Η ποιήτρια ΣΑΠΦΩ και οι Ρωμαίοι ποιητές Οράτιος, Κάτουλος...

                      Η  ΣΑΠΦΩ  ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

     -ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ  ΕΥΘ. ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΑ, ΟΡΑΤΙΟΣ. ΚΟΪΝΤΟΥ ΟΡΑΤΙΟΥ ΦΛΑΚΚΟΥ, ΩΔΕΣ- ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΔΟΣ ΥΜΝΟΣ- ΕΠΩΔΟΙ. DEMETRIOS E. KOUTROUBAS, HORATIUS. QUINTI HORATII GLACCI. CARMINA-CARMEN SAECULARE-EPODI. Εισαγωγή, Κριτική έκδοση κειμένου. Έμμετρη μετάφραση, Σχόλια-Λεξικό-Βιβλιογραφία. Δ. Ε. Κουτρούμπα. Εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα2007, σελ.608, τιμή 53 ευρώ.

SAPPHO-ΣΑΠΦΩ, η μεγάλη λυρική ποιήτρια της Λέσβου, η οποία ήκμασε περί το 600  π.Χ. και μαζί με τον Αλκαίο αντιπροσωπεύει την αιολική λυρική ποίηση, οι δυό τους δε υπήρξαν πρότυπα για τον Οράτιο, II 13, 25’ (IV 9, 12) σ. 37, 39, 191, 192,, 339, 363, 589

 quam paene furvae regna Proserpinae

et iudicantem vidimus Aeacum

sedesque discretas piorum et

Aeoliis  fidibus querentem

 

Sappho puellis popularibus,

et te sonantem plenius aureo,

Alcace, plectro dura navis,

dura fugae mala, dura belli.

Πόσο κοντά βασίλεια της μαύρης Περσεφόνης

και Αιακό που δίκαζε είδαμε και τους τόπους

τους χωριστούς των ευσεβών και τη Σαπφώ θρηνούσα

με τις Αιολικές χορδές τις συμπολίτιδές (της)

 

τις κόρες και εσένανε που τραγουδάς, Αλκαίες

με το χρυσό το πλήκτρο (σου) πληρέστερα του πλοίου

σκληρά δεινά, σκληρά φυγής, σκληρά (δεινά) πολέμου., σ. 191-192.

--

nec, si quid olim lusit Anacreon,

delevit aetas; spirat adhuc amor

vivuntque commissi calores

Aeoliae fidibus puellae.

έψαλε κάτι παίζοντας, τ’ αφάνισε ο χρόνος’

πνέει ακόμη ο έρωτας και τα πύρινα πάθη

ζούνε, που έχουν συνδεθή με τις χορδές (της λύρας)

της κόρης της Αιολικής (της δέκατης της μούσας), σ. 363

-S. J. HARRISON, ΟΡΑΤΙΟΣ, μτφ. Γ. Αλεξάκης. Επιμέλεια μετάφρασης-Μετάφραση λατινικών παραθεμάτων, Ε. Καρακάσης-Θ. Παπαδοπούλου, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2019, σ. 136, σ.68. (στο 4^ο κεφάλαιο «Μέση περίοδος-Ωδές-Επιστολές» εξετάζεται η σχέση του Ρωμαίου ποιητή Ορατίου με την ελληνική λυρική ποίηση και τα Λεσβιακά ποιητικά πρότυπα, όπως τα κατέγραψαν οι μελετητές και ανθολόγοι του Οράτιου. Αναφέρονται οι περιπτώσεις του Αλκαίου και της Σαπφώς).

     -Η Λυρική φωνή της ΣΑΠΦΩΣ ακριβέστερα το Σαπφικό απόσπασμα 34 L. -P. (4D.- 3B.): άστερες μεν αμφί κάλαν σελάναν/

Άψ, απυκρύπτοισι φάεννον είδος/

άποττα πλήθοισα μάλιστα λάμπηι/

γάν… σ. 38

- ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΙΔΕΡΗ-ΤΟΛΙΑ, ΟΡΑΤΙΟΣ- ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ ΚΑΙ ΜΗΝΥΜΑ. Εκδ. Σύλλογος προς  Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2005., σελ. 186, τιμή 10 ευρώ.

Για μία παρομοίωση που δανείζεται  ο Οράτιος, «μια ξεχωριστή εικόνα του Οκταβιανού με τη σελήνη που υπερέχει ανάμεσα στα μικρότερα αστέρια…», σελίδα 38, μας μιλά στο κεφάλαιο «ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΗ ΚΑΙ ΜΗΝΥΜΑ» στο βιβλίο της η Αριστέα Σιδέρη-Τόλια.

-ΑΛΚΗΣ  ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ, ΟΡΑΤΙΟΥ οι Ωδές Α΄ και Β΄ βιβλίο. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια. Εκδ. Αρμός-Αθήνα 2013, σ. 94, τιμή 8 ευρώ, σ. 10, 74.

     Η λυρική ποιήτρια Σαπφώ αναφέρεται ονομαστικά στην Εισαγωγή του βιβλίου, μαζί με τα ονόματα του συντοπίτη της ποιητή Αλκαίου, τον Πίνδαρο, τον Ανακρέοντα. Να υπενθυμίσουμε ότι οι «ΩΔΕΣ» του λατίνου λυρικού ποιητή Κόιντου Ορατίου Φλάκκου 8/12/65 π.Χ.-27/11/08 π.Χ., που έφυγε ξαφνικά στα 57 του χρόνια, χωρίζονται σε 4 βιβλία τα οποία περιλαμβάνουν 103 ποιητικές συνθέσεις. Ο τόμος περιλαμβάνει τις μεταφράσεις στα ελληνικά των δύο βιβλίων του Ορατίου με τις αντίστοιχες Ωδές, χωρίς να περιλαμβάνεται στην έκδοση και το λατινικό κείμενο. Το πρώτο βιβλίο αποτελείται από 38 Ωδές ενώ το  δεύτερο από 20. Από το δεύτερο βιβλίο και την ΩΔΗ 13, στίχοι 21-24, μεταφέρω τους αντίστοιχους στίχους όπως μας τις μεταφέρει ο Άλκης Θεοδωράκης,

Παρά λίγο θα έβλεπα τα βασίλεια της μαύρης

Περσεφόνης, τον Αιακό να δικάζει,

τις διακεκριμένες κατοικίες των ευσεβών,

τη Σαπφώ να θρηνεί με αιολική λύρα., σ. 74

Να προσθέσουμε μία ακόμη μετάφραση του λατίνου ποιητή Οράτιου και των ΩΔΩΝ, όπου συναντάμε επιρροές έμμεσες από Λέσβιους λυρικούς ποιητές και την ΨΑΠΦΑ. Αυτήν του Κερκυραίου Κωνσταντίνου Γρόλλιου (1917-2006) παλαιού τακτικού καθηγητή της λατινικής φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Ακαδημαϊκού, και  το τεσσάρων τόμων έργο του. 

- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΡΟΛΛΙΟΣ,  ΟΡΑΤΙΟΣ-ΟΙ ΩΔΕΣ. Ερμηνευτική έκδοση. Κείμενο. Μετάφραση. Σχόλια. Ερμηνεία. Έκδοση ΙB΄, Βιβλίο Ι, Βιβλίο ΙΙ, Βιβλίο ΙΙΙ, Βιβλίο IV., Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα 1986-2018.

-LUDWIG JOSEF GEORG BIELER, “Geschichte der Romischen Literatur”. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, μτφ. ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ Δ. ΣΚΙΑΔΑΣ. Εκδ. Κασσάνδρα Μ. Γρηγόρη-Αθήνα1965, (σύγχρονη ανατύπωση. Αθήνα χ.χ.), σ. 180, 227, 228, 229,333.

Μεταφέρω σαν τιμή και μνήμη στον έλληνα παλαιό καθηγητή και μεταφραστή Αριστόξενο Δ. Σκιαδά, τον ΠΡΌΛΟΓΌ του που δημοσιεύεται στις σελίδες 11-12

«Τόσον κατά τα έτη των σπουδών μου, όσον και αργότερον-ως πτυχιούχος φιλόλογος-ησθάνθην και εγώ, όπως όλοι οι συνάδελφοί μου, έντονον την έλλειψιν μιάς Ιστορίας της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας. Η «Συνοπτική ιστορία των λατινικών Γραμμάτων» (1915) του Σ. Σακελλαροπούλου, κατατοπιστική και ευσύνοπτος, δεν καλύπτει τας σημερινάς επιστημονικάς απαιτήσεις και εν πολλοίς είναι δύσκαμπτος και υπερβεβλημένη. Όταν, το έτος 1961, είδον εις Γερμανίαν το μόλις τότε κυκλοφορηθέν βιβλίον του καθηγητού L. Bieler διαπίστωσα ότι η Γραμματολογία αυτή ήτο ακριβώς εκείνο, το οποίον έλειπεν. Ήδη τότε αποφάσισα να μεταφράσω εις την νέαν ελληνικήν γλώσσαν το πολύτιμον αυτό βοήθημα. Εκείνη η επιθυμία και η απόφασις γίνεται σήμερα παραγματικότης.

      Η «Ιστορία της Ρωμαϊκης Λογοτεχνίας» του καθ. L. Bieler ανήκει εις τα έργα εκείνα, τα οποία αξίζει και πρέπει να μεταφρασθούν εις ξένην γλώσσαν. Βεβαίως η αναγκαιότης της μεταφράσεως ξένων, σπουδαίων επιστημονικών έργων εις την γλώσσαν μας είναι αυτονόητος’ πρέπει δε το μεταφραστικόν έργον να αποτελέση εν βασικόν μέρος της προσφοράς των πνευματικών ανθρώπων προς την χώραν των.

     Το βιβλίον του καθ. L. Bieler, το οποίον-εξαντληθέν- επανεξεδόθη τω 1965 εις δευτέραν έκδοσιν (α΄ εκδ. 1961) με προσθήκας και διορθώσεις, έτυχε θερμής υποδοχής εις ολόκληρον τον κόσμον. Διότι, όπως θα διαπιστώση μόνος του ο αναγνώστης, το βιβλίον αυτό δεν προσφέρει απλώς γνώσεις’ ο συγγραφέας ερμηνεύει γεγονότα και εκδηλώσεις και συνδυάζει λογοτεχνίαν, πολιτικήν, κοινωνίαν, ζωήν, παρακολουθών συγχρόνως τας συνδετικάς γραμμάς, που διατρέχουν ολόκληρον την ρωμαϊκήν γραμματείαν, και θεωρεί την ρωμαϊκήν λογοτεχνίαν ως σύνολον και συνέχειαν, ουδέποτε περιοριζόμενος αυστηρώς εις το περιγραφόμενον αντικείμενον. Αλλ’ ο L. Bieler δεν είναι μόνο άριστος γνώστης της ρωμαϊκής (και της ελληνικής) γραμματείας’ είναι και δεξιοτέχνης του λόγου, με προσωπικόν, καλλιεργημένον ύφος. Λυπούμεθα, διότι δεν κατέστη δυνατόν να μεταφέρωμεν την γοητείαν του πρωτοτύπου εις την ελληνικήν μετάφρασιν’ ως γνωστόν η θέσις της μεταφράσεως έναντι του πρωτοτύπου είναι εκ φύσεως μειονεκτική.

     Κατά την μετάφρασιν προσεπαθήσαμεν να μείνωμεν-κατά το δυνατόν-πιστοί εις το πρωτότυπον κείμενον. Αι υποσημειώσεις, αι σημειούμεναι δια των γραμμάτων Σ. Μ. ετέθησαν υπό του μεταφραστού.

     Έχοντες την πεποίθησιν, ότι η «Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας» του L. Bielier καλύπτει μέγα κενόν εις την επιστημονικήν βιβλιογραφίαν, κλείομεν το σύντομο αυτό σημείωμα με την ελπίδα ότι οι συνάδελφοι (ιδία οι φοιτηταί) θα αγαπήσουν το έργον και θα ωφεληθούν από αυτό.» ΑΡΙΣΤΟΞΕΝΟΣ Δ. ΣΚΙΑΔΑΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 1965.

Για την Σαπφώ και την επιρροή της ποίησής της στον Κάτουλλο σημειώνει ο Ludwig  Bieler: «Ωσαύτως από απόψεως μορφής εισήγαγεν ο Κάτουλλος  κάτι νέον εις την ρωμαϊκής ποίησιν: την σπαφικήν στροφήν. Δια την Λεσβίαν μετέφρασεν εν περίφημον ποίημα της Σαπφώς: “Ille mi pat esse deo videtur” «Φαίνεταί μοι κήνος ίσος θέοισιν /έμμεν’ ώνηρ…», ., βεβαίως με μίαν εντελώς προσωπικήν τελικήν αποστροφήν’ με πικράν σκοπιμότητα εκλέγει την ιδίαν στροφήν δια την τελικήν άρνησιν (c. 11).  “sobriquet Lesbio” και η λεσβία στροφή του ποιήματος της «ερωτικής υποψηφιότητός του» δεν είναι δυνατόν να είναι χωρίς αμοιβαίας σχέσεις….», σ. 180-181.  Και για τον Οράτιο, από την σελίδα 227-228: «Την αρχαίαν ελληνικήν λυρικήν ποίησιν, την υψίστην και πλέον απρόσιτον μορφήν ελληνικής ποιήσεως, της οποίας οι μεγάλοι εκπρόσωποι Πίνδαρος και Βακχυλίδης, Ανακρέων, Αλκαίος και Σαπφώ ήσαν ήδη εις την χώραν των προ πολλού μεγάλα ονόματα, μόνον ένας ηδύνατο, ακόμη και εις το ύψιστον σημείον του πολιτισμού της εποχής του Αυγούστου, να τολμήση να μιμηθή: ο Οράτιος, ο «ελληνικότατος» και, ακριβώς ένεκα της κατανοήσεως της ξένης ιδιομορφίας, συγχρόνως ο «ρωμαϊκώτερος» μεταξύ των ποιητών της Ρώμης»…….  Και ακόμα: «Από την Σαπφώ έχει ο Οράτιος μόνον την μορφήν των στροφών.», σ. 229.

- E. J. KENNEY- W. V. CLAUSEN, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, μτφ. Θ. ΠΙΚΟΥΛΑ.- Α. ΣΙΔΕΡΗ-ΤΟΛΙΑ. Επιμέλεια Α. ΣΤΕΦΑΝΗ, εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1998, σ. 251, 281-3, 294-5, 522, 1232. “The Cambridge History of Classical Literature. II. Latin Literature, Cambridge University Press, Cambridge 1982. Οι σελίδες 1-403 και 663-1235 είναι μετάφραση του ΘΕΟΔΩΡΟΥ Γ. ΠΙΚΟΥΛΑ, Επίκουρου καθηγητή της Λατινικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, οι δε σελίδες 404-662 είναι μετάφραση της ΑΡΙΣΤΕΑΣ Γ. ΣΙΔΕΡΗ-ΤΟΛΙΑ, Επίκουρης καθηγήτριας της Λατινικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

-MICHAEL VON  ALBRECHT, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια. Geschichte der  Romischen Literatur, zweite, verbesserte und erweiterte Auflage, 1994.  Απόδοση στα ελληνικά. Δ. Ζ. Νικήτας, Ελισάβετ Αρχοντόγλου, π. Αντώνιος Βήχος, Άννα Μαστρογιάννη, Ιωάννα Πάσχου, Βασίλης Τσιότρας, Χρυσάνθη Τσίτσιου. Επιστημονική επιμέλεια: Δ. Ζ. Νικήτας. Φιλολογική επιμέλεια: Λιάνα Περράκη, Τασούλα Μαρκομιχελάκη. Εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, γ΄ έκδοση σε έναν τόμο ανασελιδοποιημένη Μάιος 2017, σελ. 256εξ., 271,581,587, 636, 641, 658, 1392, 1482.

-H. J. ROSE, A Handbook of Latin Literatur, From the earliest times to the death of St. Augustine, London 1967. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τόμοι 2. Δ΄ ανατύπωση, μτφ. Κ. Χ. ΓΡΟΛΛΙΟΥ. Τόμος Α΄ Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου. Τόμος Β΄ Από την πεζογραφία του Αυγούστου ως τον Αυγουστίνο. Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004/2005. τ. Α΄, σελ. 91,141, 142,143,279, 297., τ. Β΄, σελ. 41, 405.

(Αναφέρεται στις επιρροές των Αιολέων ποιητών στους  λατίνους ποιητές  Λικίνο, Οράτιο, Κάτουλλο κλπ.,: «Για να μιλήσουμε πολύ γενικά, οι Αιολείς ποιητές (η Σαπφώ και ο Αλκαίος) είχαν γράψει κυρίως μονωδίες, όχι χορικά ποιήματα, χρησιμοποιώντας ένα ύφος απλό και μέτρα που ή επαναλάμβαναν ένα στίχο απεριόριστα ή χωρίζονται σε σύντομες στροφές που ήταν εύκολο να τις απομνημονεύσει κανείς. Η βασική αρχή στην οποία στηρίζονται όλοι οι στίχοι τους μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: Θεμελιακός πούς του στίχου ήταν ο χορίαμβος (-υυ-) εισαγόμενος και ακολουθούμενος από συντομότερους ρυθμούς, όπως είναι ο ίαμβος και ο τροχαίος’ ο στίχος άρχιζε συχνά με την «αιολική βάση», δηλαδή δύο συλλαβές αδιάφορος. Το να προσαρμοστεί ο χαριτωμένος αυτός συνθετικός τρόπος στα λατινικά, χωρίς να γίνεται μονότονος ή αγροίκος, ήταν κάτι που κανείς σχεδόν δεν το είχε κατορθώσει εκτός από τον Κάτουλλο, αλλά κι αυτός ακόμη όχι σε όλη την έκταση κάθε φορά. Ο φυσικός ρυθμός της γλώσσας διαφέρει από το ρυθμό της ελληνικής, κυρίως επειδή ο τόνος ήταν διαφορετικού είδους……»). , 279. Ενώ στην σελ. 297 στο κεφάλαιο «Ο Βιργίλιος και η ποίηση στα χρόνια του Αυγούστου», κάνει λόγο για τη ρωμαία ποιήτρια Sulpicia. «…Τούτο θα μπορούσαμε να το συμπεράνουμε από τη μνεία του ονόματός της, που γίνεται αντίθετα με όλες τις ποιητικές συμβατικότητες και τη στοιχειώδη αβρότητα, αν τα ποιήματα αυτά είναι πλαστά’ αλλά στο ότι αναφέρει έτσι η ίδια το όνομά της είχε το προηγούμενο της Σαπφώς και το ίδιο πάθος, σχεδόν εξίσου ισχυρό με το δικό της. Τα έξι μικρά ποιήματα της Σουλπικίας….».)

-ΣΠΥΡΟΣ Κ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ  ΤΩΝ ΛΑΤΙΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, Δ΄ έκδοση συμπληρωμένη. Εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1995, σ.  205.

(«Ο λυρισμός του Ορατίου έμπνευσιν κυρίως έχει την απομίμησιν των παλαιών μάλιστα Ελλήνων ποιητών και ιδίως των Αιολέων μελικών Αλκαίου, Σαπφούς, Ανακρέοντος και πολλών άλλων……., διότι δεν είχε ο ποιητής πνεύμα εξόχως λυρικόν, αλλά τον κατέστησε λυρικόν ποιητήν ή πολλή τον μελέτη των Ελληνικών παραδειγμάτων, η ευχέρειά του περί τον χειρισμόν της γλώσσης και των μέτρων…..»)  

Σημειώσεις:

Μεταφέρω τα στοιχεία και τις πληροφορίες που γνωρίζω και έχω αποδελτιώσει από τις Ιστορίες της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας και των Λατινικών Γραμμάτων για την Σαπφώ. Πληροφορίες που μας μιλούν για τις σχέσεις της Αρχαίας Ελληνικής Λυρικής Ποίησης, των εκπροσώπων της-με την Λατινική Γραμματεία, τις επιδράσεις στο έργο του Οράτιου, του Κάτουλλου και άλλων. Ιδιαίτερα, εστιάζω το ενδιαφέρον μου, και σε αυτό το Σαπφικό σημείωμα, το δέκατο πέμπτο (επιμένω να δημοσιεύω ακόμα για την Ψάπφα) στην επιρροή που άσκησε το ποιητικό μέλος, η μορφή, η φόρμα, η τεχνική, η ατμόσφαιρα, και το κλίμα των κοινωνικών συνθηκών της εποχής της, έτσι όπως καθρεφτίζεται μέσα στο έργο της Ελληνίδας λέσβιας ποιήτριας. Ποιες λέξεις, στίχοι, ωδές, ποιητικά της σπαράγματα, το προσωπικό ιδιαίτερο ύφος της, μπόλιασαν το μεταγενέστερο ποιητικό έργο των ρωμαίων ποιητών και όχι μόνο. Ή πως χρησιμοποίησαν και υιοθέτησαν τα Σαπφικά σπαράγματα, τις ωδές, τις λέξεις, τις φράσεις, κλπ., οι λατίνοι ποιητές, κάτι για το οποίο μας μιλούν και εξετάζουν εξονυχιστικά ή συνοπτικά, ή σχολιάζουν οι Ιστορίες των Λατινικών Γραμμάτων και οι κατά καιρούς συγγραφείς των. Οι Ιστορίες της Λατινικής Γραμματείας στην χώρα μας, δεν είναι και πάρα πολλές αν λάβουμε υπόψη μας το ενιαίο πεδίο παράδοσης των κλασικών γραμμάτων, παρόλα αυτά,-όσες έχω ξεφυλλίσει συνάντησα στοιχεία για την Σαπφώ, καθώς και στις αυτόνομες μελέτες για τον Οράτιο, τον Κάτουλλο και άλλους Ρωμαίους δημιουργούς, δοκιμιογράφοι οι οποίοι ερμηνεύουν, σχολιάζουν και αναστυλώνουν τα έργα των λατίνων συγγραφέων. Ετοιμάζω ένα ακόμα γενικό σημείωμα, που θα περιλαμβάνει τις Ιστορίες της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας αυτήν την φορά που γνωρίζω, και θα συμπληρώνει την σπουδή μου πάνω στο έργο της Σαπφώς,της ποίησής της και του πορτραίτου του βίου της και των όποιων ερωτικών επιλογών της πού το φετινό ελληνικό καλοκαίρι με απασχόλησε και με κέντρισε εποικοδομητικά και θέλω να πιστεύω παραγωγικά στην συγκέντρωση βιβλιογραφικών στοιχείων και ποιητικής πρωτίστως απόλαυσης. Σίγουρα το θέμα δεν εξαντλείται στις παραπάνω αναφορές και καταγραφές, υποψιάζομαι ότι πρέπει να έχει δημοσιευθεί παρόμοια εργασία παλαιότερα από πανεπιστημιακούς ή άλλους λατινιστές ερευνητές ή μεταφραστές, φιλόλογους, οι οποίοι εξετάζουν με περισσότερη επιστημονική επιμέλεια και οργάνωση, αναφορές σε περισσότερες πηγές, (ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες) την άμεση ή έμμεση σχέση του αρχαίου λυρικού λόγου με τον αντίστοιχο ρωμαϊκό, και εν γένει πνευματική-λατινική και μεσαιωνική γραμματεία. Δεν γνωρίζω ολοκληρωμένη εργασία ώστε να την αναφέρω. Στο διαδίκτυο που ανέτρεξα, δεν μπόρεσα να ανακαλύψω κάτι σχετικό με το θέμα ώστε να το καταγράψω και φυσικά και τον συντάκτη του. Διάφορα στοιχεία παλαιότερων καταγραφών, διαβάζουμε στα σχόλια και στις σημειώσεις των επιμελητών των εκδόσεων και των μεταφραστών των Ιστοριών της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας που μνημονεύω μέχρι σήμερα. Όμως αυτά τα στοιχεία και οι πληροφορίες τις θεωρώ προϋπόθεση και δεδομένες αναφορές για όσους ασχολήθηκαν με το σχετικό ζήτημα. Από την σύγχρονη των ημερών μας πλευρά μου, η αντιγραφή συγκεντρωτική έστω, των λίγων παραπομπών για τις εν γένει Σαπφικές σπουδές ίσως συμβάλει με τις ισχνές αναγνωστικές δυνάμεις και αποδελτιώσεις στο να στηθεί ένα πλαίσιο ενδιαφέροντος των όποιων αναγνωστών στην Ελλάδα και το εξωτερικό της μικρής αυτής ιστοσελίδας. Και με τα πάνω από δέκα πέντε μέχρι τώρα σημειώματά μου, να προσφέρω τις σχετικές βιβλιογραφικές καταγραφές ώστε να ανατρέξουν οι ενδιαφερόμενοι ή ενδιαφερόμενες. Να τις αναζητήσουν και ίσως να οργανωθεί συστηματικότερα-από άλλους επιστήμονες και ειδικότερους εμού- το πεδίο των έμφυλων σπουδών στην χώρα μας, που ήδη, υπάρχει ακόμα μάλλον σε μια σωστή μεν βάση αλλά σε σπαργανώδη μορφή.

Η ΣΑΠΦΩ, η ποιήτρια των ποιητριών είναι εδώ, επίκαιρη, ακμαία, προκλητική, πλούσια σε συναισθήματα και ποιητικές ανάσες, πολύχρωμες εμπειρίες, με τον σπαραγματικό της λόγο μας αναμμένη υπομονετικά,  ερωτικά κοχλαστικά, τυλιγμένη μέσα στην λαμπροφόρα ποιητική της εσθήτα,  να την επαναπροσεγγίζουμε με όποιον τρόπο μπορεί ο καθένας και κάθε μία και με όποιες αναγνωστικές επάρκειες διαθέτει. Να την ανασύρουμε από τα βάθη του ιστορικού χρόνου, να τινάξουμε την άκαιρη και σπιλωτική σκόνη που επισώρευσαν πάνω στο έργο της οι αρχαίοι εθνικοί και χριστιανοί κατήγοροί της, οι φωνές αυτές της αρχαιότητας που διακωμώδησαν τον ποιητικό της λόγο και την ίδια, την καταδίκασαν σε μια αντικοινωνική μάλλον ματιά παραβλέποντας το πλούσιο ποιητικό και αισθητικό και μελωδικό μετάλλευμα που διαθέτει το έργο της.  Αυτά τα μελτεμάκια του έρωτα που δροσίζουν τον λόγο της και δροσίζουν και εμάς. Εντάσσοντας τον λόγο της μόνο στον έρωτα μεταξύ των γυναικών την μίκρυναν, όπως μικραίνουν το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, την μουσική μεγαλοφυΐα του Μελωδού των Ονείρων μας Μάνου Χατζηδάκι που περιορίζουν την φωνή τους μόνο στην ομοερωτική σεξουαλικότητά τους. Οι έλληνες και οι ελληνίδες αυτοί δημιουργοί όπως και άλλοι, είναι ερωτικοί ποιητές πρωτίστως-εμπεριέχοντας ασφαλώς και την ομοερωτική πλευρά του έρωτα-κυρίως όμως, είναι υψηλές φωνές δημιουργίας που ξεπέρασαν τα στενά όρια της εποχής τους, των ομοτέχνων τους και άπλωσαν τα φτερά της τέχνης τους στο χρόνο. Θα μπορούσε να περιοριστεί ο συγγραφικός λόγος ενός Αρθούρου Ρεμπώ εξαιτίας των αντιξοοτήτων και των αδιεξόδων της ερωτικής του σχέσης με τον ποιητή Πωλ Βερλαίν; Θα τολμούσαμε να αγνοήσουμε το μεγαλείο του θεατρικού και ποιητικού λόγου του ισπανού ποιητή δολοφονημένου από τους φαλαγγίτες Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, επειδή του άρεσαν οι Ισπανοί ταυρομάχοι; Να αγνοήσουμε την ποίηση της Ρωσίδας συγγραφέως Μαρίνας Τσβετάγιεβα; Τα έργα του άτυχου και βασανισμένου στην προσωπική του ζωή Ιρλανδού ποιητή Όσκαρ Ουάιλντ; Δεν θα απολαύσουμε έστω και κουραστικά αναγνωστικά, το πολύτιμο έργο "Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο" του Μαρσέλ Προυστ; Τον ημερολογιακής υφής και τεχνικής έργο του Αντρέ Ζιντ; Δεν θα παρακολουθήσουμε τους δύο Ρώσους μάγους της έβδομης τέχνης, τον Σεργκέι Αϊζενστάιν ή τον θεσπέσιο παραμυθά Σ. Παρατζάνωφ; Τον Ιταλό ποιητή και σκηνοθέτη Πιέρ Πάολο Παζολίνι; Τον αγχωτικό και εν είδη ψυχολογικού ρεπορτάζ  Γερμανό σκηνοθέτη Ράινερ Βερνερ Φασμπίντερ; Την τραχιά προκλητική ερωτική γλώσσα του Ζαν Ζενέ; Τον άγνωστό μας ακόμα Ισιντόρ Ντυκάς;  Το τι είναι Τέχνη, δεν εξαρτάται από τις ερωτικές και σεξουαλικές επιλογές των δημιουργών αλλά από το ταλέντο και την ποιητική στόφα τους. Και η αρχαία λυρική ποιήτρια Σαπφώ, διέθεται και ταλέντο και τάλαντο ποιητικό και συγγραφικό. Υπήρξε μία δασκάλα που ήταν διδαχός ζωής και αισθήσεων στις σχέσεις μεταξύ των φιλενάδων και μαθητριών της, κάτω από τον ξάστερο ουρανό της Λέσβου. Η Αιολική φύση και ατμόσφαιρα, το νησιώτικο τοπίο της εποχής της ήταν φουρτουνιασμένο από χιλιάδες ερωτικές οσμές, εικόνες, γεύσεις, σωματικές ψαύσεις, λουλούδια ονείρων και ονειροπολήσεων συναισθήματα, τρυφερότητας και γυναικείας αισθαντικότητας. Η Άλλη ήταν Αυτή. Και αυτήν την ισχυρή αίσθηση με τόλμη και αθωότητα μεταφέρει μέσα στην ποίησή της η Σαπφώ. Ένας ποιητικός λόγος για δεδομένες ιστορικές στιγμές, για συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες, για ιδιαίτερες αρεστές προσωπικές γυναικείες περιπέτειες και λόγου περί έρωτος, και όλα αυτά, σε ένα φυσικό τοπίο που σε προκαλούσε και σε προσκαλούσε να το εξερευνήσεις, να το απολαύσεις, να το θαυμάσεις, να ανοίξεις τις μικρές φτερούγες των αισθήσεών σου και να το θαυμάσεις με όλες σου τις μυστικές αισθήσεις και ερωτισμό. Να ζήσεις μέσα στα σπλάχνα του. Η Φύση εκείνες τις εποχές-μέχρι τις αρχές των αιώνων της νεωτερικότητας (περίοδοι ρομαντισμού)-ήταν υφαντουργός και κομμώτρια των ποιο τρυφερών και άδολων συναισθημάτων των ανθρώπων της εποχής. Η Φύση κοινωνούσε με τους ανθρώπους και οι άνθρωποι μεταλάβαιναν τα χιλιάδες μυστικά της Φύσης. Ο Κόσμος ήταν ακόμα ανεξερεύνητος γιαυτό περισσότερο αγνός και άσπιλος. Αν ο Σωκράτης υπήρξε ένας λαϊκός φιλόσοφος της Αγοράς, αν ο Πλάτων ήταν ο λόγιος φιλόσοφος των «γραφείων», η Σαπφώ, είναι μία γυναίκα φιλόσοφος των όμορφων και γονιμοποιών στιγμών της Φύσης. Όπως η μεταγενέστερη ποιήτρια Έμιλυ Ντίκινσον, ο άγγλος ρομαντικός  William Wordsworth, ο Τζων Κητς, είναι ποιητές των ανοιχτών φυσικών τοπίων. Των ανοιχτών οριζόντων που σμιλεύει η ίδια η Φύση. Αν στην χώρα μας αγαπούσαν περισσότεροι έλληνες τον ποιητικό λόγο, οι διάφορες φυσιολατρικές οργανώσεις και ομάδες διάσωσης του φυσικού ελληνικού περιβάλλοντος θα έπρεπε να διαβάσουν και να ξανά διαβάσουν τα ποιήματα της Σαπφώς και να ταυτιστούν με το βλέμμα της και την φωνή της που σαν αηδόνι μελωδεί και υμνεί την φύση και τις χαρές της ζωής μέσα σε αυτήν. Τον έρωτα που είναι αναπόσπαστο μέλος του φυσικού κόσμου και αντιμάχεται το alter ego του την φθορά, τον θάνατο. Έρωτας, Ζωή, Άνθρωπος, Φύση Ένα.  Κοινό το λίπασμα του σύμπαντος. Μια Ωδή στην Δημιουργία πριν αυτή θρυμματιστεί και τεμαχιστεί από τον πολιτισμό και την ανθρώπινη λογική των διαφόρων και ποικίλλων αποκλεισμών ανά τους αιώνες.

Γράφοντας αυτό το σημείωμα, όπως και τα προηγούμενα, είχα υπόψη μου-ορθότερα δίπλα μου-μαζί με τις ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων της Σαπφώς, και την κλασική έκδοση, την LOEB CLASSICAL LIBRARY. GREEK  LYRIC.  SAPPHO- ALCAEUS. Νούμερο LCL 142. Τόμος Α΄, Harvard University Press, London 1990. Edited and Translated by DAVID A. CAMPBELL. Ο αξεπέραστος ακόμα και σήμερα αυτός τόμος-έκδοση των βιβλίων της σειράς Loeb, περιέχει δισέλιδο κείμενο του Campbell , Introduction, Select Bibliography, SAPPHO TESTIMONIA TEXT. SAPPHO OR ALCAEUS. TABLES OF COMPARATIVE NUMERATION. INDEX OF AUTHORS AND SOURCES. GENERAL INDEX. Οι σελίδες των αποσπασμάτων για την ποιήτρια και των λυρικών σπαραγμάτων που μας διασώθηκαν σε αρχαίους έλληνες και λατίνους συγγραφείς είναι 52-214. Και τρία ΕΠΙΓΡΆΜΜΑΤΑ από την Παλατινή Ανθολογία. Ενώ από την σελίδα 1-51 παρατίθενται 61 αποσπάσματα αρχαίων συγγραφέων, βυζαντινών και από παπύρους που σχηματίζουν το βιογραφικό πορτραίτο της αρχαίας λυρικής ποιήτριας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, 1 Σεπτεμβρίου 2021.