ίδια την Άρεντ.
Πραγματικά, είναι μεγάλος άθλος
-Στην αριστερή σελίδα πριν τον γενικό τίτλο «Η κρίση της κουλτούρας και άλλα κείμενα»
των εκδόσεων ΣΤΑΣΕΙ ΕΚΠΙΠΤΟΝΤΕΣ-Αθήνα 2012 αναφέρονται τα εξής: α) Τα κείμενα
της Άρεντ μετέφρασε από τα αγγλικά ο Γ. Ν. Μερτίκας. Και β) Τα κείμενα του
βιβλίου «Η κρίση της κουλτούρας και άλλα κείμενα περιλαμβάνονται στον τόμο
Μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος που σκόπευαν να εκδώσουν σε δύο μέρη οι
εκδόσεις Λεβιάθαν το 1997 και τα οποία τελικά δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Να
διευκρινίσουμε ότι, οι εκδόσεις ΛΕΒΙΑΘΑΝ,-που, εξέδιδε και το ομώνυμο
περιοδικό-στην σειρά ΘΕΩΡΙΑ-ΠΡΑΞΗ 2 Αθήνα 1996, εξέδωσε τον τόμο τον οποίο
αναφέρω παραπάνω, χωρίς να συμπεριλαμβάνει τα τρία κείμενα της Άρεντ. Επίσης,
στην σελίδα 9 δίδονται οι εξής πληροφορίες: «Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ-Η κοινωνική
και πολιτική σημασία της», Αφορμή γι’ αυτό το δοκίμιο ήταν η λεγόμενη αντιδικία
που ξέσπασε μετά τη δημοσίευση του βιβλίου μου Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Ο
στόχος του είναι να διασαφηνίσει δύο διαφορετικά, αν και αλληλοσυνδεόμενα,
θέματα για τα οποία δεν είχα επίγνωση πριν και που η σπουδαιότητά τους φαίνεται
να ξεπερνά τη συγκεκριμένη περίπτωση. Το πρώτο αφορά το ερώτημα κατά πόσον
είναι δικαιολογημένο να λέγεται πάντοτε η αλήθεια-μήπως πίστευα ανεπιφύλακτα
στο “Fiat
veritas,
et
pereat
mundus”
? Το δεύτερο προέκυψε από την απίστευτη πληθώρα ψεμάτων που χρησιμοποιήθηκαν
στην «αντιδικία»- ψέματα για ό,τι είχα γράψει, από τη μια πλευρά, και για τα
γεγονότα τα οποία είχα αναφέρει, από την άλλη. Οι σκέψεις που ακολουθούν
επιχειρούν να καταπιαστούν και με τα δύο θέματα. Θα μπορούσαν επίσης να
χρησιμεύσουν ως ένα παράδειγμα για ό,τι συμβαίνει σ’ ένα πολύ επίκαιρο θέμα
όταν παρασύρεται στο χάσμα μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος που ίσως είναι το
πιο πρόσφορο ενδιαίτημα για τον στοχασμό.
-Στον σπονδυλωτό τόμο ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΣΕ ΖΟΦΕΡΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ που εξέδωσαν οι εκδόσεις Νησίδες, ο
μεταφραστής κύριος Βασίλης Τομανάς στην σελίδα 4 αναφέρει τα εξής: Αφιερώνω το
κείμενο για την Ρόζα Λούξεμπουργκ στην μνήμη του Σπύρου Πρίφτη, που διαρκώς
μιλούσε για «τη φουκαριάρα τη Ρόζα». Σημειώνω ότι η αμερικάνικη έκδοση του
βιβλίου περιλαμβάνει και κείμενα για άλλους, που δεν είναι τόσο γνωστοί στην
Ελλάδα. Απ’ αυτά, το κείμενο της Άρεντ για την Κάρεν Μπλίξεν δημοσιεύτηκε ως
πρόλογος στο βιβλίο της Μπλίξεν Επτά γοτθικές ιστορίες (εκδόσεις Μέδουσα).
Ευχαριστώ την Ρίκα Μπενβενίστε και τον Ζήση Σαρίκα για τις φωτογραφίες της Χ.
Άρεντ, που μου έδωσαν.
Τίτλοι των κειμένων και πρώτες δημοσιεύσεις:
-“Rosa Luxemburg
1871-1919”, The New York Review of Books, 1966
-“Walter
Benjamin 1892-1940”, The New Yorker, 1968
-“Bertolt Brecht
1898-1956”, The New Yorker, 1966.
Στην παρούσα έκδοση
παρατηρούμε και το εξής ενδιαφέρον για τον τρόπο που δομούσε τα κείμενά της η
Χάννα Άρεντ. Στο δοκίμιό της για τον γερμανοεβραίο «ιδιόμορφο μαρξιστή»
συγγραφέα Βάλτερ Μπένγιαμιν, η Άρεντ βάζει τους εξής τίτλους: 1. Ο καμπούρης,
2. Ζοφεροί καιροί (που προσδιορίζει και τον γενικό τίτλο), 3. Ο αλιεύς
μαργαριταριών. Στο κεφάλαιο αυτό η Άρεντ προτάσσει ένα απόσπασμα από την
Τρικυμία, Ι, 2 του άγγλου δραματουργού Ουίλιαμ Σαίξπηρ. «Πέντε οργιές βαθιά
κείτεται ο πατέρα σου…/». Ενώ πάλι, στο δοκίμιό της για τον ποιητή και θεατρικό
συγγραφέα Μπέρτολτ Μπρεχτ, προτάσσει ένα ποίημα του ποιητή Ου. Χ. Ώντεν για τον
Μπρεχτ: «Ελπίζεις, ναι, ότι τα βιβλία σου
θα σε δικαιολογήσουν,/ θα σε γλιτώσουν απ’ την κόλαση: κι ωστόσο,…». Κάτι
που μας φανερώνει ότι η φιλόσοφος και πολιτειολόγος Χάννα Άρεντ, δεν ήταν
άγευστη του κόσμου της ποίησης. Η ρομαντική ατμόσφαιρα και η ποιητική διάθεση
κυριαρχούν μέσα στον λόγο της, τα κείμενά της δεν έχουν την ξηρότητα του
επιστημονικού λόγου ούτε την παγερότητα της επιστημονικής διατύπωσης, και αυτό,
αν δεν λαθεύω, επιβεβαιώνουν όχι μόνο τα συχνά σκόρπια παραθέματά της από διάφορους
ποιητές μέσα στο έργο της, κείμενα, ρήσεις θεωρητικά για την ποίηση, αλλά και
τα δικά της ποιήματα που έγραψε όσο ζούσε και εκδόθηκαν μετά την αποδημία της.
Βλέπε σχετικά την εξαιρετική εργασία του Ιακώβ Σιμπή, «Η ποίηση της Χάννα Άρεντ»,
στο περιοδικό The
Athens
Review
of
Books,-
Αθηναϊκή Επιθεώρηση του βιβλίου τχ. 99/10, 2018, σελίδες 50-53, που
κριτικάρεται η έκδοση: Hannah
Arendt,
Ich
seibst,
auch
ich
tanze:
Die
Gedichte,
Piper
Verlag
Gmbh,
Munchen
/ berlin
2015, 160 pp.
Η λεπτότητα και η ευελιξία της σκέψης της, η τροχιοδρόμηση των ενασχολήσεών της
σε τόσο μεγάλο ιστορικό και πολιτικό εύρος και φιλοσοφική διάσταση, αυτό το
αμέριστο και διαρκές πάθος της να ταυτίσει όχι να ενσωματώσει, την ζωή με την
σκέψη, αλλά και την ίδια την ζωή με την
πολιτική δράση, αυτήν την ανθρώπινη πολυείδεια, η επιστημονική της κατάρτιση, η
Άρεντ διαθέτει μια εξαιρετική «σκληρή» και αποκρυσταλλωμένη» πανοπλία γνώσεων
και συμπερασμάτων, τα βιβλία και οι μελέτες της μας φανερώνουν μια ευαίσθητη,
διαλλακτική, αυτοτροφοδοτούμενη από τα χιλιάδες της διαβάσματα και συμπεράσματα
γυναικεία φύση, που μάλλον, δεν διακρίνεται με την πρώτη αξιολόγηση ή κριτική
του έργου της. Θετικά ή αρνητικά. Συμφωνούμε ή διαφωνούμε με τα συμπεράσματά
της. Ή ακόμα, μας γεννιούνται δεκάδες απορίες ή διλήμματα για την υφή και την
ουσιαστική εμβέλεια μέσα στα γνωστικά πεδία των θέσεών της και των συσχετίσεών
της. Η Άρεντ, και αυτό είναι ένα από το μεγαλείο και την σπουδαιότητα της
σκέψης της, επιλέγει σταυροδρόμια γνώσης και επιλογών προσώπων από όλο το
ιστορικό φάσμα και χρονικές περιόδους πολιτισμού της ανθρώπινης ύπαρξης. Η
Άρεντ, δεν είναι μια συνηθισμένη πανεπιστημιακός που φροντίζει να κάνει σωστά
και ενημερωμένα την δουλειά της, σε σχέση με τους άλλους συναδέλφους της. Δεν
είναι μόνο η γυναίκα που διαρκώς έχει ένα αναμμένο τσιγάρο στο χέρι της, όπως
μας την παρουσίασε η σκηνοθέτης Μάργκαρετ φον Τρότα (Margaret von Trotta) στην ομώνυμη ταινία του 2013 με
την θαυμάσια Barbara
Sukowa,
που στις συζητήσεις των συγκεντρώσεων με τους φίλους της υποστηρίζει την θέση
ότι «πατρίδα μου είναι η μητρική μου γλώσσα», ούτε πάλι, είναι η επαγγελματίας
διανοούμενη ή επί χρήμασι στοχαστής, που μπροστά στην βιβλιοθήκη της και πάνω
στην γραφομηχανή της και το λευκό χαρτί εκθέτει τις απόψεις και κρίσεις της. Η
Χάννα Άρεντ, είναι η τρυφερή γυναίκα που φροντίζει τον σύζυγό της, η φίλη που
στέκεται δίπλα και αγαπάει τους φίλους της, η κατ’ εξαίρεση των επιστημονικών
της ενδιαφερόντων δημοσιογράφος ρεπόρτερ. Η ίδια ζητά να μεταβεί στην
Ιερουσαλήμ και να παρακολουθήσει από κοντά την Δίκη του εγκληματία ναζί Άϊχμαν.
Είναι η ίδια γυναικεία προσωπικότητα που ρισκάρει σχεδόν τα πάντα, μετά τις
πολλαπλές αντιδράσεις που προκάλεσε η δημοσίευση των συμπερασμάτων της στην
εφημερίδα και κατόπιν σε ξεχωριστό βιβλίο στους Νιου Γιορκ Τάϊμς. Είναι η
«ερωτευμένη» γυναίκα που η γυναικεία της φύση και ισχυρή επίδραση πάνω της, την
κάνει να μην απαντά στις ιδιαίτερες συζητήσεις των φίλων της, στο αν υπήρξε
ερωμένη του δασκάλου φιλοσόφου Μάρτιν Χάϊντεγκερ το διάστημα που υπήρξε
μαθήτριά του. Είναι η ίδια που παρότι αρνείται να διακόψει τις σχέσεις της με
εβραίους συντρόφους της, αποδιωγμένη από μεγάλη μερίδα συμπατριωτών της,
παραμένει σταθερή στις απόψεις της, στις κρίσεις της, στον ερμηνευτικό
προσανατολισμό των θέσεών της και των συμπερασμάτων της. Είναι η ποιήτρια και
πολιτειολόγος που επιχειρηματολογεί δίκαια και νηφάλια ακόμα και για την
αμφισβήτηση των θέσεών της. Συζητά με τους αμφισβητίες της, ανοίγει διάλογο
μαζί τους, τονίζει αν δεν κάνω λάθος την απαισιοδοξία της όχι σε προσωπικό
επίπεδο, όχι σε ατομική αντιδικία αλλά σε οντολογικό, οικουμενικό, παγκόσμιο,
διαχρονικό μέσα στην ιστορία, μέσα στο παρελθόν, το παρόν και ίσως και το
μέλλον. Φωτίζει τις σκιερές πλευρές της ανθρώπινης φύσης διαχρονικά, όπως ένας
χριστιανός αναχωρητής, που καταφεύγει σε τόπους που το ανθρώπινο ον παύει να
πιστεύει και αμφιβάλλει ακόμα και για την κοινωνική αποτελεσματικότητα της
ίδιας του της πορείας. Ας μην λησμονούμε ότι η Άρεντ καταπιάστηκε με ένα
χριστιανό συγγραφέα και το έργο του κοντά στον φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερ στα μετά
τον Μάρτιν Χάϊντεγκερ χρόνια.
Η Χάννα Άρεντ, δεν υπήρξε μόνο ένα φοβερά
καλλιεργημένο και δημοκρατικά πολιτισμένο άτομο, μια προσωπικότητα δυναμική και
ανεπανάληπτη,- διαβάζω αργά και με αναγνωστικό βήμα υπομονετικό το μελέτημα της
JULIA
KRISTEVA,
Χάννα Άρεντ, η γυναικεία ευφυϊα, εκδόσεις Κέδρος 1999, σελ. 332, τιμή 20,80
ευρώ, σε μετάφραση του Τάκη Μπέτζελου, που στην ουσία του είναι μια συνεξέταση
τριών γυναικείων προσωπικοτήτων, της Άρεντ (1906-1975), της Μέλανι Κλάιν
(1882-1960) και της μυθιστοριογράφου Κολέτ (1873-1954) και βλέπουμε αυτό το
υπέροχο ταξίδι όπως γράφει η Τζούλια Κρίστεβα, στην «ζωή, την τρέλα, τις
λέξεις». Και πραγματικά, μια ασυνήθιστη, ξεχωριστή, ιδιαίτερη γυναικεία
προσωπικότητα, δυναμική και ισχυρή υπήρξε η Χάννα Άρεντ. Μια θα τολμούσαμε να
χρησιμοποιήσουμε τον πολιτικό όρο, «σιδηρά κυρία» της φιλοσοφίας της
πολιτειολογίας αλλά πρωτίστως, της ίδιας της Ζωής, της Ανθρώπινης Ύπαρξης.
Υποσημείωση:
ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα άλλα κείμενα του περιοδικού The Athens Review,όπως αυτό του Αλέξανδρου Νεχαμά:
«Όχι κείμενο, αλλά ύφανση: Ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη άγραφα, ατελή, αδιάβαστα»
σελ. 54-62, αυτό του Ρίτσαρντ Γουώλιν: «Διάσημη θεωρητικός της λογοτεχνίας ήταν
και κατάσκοπος;» Η παράξενη υπόθεση της Τζούλια Κρίστεβα, σελ.12-15,
μετάφραση-σημειώσεις Μάνος Βασιλάκης. Το μελέτημα του Αλέξανδρου του Αλέξανδρου
Κεσίσογλου: «Σκέψεις για την Κλασική αρχαιότητα», σελ. 21-23.Η κριτική στο
βιβλίο του Κωνσταντίνου Α. Παπαγεωργίου «Οι Πρόσφυγες και τα καθήκοντά μας
απέναντί τους» από τον Κώστα Ν. Κουκουζέλη: «Πρόσφυγες και Δικαιοσύνη», σελ.
28-31. Η κριτική του ιστορικού του θεάτρου Βάλτερ Πούχνερ, «Όταν άνθιζε το
Φιόρο του Λεβάντε» σελ. 43-46, για το βιβλίο του Διονύση Ν. Μουσμούτη, «Το
θέατρο στην Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα. Μουσική ζωή και λαϊκά θέματα. 2
τόμοι. Η κριτική του ποιητή Νάσου Βαγενά «Ένας υπερβατικά ερωτικός ποιητής»
σελ.47-49, που εξετάζει το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, «Αρχή Σοφίας και
κατακόκκινα όνειρα: Πίστη και έρωτας στον Τάκη Κ. Παπατσώνη» καθώς και άλλες
ενδιαφέρουσες κριτικές του πάντα αξιόλογου αυτού λογοτεχνικού περιοδικού.
-Στον τόμο Υπόσχεση
πολιτικής των εκδόσεων Κέδρος 2009, που εκδόθηκε στο εξωτερικό το 2005 The Literary Trust of Hannah Arendt and Jerome Kohn, στην εισαγωγή του ο Τζερόμ Κον
γράφει μεταξύ άλλων: «Το βιβλίο Η
υπόσχεση της πολιτικής καλεί τους αναγνώστες να συντροφεύσουν την Άρεντ και την
παρέα που της άρεσε να διατηρεί σε ένα ταξίδι που διατρέχει πολλές χώρες και
πολλούς αιώνες. Στο ταξίδι αυτό οι αναγνώστες μπορεί να συναντήσουν απόψεις με
τις οποίες διαφωνούν, σίγουρα όμως θα ανακαλύψουν πολλά πράγματα που αφορούν τη
χώρα τους και την εποχή τους. Το ταξίδι ξεκινά από την αρχαία Αθήνα με το
βαθυστόχαστο διάλογο της Άρεντ με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης εμφανίζεται
ως ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά, ο οποίος απολαμβάνει τις πολλές απόψεις ή
τις σχετικές αλήθειες και τις χαρακτηριστικές προοπτικές με τις οποίες η
αθηναϊκή πόλις καλωσόρισε την πολλότητα των πολιτών της. Επιλέγοντας να μην
αρθρώσει τη δική του άποψη, γεγονός που τον κάνει να ξεχωρίζει από τους
υπόλοιπους, η σκέψη του αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη φύση όλων των άλλων. Για
τον Σωκράτη, η πράξη δεν επιβάλλεται απ’ έξω: Μέσα του ο νόμος της μη
αντιπαράθεσης, τον οποίο ο ίδιος ανακάλυψε, εξουσιάζει τη σκέψη του και, σαν
«κακή συνείδηση», εξουσιάζει και τις πράξεις του. Πιστεύω πως κανείς πριν από
την Άρεντ δεν επέμενε με τόσο σθένος στην εξίσωση της σκέψης με την πράξη στο
Σωκράτη. Εννοεί πως, όσον αφορά τη σκέψη του Σωκράτη, δηλαδή το να ζει κανείς
σε αρμονία με τον εαυτό του, η προσβολή του άλλου ισοδυναμεί με προσβολή του
ίδιου του του εαυτού. Ο Σωκράτης επηρεάζει τον ανθρώπινο κόσμο χωρίς να κάνει
κάτι και αυτό αποτελεί ανώτερης τάξης ηθική πολιτική σκέψη και βρίσκει απήχηση
στο σύνολο του έργου της Άρεντ όλο τον 20ο αιώνα.» Η άποψη του
Κον ανακαλεί στην ελληνική μνήμη μου μια ρήση του Ιωάννη της Κλίμακος αν δεν
κάνω λάθος ή του Συμεών του Νέου Θεολόγου: «Πράξις εστί Θεωρία ενεργουμένη και Θεωρία
εστί Πράξις Μυσταγωγουμένη», επίσης, σε αρκετά έργα της Φιλοκαλίας
διαπιστώνουμε οι άγιοι της ορθόδοξης παράδοσης μέσα στα κείμενά τους και τις
κηρυγματικές τους διδασκαλίες να διαπραγματεύονται μέσα στο δικό τους ασφαλώς
πεδίο πίστης και κανόνων, πλαίσιο αναφοράς ζωής το ζήτημα της σχέσης πολιτικής
με την θρησκεία, την εκκλησία, την πολιτική πρακτική και δράση που οφείλουν να
έχουν οι πιστοί απέναντι στα χιλιάδες κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα που
αντιμετωπίζουν ενταγμένοι μέσα σε ένα καθαρά πολιτικό περιβάλλον σε ένα
κοινωνικό σώμα που διαρκώς αλλάζει μέσα στην Ιστορία. Όπως ο Αριστοτέλης έλεγε:
Ο Άνθρωπος είναι ζώον πολιτικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι η Άρεντ στρέφεται
μόνο (;) στον Σωκράτη ενώ το φιλοσοφικό βάρος των προσεγγίσεών της βασίζεται
στους Προσωκρατικούς Ίωνες Φιλοσόφους. Τους Έλληνες Φιλοσόφους που είχαν
στραμμένο το βλέμμα της στο Φυσικό Περιβάλλον, στην Φύση, και αυτήν
παρατηρούσαν και ερμήνευαν, σχολίαζαν, πέρα από θρησκευτικούς μύθους, μακριά
από ατομικές ηθικές, ανθρώπων για καλύτερη προσαρμογή τους μέσα στην Κοινωνία.
Στον Επίλογο της Άρεντ στο ίδιο βιβλίο, που είναι
ένα κείμενο διάλεξης με τίτλο «Η Ιστορία της Πολιτικής Θεωρίας» την οποία έδωσε
η Άρεντ στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας την άνοιξη του 1955, η
φιλόσοφος σημειώνει μεταξύ άλλων: «Η
σύγχρονη επέκταση της έλλειψης κόσμου, του μαρασμού όλων όσων βρίσκονται
ανάμεσά μας, μπορεί επίσης να περιγραφεί ως ερημοποίηση. Ο Νίτσε ήταν ο πρώτος
που αναγνώρισε ότι ζούμε και κινούμαστε μέσα σε έναν κόσμο-έρημο και ο Νίτσε
επίσης ήταν εκείνος που έκανε το πρώτο αποφασιστικό σφάλμα στη διάγνωσή του.
όπως όλοι οι μεταγενέστεροί του, έτσι κι εκείνος πίστεψε ότι η έρημος βρίσκεται
μέσα μας, προβάλλοντας έτσι τον εαυτό του όχι μόνο ως έναν από τους πρώτους
συνειδητούς κατοίκους της ερήμου, αλλά, κατ’ ανάλογο τρόπο, και ως θύμα της πιο
τρομερής ψευδαίσθησής της. Η σύγχρονη ψυχολογία είναι ψυχολογία της ερήμου:
όταν χάσουμε την ικανότητα που έχουμε να κρίνουμε-να υποφέρουμε και να
καταδικάζουμε-, αρχίζουμε να θεωρούμε ότι κάτι δεν πάει καλά με εμάς, αν δεν
μπορούμε να ζήσουμε κάτω από συνθήκες ζωής στην έρημο.», σ.269, και πιο κάτω:
«Στην προσπάθειά μας να ξεφύγουμε, μεταφέρουμε την άμμο της ερήμου στις
οάσεις-όπως ο Κίρκεγκορ, στην προσπάθειά του να ξεφύγει από την αμφιβολία,
μετέφερε την ίδια του την αμφιβολία στη θρησκεία όταν αποφάσισε να στραφεί στην
πίστη. Η έλλειψη εγκαρτέρησης, η αποτυχία να αναγνωρίσουμε και να αντέξουμε την
αμφιβολία ως μια από τις θεμελιώδεις συνθήκες της σύγχρονης ζωής, εισάγει την
αμφιβολία στο μοναδικό χώρο όπου δε θα έπρεπε ποτέ να εισέλθει: στο θρησκευτικό
χώρο της πίστης, για να είμαστε ακριβείς.», σ.271. Και ακόμα, σελ. 272: «σε
τελευταία ανάλυση, ο ανθρώπινος κόσμος αποτελεί πάντοτε προϊόν του amor mundi του ανθρώπου, ένα ανθρώπινο
τέχνασμα του οποίου η δυνητική αθανασία υπόκειται πάντοτε στη θνητότητα εκείνων
που το έφτιαξαν και στη γέννηση εκείνων που έρχονται να ζήσουν σε αυτό. Αυτό
που είπε ο Άμλετ ισχύει πάντα: «Ο χρόνος εξαρθρώθη πείσμα του Άδη, ω/ Να
γεννηθώ για να τον διορθώσω εγώ!» Με αυτήν την έννοια, ο κόσμος στην ανάγκη του
για νέους ανθρώπους που θα τον φτιάξουν από την αρχή είναι πάντοτε έρημος….».
-Ο σχετικά μικρός τόμος που εξέδωσαν οι Εκδόσεις του
Εικοστού Πρώτου, Εμείς οι πρόσφυγες.
Τρία κείμενα, στην ουσία τους μια ανοιχτή συζήτηση μεταξύ ενός ιστορικού,
ενός φιλοσόφου και μιας γερμανοεβραϊκής καταγωγής πολιτικής φιλοσόφου, που
σπούδασε στην Χαϊδελβέργη κοντά στον μεγαλύτερο φιλόσοφο του 20ου
αιώνα τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, που υπήρξε πιστή μαθήτριά του, αλλά και μαθήτρια
του Καρλ Γιάσπερ, HANNAH
ARENDT,
We
refugees-
GIORGIO
AGAMBEN,
Al
di
la
dei
diritti
dell’
uomo-
ENZO
TRAVERSO,
Exil
et
violence
Une
hermeneutique
de
la
distance,
είναι ένα επίκαιρο βιβλίο, ιδιαίτερα στις μέρες μας, με το τεράστιο πρόβλημα
που αντιμετωπίζουμε εμείς οι Έλληνες, με τις μεγάλες και από διάφορα ετερόκλητα
πολιτισμικά και θρησκευτικά κράτη της υφηλίου μεταναστευτικές ροές που φθάνουν
στα ελληνικά παράλια αναζητώντας μια καλύτερη τύχη στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Άτομα
και οικογένειες που προσπαθούν όχι μόνο να φύγουν από τις εμπόλεμες χώρες τους,
που ευρωπαίοι δήθεν δημοκράτες και φιλάνθρωποι χριστιανοί, ανθρωπιστές
πολιτικοί ηγέτες, ρήμαξαν και κατέστρεψαν με τα κάθε λογής όπλα, τις χώρες
τους, τις βομβάρδισαν και τις ισοπέδωσαν ανελέητα, στο όνομα δήθεν της
δημοκρατίας, της ελευθερίας και της πολιτικής δικαιοσύνης. Πόλεμοι που
δημιούργησαν εκατομμύρια εκατόμβες νεκρών, τραυματιών, αγνοουμένων,
ξεριζωμένων. Εκατομμύρια προσφυγικά και μεταναστευτικά καραβάνια που οδεύουν με
όποιον τρόπο μπορούν προς άλλες γειτονικές τους χώρες οικονομικά ισχυρές και
στρατιωτικά παντοδύναμες. Οι ποικίλες καταστροφές που προκάλεσαν οι μεγάλες
ευρωπαϊκές δυτικές δυνάμεις με την συμμαχία των ηγετών αρκετών μουσουλμανικών
κρατών, και φυσικά, των δύο μεγάλων σύγχρονων υπερδυνάμεων, των ΗΠΑ και της
Ρωσίας που μετέχουν ενεργά στρατιωτικά στις κάθε είδους επεμβάσεις εδώ και
χρόνια είναι τεράστιες. Στα προσφυγικά αυτά κύματα πρέπει να προσθέσουμε και τα
εκατομμύρια φτωχών ανθρώπων, εξαθλιωμένων οικονομικών μεταναστών που αναζητούν
μια καλύτερη οικονομική και επαγγελματική τύχη για τους ίδιους και τις
οικογένειές τους. Κύματα οικονομικών μεταναστών από την Αφρικανική Ήπειρο, την
Άπω Ανατολή, την Ασία, την Νότιο Αμερική. Δύσκολο, πολλαπλό και δυσεπίλυτο
πρόβλημα η αναχαίτιση των ατέλειωτων στρατιών των προσφύγων και μεταναστών προς
την ευρωπαϊκή ήπειρο, με γέφυρα εισδοχής την μικρή πτωχευμένη χώρα μας. Ένα
πολιτικό, στρατιωτικό, γεωπολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο, πρωτίστως
οικονομικών συμφερόντων και στρατιωτικών επιδιώξεων που τρομάζει και φοβίζει
τους ντόπιους ευρωπαίους αλλά και έλληνες κατοίκους, όταν αυτό συμβαίνει εδώ
και σήμερα, μπροστά στα μάτια σου και σε τέτοιου βαθμού πληθυσμιακό μέγεθος
χωρίς έλεγχο και δίχως οργάνωση και ορθή ταξινόμηση των αναγκών ούτε των ξένων
ούτε των ντόπιων κατοίκων. Με τόση μεγάλη ποικιλία θρησκευτικής σύνθεσης, χρώματος,
εθνότητας, φυλών, κράτους και επίπεδο ζωής, υγείας και πολιτισμού χρειάζεται
πολύ μεγάλη προσοχή στην διαχείρησή του και για το σήμερα και για το μέλλον και
αυτών των εξαθλιωμένων ανθρώπων αλλά και των ντόπιων γηγενών κατοίκων. Τους
ανθρώπους ούτε τους πνίγεις αλλά και ούτε τους αφήνεις ανεξέλεγκτα να
παραβιάζουν τα σύνορα μιας χώρας με την παθητική τους «βία». Άνθρωποι εξαθλιωμένοι και πάμφτωχοι,
πεινασμένοι, ακόμα και αν οι μουσουλμανικές πατρίδες τους είναι πυρηνικές
δυνάμεις στην περιοχή τους, μαζί με τις οικογένειές τους παίρνουν τον δρόμο της
μετανάστευσης προς την Ευρώπη. Την Ευρώπη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της
οικονομικής ευημερίας, την Ευρώπη που ονειρεύτηκαν ως προστασία και αναφορά
ζωής, χωρίς να σκέφτονται ότι αυτή η Ήπειρος κατέστρεψε τις χώρες τους. Ένας
αντίστροφος δρόμος του μεταξιού των προηγούμενων αιώνων. Και αυτό το γεγονός,
της προσφυγιάς και της μετανάστευσης, των ανεξέλεγκτων ροών, συμβαίνει μπροστά
στα μάτια σου, δίπλα σου, στην πόλη σου, στο χωριό σου, στο νησί σου, στα παράλιά
σου, στις πολύχρωμες οθόνες της τηλεόρασής σου, το ακούς να το επαναλαμβάνουν
κατά κόρον στις ειδήσεις των ραδιοφωνικών σταθμών οι δημοσιογράφοι και τα άλλα
σόσιαλ μίντια. Και αισθάνεσαι το ίδιο ανίσχυρος πολλαπλά όπως και οι μετανάστες
που ήρθαν στην χώρα σου, απέναντι σε πολιτικές και εξουσίες που σου
επιβάλλονται και εξαιτίας των μνημονιακών υποχρεώσεων.
Και τους
παλαιότερους αιώνες μέσα στην Ιστορία η ευρωπαϊκή ήπειρος είχε δεχτεί μεγάλες
μεταναστευτικές ροές ανθρώπων, (1000 μ. χ.) όμως διαπιστώνουμε, λόγω έλλειψης
των τεχνολογικών μέσω -της αμεσότητας της είδησης και της εικόνας, της
πληροφορίας-οι γηγενείς κάτοικοι των χωρών, δεν το συνειδητοποιούσαν τόσο άμεσα
και ακαριαία όπως σήμερα. Το πρόβλημα ή το γεγονός της μετανάστευσης και
προσφυγιάς, σήμερα, στην χιλιετία μας, συμβαίνει μπροστά στα μάτια σου ακόμα
και αν δεν το επιθυμείς. Η Ιστορία γράφεται τώρα, σήμερα, αυτήν την στιγμή που
μιλάμε χωρίς να την ενδιαφέρει το ιστορικό μέλλον. Η ιστορία των γενεών του
αιώνα μας γράφεται στο παρόν χωρίς να την ενδιαφέρει το μέλλον. ‘Ένα παγκόσμιο
πρόβλημα, το μεταναστευτικό, που αν δεν σταματήσουν οι εχθροπραξίες μεταξύ των
κρατών, αν δεν πάψουν οι εδαφικές διεκδικήσεις όμορων κρατών, και φυσικά, οι
οικονομικές αποικιοκρατικές βλέψεις των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών, δεν μπορεί
να λυθεί, χωρίς βαριές συνέπειες για τις μικρότερες οικονομικά χώρες, που είναι
χώρες υποδοχής. Ούτε τα ευχολόγια των διαφόρων διεθνών παγκόσμιων οργανισμών
φέρνουν αποτελέσματα, ούτε οι ευχές και τα ροζάρια ή κομποσκοίνια των θρησκευτικών
ηγετών, ούτε οι διάφορες διεθνιστικές θεωρίες περί ανοιχτών συνόρων είναι η
λύση, (αυτό είναι παράδοση της κυριαρχίας σου σε καιρό ειρήνης), ούτε και τα
κλειστά σύνορα φέρνουν αποτελέσματα αποτρέποντας τις μετακινήσεις των
εκατομμυρίων ανθρώπων. Ίσως η ανθρώπινη ποσόστωση μεταξύ των ανεπτυγμένων
ευρωπαϊκών κρατών, των κρατών του δυτικού κόσμου αλλά και των πλούσιων
μουσουλμανικών κρατών, να δεχτούν στα κράτη- εδάφη τους ένα μέρος από τους
εξαθλιωμένους και φτωχούς αυτούς ανθρώπους, να επιφέρει μια σχετική ισορροπία
και αποτελεσματική και όχι γενικόλογη ανθρωπιστική βοήθεια, για να είμαστε
αρεστοί στους δήθεν ανθρωπιστές δημοκράτες που με την ανοχή τους δημιούργησαν
το πρόβλημα και τα αδιέξοδά του. Η ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων της μέσης
ανατολής χωρών με τον ταυτόχρονο σταματημό των πολεμικών συρράξεων, την
επίτευξη ουσιαστικής και μακρόπνοης ειρήνης, η οικονομική βοήθεια εκ μέρους των
ανεπτυγμένων οικονομικά και στρατιωτικά κρατών προς τις χώρες που στενάζουν και
υποφέρουν, και με την πολιτική τους κατέστρεψαν, κυρίαρχων κρατών από όπου
προέρχονται σαν εισβολείς χωρίς όπλα οι οικονομικοί μετανάστες και οι
πρόσφυγες, θα έδινε μια κάποια λύση. Η λεκάνη της μεσογείου από την αρχαιότητα
ακόμα, ήταν ένα μεγάλο χωνευτήρι λαών, εθνών, θρησκειών, πολιτισμικών
ιδιαιτεροτήτων, εθίμων και ηθών, εμπορικών πολέμων και συναλλαγών, οικονομικών
συρράξεων και κατακτήσεων με βίαιο τρόπο, αποικιοκρατικών βλέψεων. Όσο για την χώρα μας, την κοινή μας πατρίδα
την Ελλάδα, νομίζω ότι η ανθρώπινη ποσόστωση είναι αυτή που θα φέρει μάλλον την
απαραίτητη κοινωνική ισορροπία και ουσιαστική φροντίδα και περίθαλψη των
ανθρώπων, καθώς και αυτών που επιθυμούν ή μπορούν να ενσωματωθούν σε ένα
διαφορετικό δικαιικό σύστημα αξιών, διαφορετικής παιδείας και θρησκευτικών
συνηθειών και πιστεύων, πολιτιστικών αναφορών και δοξασιών, τόσο ξένων προς την
δική τους κουλτούρα. Η παράδοσή μας έχει τον Ξένιο Δία, και Το Ξένος Ειμί, Δως
μου τούτον τον Ξένον. Μόνο που είμαστε μικρή χώρα και μάλιστα πτωχευμένη. Μια
ανθρώπινη ποσοστιαία αναλογία με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη θα κάνει ανεχτικότερη
την κατάσταση εντός της χώρας χωρίς προβλήματα ενσωμάτωσης και των ξένων με τον
ντόπιο πληθυσμό αλλά και χωρίς αλλοίωση της φυσιογνωμίας, εθνολογικής,
θρησκευτικής, εθιμικής, ή πολιτιστικής παράδοσης ημών των Ελλήνων. Είναι ίσως,
από τις στιγμές στην διάρκεια της Ιστορία μας, που αναλογίζεσαι αν η γεωγραφική
σου θέση σαν πατρίδα, γεωγραφικό έδαφος, βοηθά στους σύγχρονους ταραγμένους
καιρούς που ζούμε. Ή είναι μια γεωγραφική ατυχία που σου δημιουργεί πολλά
αδιέξοδα. Το μυθικό γονιμοποιό παρελθόν «εκδικείται» το ανίσχυρο και στείρο
παρόν. Χρειάζεται μια ανθρωπιστική
αντιμετώπιση και πολιτική πρωτοβουλία όχι επί των ανθρώπων αλλά για τους
ανθρώπους. Μια αλλαγή πολιτικής και διπλωματίας. Οι ιδεοληψίες των παλαιών ιδεολογιών
δεν φέρνουν αποτέλεσμα σε σημερινά ιστορικά ζητήματα και αδιέξοδα, ξεπεράστηκαν
από τα ίδια τα γεγονότα των ιστορικών μας ημερών. Εκτός, αν ο παππούς μας Ηράκλειτος και ο
λόγος του περί Πολέμου-ως πατέρα των πάντων, είναι το μοναδικό άστρο που οδηγεί
τις συνειδήσεις και τις ζωές των ανθρώπων απανταχού της γης. Ο Κόσμος γύρω μας
αλλάζει, και πρέπει να αποδεχτούμε ότι μαζί του αλλάζει και η χώρα μας. Ο
αρχαίος ιστορικός Ηρόδοτος αν θυμάμαι καλά μας αναφέρει ότι μέσα στις δέκα
φυλές της Αθήνας, οι τέσσερεις ήταν ξένες. Οι μελλοντικές γενιές Ελλήνων θα
διαπιστώσουν αν η χώρα θα φλεβοτομηθεί εθνολογικά ή εδαφικά, ή θα κατορθώσει να
εντάξει όχι το τόσο μεγάλο πλήθος ατόμων, όσο τέτοιας σύνθεσης και ποικιλίας
φυλών και πολιτιστικών παραδόσεων μη ευρωπαίων συνηθειών.
-Στην πολύ προσεγμένη και επιμελημένη έκδοση των
εκδόσεων Αλεξάνδρεια του έργου της Άρεντ ΓΙΑ
ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, και στην πολύ
καλή μετάφραση, καθόλου δυσνόητη μετάφραση, στρωτή γλώσσα χωρίς εννοιολογικούς
σκοπέλους, ή εξεζητημένους φιλοσοφικούς όρους, της κυρίας Αγγελικής Στουπάκη,
για τέτοιου είδους πολιτικές, φιλοσοφικές πραγματείες, στο αυτί της έκδοσης
αναφέρονται τα εξής από τον Albrecht
Wellmer,
«Στη μελέτη της Για την επανάσταση , η
Χάννα Άρεντ υπέβαλλε τη φιλελεύθερη-δημοκρατική και τη μαρξιστική παράδοση,
δηλαδή τις δύο κυρίαρχες πολιτικές παραδόσεις των τελευταίων εκατόν πενήντα
χρόνων, σε ένα είδος επανεκτίμησης. Ούτε οι φιλελεύθεροι δημοκράτες ούτε οι
μαρξιστές-αυτή είναι η βασική της θέση-κατανόησαν το δράμα των επαναστάσεων των
νεότερων χρόνων, γιατί κανείς τους δεν κατάλαβε ότι το αυθεντικό επαναστατικό
στοιχείο τους ήταν η διαρκώς αποτυγχάνουσα προσπάθεια μιας constitution libertatis- η προσπάθεια συγκρότησης ενός
πολιτικού χώρου δημόσιας ελευθερίας, όπου οι άνθρωποι θα έπαιρναν στα χέρια
τους τις κοινές τους υποθέσεις ως ελεύθεροι και ίσοι πολίτες. Τόσο οι
φιλελεύθεροι όσο και οι μαρξιστές παρέμειναν εγκλωβισμένοι σε μια αντίληψη του
πολιτικού σύμφωνα με την οποία ο τελικός σκοπός της πολιτικής είναι κάτι πέρα
από την πολιτική- είτε πρόκειται για την ανεμπόδιστη επιδίωξη των εκάστοτε
ατομικών συμφερόντων, είτε για την ιδιωτική ευημερία των πολιτών, είτε για την
εγκαθίδρυση μιας αταξικής κοινωνίας… Η Άρεντ θέτει στους συγχρόνους της την
αξίωση μιας ριζικής ρήξης σε ό,τι αφορά τις κεντρικές κατηγορίες με βάση τις
οποίες αρθρώθηκαν πολιτικά οι νεωτερικές κοινωνίες».
Καίριες και ευστοχότατες οι παρατηρήσεις του Wellmer πάνω
στους συμπερασματικούς σκοπούς που οικοδομεί η Άρεντ. Στις δύο αυτές γενικές
πολιτικές παραδόσεις του δυτικού κόσμου, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε και την
ενδιάμεση την συνδετική, αυτήν της χριστιανικής θρησκείας και της πολιτικής και
πολιτειακής της παράδοσης, είτε στην δυτική Ευρώπη είτε στην ανατολική, τον
βυζαντινό ελληνισμό. Η Πολιτεία του Θεού
του ιερού Αυγουστίνου όπως και ο Καισαροπαπισμός των βυζαντινών χρόνων ή το
πολιτειακό σύστημα διακυβέρνησης που ονειρεύτηκε ο Πλατωνικός τελευταίος
Έλληνας φιλόσοφος Πλήθωνας ο Γεμιστός, αλλά και αρκετά έργα πολλών βυζαντινών
χρονογράφων, μας δείχνουν την έλλειψη κατανόησης του προβλήματος όπως το θέτει
πρωταρχικά η Χάννα Άρεντ και το επισημαίνει ο σχολιαστής της Wellmer. Ο Σίνγκλαιρ, ο
Καστοριάδης, η Ρομιλλύ, αν δεν με απατά η μνήμη των διαβασμάτων μου, μιλώντας
για την Πολιτική Σκέψη στην Αρχαία Ελλάδα και την Δημοκρατία, προβαίνουν σε
περίπου παρόμοιες κατά κάποιον τρόπο επισημάνσεις και διαπιστώσεις. Το ζήτημα
αυτό, δηλαδή την ποιότητα και αυθεντικότητα της Αρχαίας Πολιτικής Δημοκρατία,
της ΠΟΛΗΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ, της «Ελληνικής Πόλις» όπως την εξετάζει και ο Gustave Glotz, έχει μάλλον περιβληθεί από έναν
εξαγνιστικό- «μεταφυσικό» μύθο. Ούτε καθαρής ποιότητος Δημοκρατία είχαμε μάλλον
ποτέ, ούτε όταν επιχειρήθηκε να εφαρμοστεί είχε μεγάλο πληθυσμιακό εύρος και
χρονική διάρκεια. Ιστορικές χρονικές νησίδες
περιορισμένης εμβέλειας και πολιτικής δράσης διαπιστώνουμε εκ των υστέρων, που
έμειναν στην συνείδηση της μνήμης των μεταγενέστερων ατόμων μέσα στην παράδοση
της Ιστορίας εξ αιτίας ότι ακολούθησαν σκοτεινές πολιτικές, στρατιωτικές και
θρησκευτικές περίοδοι μέσα στην Ιστορία της Ευρώπης. Της σκοτεινής ηπείρου, που
γέννησε τους τρομερούς –ισμούς στο έδαφός της. Θα τολμούσαμε να σημειώναμε
χωρίς να είμαστε ειδικοί, ότι οι στοχαστές και οι διανοούμενοι, οι ποιητές και
οι άνθρωποι των γραμμάτων, οι καλλιτέχνες, οι περιηγητές των νεότερων ιστορικών
χρόνων είναι που διαμόρφωσαν την ιδανική εικόνα, την εξιδανικευμένη, για την
πολιτική, την δημοκρατία, την δικαιοσύνη, της Πόλης. Της Αθηναϊκής Δημοκρατίας στις
συνειδήσεις των νεοτέρων ευρωπαίων και ελλήνων πολιτών. Οι μικρές ομάδες
πολιτών ή οι Κοινότητες ανθρώπων ελέγχονται, κανοναρχούνται πολιτικά και
κοινωνικά μέσα στην «αστική» δημοκρατία, οι μεγάλες όμως μάζες, τα παλλόμενα
πλήθη και τα πολυπληθή κράτη και οικονομικά ισχυρά έθνη, και αυτό που
αποκαλούμε γενικά και ίσως πολλές φορές λανθασμένα λαό, πάρα πολύ δύσκολο αν
όχι απίθανο και ακατόρθωτο είναι να τιθασευτεί και να ενταχθεί σε θεσμούς
δημοκρατικούς που είναι τόσο γενικευμένοι. Και ίσως ανεφάρμοστο ακόμα είναι το
σύστημα και για κοινωνίες Οργουελικές, στρατοκρατούμενες. Συνηγορία ίσως σε
αυτό, είναι ο πολυδιαβασμένος και πολυδιαφημισμένος ιστορικός λόγος του
Θουκυδίδη, παραγνωρίζοντας τις δημηγορίες του, αυτές ιδιαίτερα, που αναφέρονται
στην ισχύ και την δύναμη του ισχυρού έναντι του αδυνάτου.
Τέλος,
κλείνοντας, να επισημάνουμε ότι πολλά από τα δημοσιεύματα της Άρεντ που συγκεντρώθηκαν
μεταγενέστερα σε τόμους και εκδόθηκαν ήταν διαλέξεις της. Ο λόγος της είναι θα
σημειώναμε προφορικός, ένας προφορικός λόγος στα πλαίσια μιας συζήτησης με τον
αναγνώστη, και τους ανθρώπους του φυλετικού της περιβάλλοντος, της καταγωγής της και
εποχής της. Ή είναι ένα είδος εσωτερικών ερωτήσεων και απαντήσεων, της ίδιας
της φιλοσόφου. Το ύφος της από την άλλη, δεν είναι σκοτεινό, η μεθοδολογία των
συμπερασμάτων και αναλύσεών της είναι στρωτή, η γραφή της έχει τα εχέγγυα
εκείνα που την καθιστούν αγαπητή στο ευρύ κοινό, πέρα της φιλοσοφίας. Είναι η
συστηματική καλλιέργεια ενός προσωπικού της ύφους, κατανόησης των φιλοσοφικών
και πολιτειολογικών συμπερασμάτων της, όχι μιας εξ καθέδρας καθηγήτριας, μα μιας
κατά βάθος ποιήτριας φιλοσόφου. Ένας κυρίαρχος επιστημονικός λόγος κατανοητός
και σχετικά εύληπτος ακόμα και από τους πλέον αδαείς πάνω σε θέματα φιλοσοφίας
ή πολιτειολογικών ζητημάτων, όπως είμαστε εμείς που ανήκουμε στο μεγάλο μη
ειδικό κοινό των αναγνωστών. Ανεξάρτητα αν συμφωνούμε ή όχι με τα συμπεράσματά
της, τους συσχετισμούς της, τις λεπτές ισορροπίες της σκέψης της, ο λόγος της
διαβάζεται με προσοχή, αμείωτο ενδιαφέρον και δίχως να κουράζει αν έχεις
υπομονή. Δεν φέρει μέσα του την ακαδημαϊκή αποτρεπτική στην ανάγνωση στυφάδα ή
την σκοτεινότητα γραφής φιλοσόφων που καθήμενοι στο γραφείο τους στοχάζονται ή
διανοούνται αφ’ υψηλού, αργόσχολα, μπροστά στο ακροατήριό τους. Τους στοχαστές
επί χάρτου από ανία, με τις αυτόματες απαντήσεις σε ανύπαρκτα της ζωής ερωτήματα.
Τα κείμενά της προέρχονται από έγκυρες, πολλαπλές έρευνες και τεκμηριωμένες
πηγές πληροφοριών και ιστορικών μαρτυριών, παραθέσεων στοιχείων από το ιστορικό
βάδισμα των ανθρώπων που συμπληρώνονται εποικοδομητικά και από τον χώρο της
τέχνης και της ποίησης, όχι μόνο τον στενό χώρο της φιλοσοφίας ή των ορίων της
επιστήμης της. Κείμενα με στρατηγική και προϋπολογισμό γνώσεων, καθόλου
αμυντικά αλλά ούτε επιθετικά, σαν πανοπλία των συμπερασμάτων της προς αντιμετώπιση του «αντιπάλου» του διαφωνούντος. Κείμενα που συνενώνονται αρμονικά
με την πολιτική σκέψη και τις πολιτικές
αναλύσεις, θέσεις και στάσεις ζωής φιλοσόφων και οικονομολόγων, πολιτικών
διλήμματα, και σημαντικών φυσιογνωμιών σημαδιακές αποφάσεις. Στοχαστές και
διανοητές, φιλόσοφοι και οικονομολόγοι, πολιτικοί του ευρωπαϊκού πανθέου και
ποιητές, αρχαιότητα και μεσαίωνας, παρόν και εγκληματίες πολέμου, θεωρητικοί
και ηγέτες ιδεολογικών κινημάτων, προσωπικότητες που σημάδεψαν θετικά ή
αρνητικά την ανθρώπινη ιστορία και τον πολιτισμό. Έργα και Ημέρες προσωπικοτήτων
που διακρίθηκαν μέσα στην ιστορία για τα μονομερή τους ίσως πλεονεκτήματα, που
εξακολουθούν να γεννούν ερωτήματα ακόμα και να εγείρουν ζητήματα φιλοσοφικά,
πολιτικά, πολιτειολογικά. Ο λόγος της δεν είναι προκλητικός, δεν επιδιώκει την
διαμάχη με τον αναγνώστη του, αλλά την ισότιμη συνομιλία του. Η Άρεντ δεν
μονομαχεί ακόμα και μέσα στην ποιο απαισιόδοξή της ατμόσφαιρα, μάλλον παραθέτει
και διαπιστώνει με ένα πικρό χαμόγελο και μια αναγκαία συνθήκη γνωστικής επάρκειας και βαρύτητας των λεγομένων της. Ο λόγος της πολιορκεί το ήδη
πολιορκημένο ακροατήριό του με σκοπό να το αποτοιχίσει από στεγανά και
προκαταλήψεις. Η Άννα Χάρεντ, αναζητά την απόλυτη Ελευθερία της ανθρώπινης
ύπαρξης, όταν αυτή η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη, δεν την επιθυμεί. Προτιμά την
συναρπαστικότητα των επεισοδίων της Ιδεολογίας, της Οικονομίας, της Κομματικής
ή εθνικής ένταξης έστω και αν το αποτέλεσμα είναι αιματηρό. Κάπου, σε κάποιο
έργο του, ο θεατρικός συγγραφέας του παραλόγου, γράφει όπως η μνήμη το έχει
συγκρατήσει, ότι δυσπιστώ σε αυτούς που θέλουν να σώσουν τον κόσμο. Και ίσως
κατά βάθος, αυτό πράττει με το έργο της η Χάννα Άρεντ, δυσπιστώντας πρώτα στην
κυρίαρχη σκέψη του ίδιου της του έθνους από το οποίο προέρχεται. Η ιστορία ως
φάντασμα επανέρχεται και αντιμετωπίζεται με πικρό χιούμορ, προσωπικές μνήμες
και εξακολουθητικά διαβάσματα και εμπειρίες ζωής. Ίσως το παράδοξο να μην
βρίσκεται στην πολιτική σκέψη αλλά στην ίδια την ζωή. Την ζωή μας.
Η Χάννα
Άρεντ, διαθέτει ένα άνοιγμα πολιτικής σκέψης συγκλονιστικό, μιας μέθοδο
ανάλυσης ζηλευτή, ακόμα και αν χρειάζεται προσπάθεια για να κατανοήσεις όλες της τις εννοιολογικές
φιλοσοφικές παραμέτρους των πολιτικών πραγματειών της εξερευνήσεων. Θαυμάζεις το
βαθύ εύρος της σκέψης της ακόμα και σήμερα που οι καιροί τρέχουν γρηγορότερα
από όσο μπορεί να αντέξει ο ανθρώπινος νους και αντιλαμβάνεται η ίδια η
ανθρώπινη πεπερασμένη ζωή. Σε γοητεύει το άνοιγμα της βεντάλιας των
προσεγγίσεών της, της παράθεσης των τεκμηρίων της χωρίς την βία της αυθεντίας.
Σε θέλγει ακόμα περισσότερο όταν γνωρίζεις ότι αυτό το μυαλό, αυτή η σκέψη που
προβαίνει σε τέτοιου είδους συμπεράσματα είναι θηλυκό. Η σκέψη της είναι
συνθετική και οργανωμένη όχι σε μια θεωρία αλλά σε ένα ιστορικό γεγονός σε μια
πολιτική απόφαση, στο δίλημμα ενός στοχαστή, σε μια λεπτομέρεια μιας ιστορικής
παρατήρησης, περιστρέφεται πάντα και έχει σαν κέντρο της και ενδιαφέρον την
ίδια την Ζωή. Όχι την ερμηνεία της. Μέσα στην διαδρομή της παγκόσμιας φιλοσοφίας
και πολιτικής σκέψης ανά τους αιώνες, δεν συναντάμε γυναικεία μυαλά με τέτοιον
υψηλό δείκτη ευφυΐας και νοημοσύνης, οργάνωση και μεθοδικότητα γραφής. Μιας
Σκέψης ανοιχτής στους καιρούς, με πολυάριθμες εννοιολογικές σημαντότητες, απλωμένη
στον χρόνο και σε τόπους χωρίς τελεσίδικες αποφάνσεις κρίσεων και μονολιθικών
ερμηνειών. Η Θεωρία δεν αυτονομείται από την πολιτική πράξη, ούτε προηγείται
προς δόξα της ιδεολογίας αλλά συμπορεύεται της ανθρώπινης Πράξης, των
ανθρώπινων πολιτικών ενεργειών που καθόρισαν την εποχή τους και σημάδεψαν
καταλυτικά το βάδισμα της ανθρώπινης περιπέτειας. Η Πολιτική Δημοκρατική Νεφελοκοκκυγία
ποτέ δεν υπήρξε ούτε θα υπάρξει μέσα σε αυτό το άνυδρο ή καρπερό μποστάνι του
χρόνου της ζωής του πλανήτη, που ψηλαφώντας το ανθρώπινο είδος αναζητά το
στίγμα του μεταξύ πολιτικών του επιθυμιών και ιστορικών του επιτευγμάτων.
Τα
συμπεράσματα της Χάννα Άρεντ κινούνται σε πολλαπλά ιστορικά και πολιτικά
επίπεδα. Η Σκέψη της είναι μια ανοιχτή διαδρομή μέσα στον χρόνο, την ιστορία,
τους τόπους, στο απώτατο παρελθόν το τραγικό παρόν, το αβέβαιο μέλλον. Ένα γυναικείο σοβαρό βάδισμα χωρίς
ποδηγετήσεις των συμπερασμάτων της, από το εγώ της συγγραφέως. Η Άρεντ, δεν
επιλέγει τυχαία ούτε τα Πρόσωπα ούτε τις Καταστάσεις ή τις Ιστορικές στιγμές
και αποφάσεις, δεν είναι τυχαίο ότι η ίδια ζήτησε να μεταβεί στο κράτος του
Ισραήλ για να καλύψει δημοσιογραφικά την δίκη του Άιχμαν, και την σταθερή θέση
που κράτησε στις κατοπινές των δημοσιευμάτων της αντιδράσεις που ξεσηκώθηκαν εναντίον
της. Ακόμα και από τους Εβραίους στενούς φίλους της, ας το επαναλάβουμε. Κράτησε ψηλά
το επιστημονικό της ήθος, το ηθικό της γυναικείας της προσωπικότητας, την
σοβαρότητα της σκέψης της, και αντιμετώπισε τις αντιδράσεις νηφάλια και χωρίς
φόβο. Η Άρεντ, δεν αποπληροφορεί αλλά συμπληροφορεί βιωματικά θα γράφαμε.
Η σκάλα πάνω στην οποία στηρίζει τα συμπεράσματά της
η Χάννα Άρεντ, αυτή η συνεχώς εξόριστη και πρόσφυγας Εβραιοπούλα, είναι στέρεα
και από γερά υλικά φτιαγμένη, και ενώ από την μία πατά γερά στο έδαφος, από την
άλλη υψώνεται στα ύψη των χρόνων χωρίς να τραμπαλίζεται η σκέψη της. Γιατί η
Σκέψη της και η έγνοια της είναι η ίδια η ΖΩΗ, και όχι οι ιδεολογικές της
ερμηνείες. Ένα διεισδυτικό βλέμμα στις σκοτεινές στοές της πολιτικής και της ιστορίας
για να φωτιστεί το μέγιστο τραύμα που είναι ο Άνθρωπος, δηλαδή, η ίδια η Ζωή.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, 8 Οκτωβρίου 2019
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου