Μεταφράσεις ποιημάτων της ΣΑΠΦΩΣ από τον Δημήτριο Γρ. Βερναρδάκη

     Μεταφράσεις ποιημάτων της ΣΑΠΦΩΣ από τον Δημήτριο Γρ. Βερναρδάκη

          ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ  ΓΡ.  ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ

                 Ψ  Α  Π  Φ  Α

Εκδότης Ιωάννης Ν. Σιδέρης-Αθήναι χ.χ., σ. 96, διαστάσεις 15Χ20, 5.

    Το βιβλίο ΨΑΠΦΑ, του Δημητρίου Γρ. Βερναρδάκη (Μυτιλήνη 1890-20 Οκτωβρίου 1973), εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο του Ιωάννη Ν. Σιδέρη-Αθήνα χ.χ. Οι διαστάσεις του είναι 15Χ20, 5 cm., οι σελίδες του 88 και ακολουθούν 8 φύλλα με διαφημίσεις των έργων που εξέδωσε ο εκδοτικός οίκος. Έργα των:  Γεωργίου Δροσίνη, Ιωάννου Πολέμη, Αλέξανδρου Μωραϊτίδου, Άγγελου Τανάγρα, Ιουλίας Δραγούμη, Πηνελόπης Σ. Δέλτα και, όπως αναφέρεται στην τελευταία σελίδα, «το καλλίτερον δώρον» το «Ημερολόγιον της μεγάλης Ελλάδος» των ετών 1922, 1923, 1924, 30 δραχμές έκαστον από το βιβλιοπωλείον του Ιωάννου Ν. Σιδέρη οδός Σταδίου 46 Αθήνα.  Από την διαφήμιση αυτή μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το βιβλίο εκδόθηκε το 1924.

     Το βιβλίο στην εποχή του παλαιού μας νομίσματος στα παλαιοπωλεία κόστιζε 1000 δραχμές όπως γράφεται στο οπισθόφυλλο. Ακόμα, στο οπισθόφυλλο, υπάρχει γενικός κατάλογος των εκδόσεων του βιβλιοπωλείου Ιωάννη Ν. Σιδέρη και η τότε τιμή των βιβλίων. Η ΨΑΠΦΑ κόστιζε 10 δραχμές. Το παλαιό και ξεθωριασμένο πλέον εξώφυλλο αναφέρει με κεφαλαία μαύρα γράμματα το όνομα του συγγραφέα ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΓΡ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ, ακολουθεί με κόκκινα κεφαλαιογράμματα ο τίτλος ΨΑΠΦΑ, ακολούθως, υπάρχει μέσα σε στρογγυλό πλαίσιο φωτογραφία αρχαίου αγάλματος που απεικονίζει το πρόσωπο της ποιήτριας, ενώ τέλος, πάλι με μαύρα κεφαλαιογράμματα έχουμε το όνομα του εκδότη και τον τόπο έκδοσης. Στην έκδοση που γνωρίζω, δεν υπάρχει χρονολογία έκδοσης.

    Το βιβλίο φέρει τον τίτλο (ΨΑΠΦΑ) όνομα της αρχαίας λυρικής ποιήτριας από την Λέσβο, αποτελείται από δύο μέρη: από τα ποιήματα του συγγραφέα, ποιητή, μεταφραστή και φιλόλογου Δημητρίου Γρ. Βερναρδάκη, (1890-20/10/1973) «Τραγούδια της Αγάπης» σελίδες 1 έως 54,και από τις «Μεταφράσεις Αρχαίων Λυρικών Ποιητών» του ίδιου του Βερναρδάκη σελίδες 57 έως 86. Στην σελίδα 88 αναφέρονται τα εξής: «Από τα τραγούδια αυτά πολλά πρωτοδημοσιεύτηκαν στο «Νουμά» της δεκαετίας του 1920, και σε άλλα περιοδικά, με το ψευδώνυμο Δήμος Βερενίκης». Επίσης, υπάρχει σημείωση που μας αναφέρει ότι «επειδή ο ποιητής μένει στη Λέσβο και είτανε αδύνατο να ιδεί ο ίδιος τα τυπογραφικά δοκίμια, μείνανε ένα δυό λαθάκια….».

Την Παρασκευή 28 Ιουλίου 2017 στην ιστοσελίδα μου, μετέφερα τα ποιήματα της συλλογής (για όποιον ενδιαφερόμενο), με σημειώσεις και σχόλια, πρόσθετα στοιχεία για τον Λέσβιο συγγραφέα. Παράλληλα, έπειτα από προσωπική έρευνα προέβει στην διόρθωση- ανασκευή, μιας επαναλαμβανόμενης λανθασμένης πληροφορίας που εδώ και χρόνια από αρκετούς συγγραφείς επαναλαμβάνεται, για το ποιος είναι ο πραγματικός συγγραφέας του βιβλίου ΨΑΠΦΑ.

Υπάρχει από την σύντομη και ενδεικτική έρευνα που διεξήγαγα μια παρανόηση και μια επαναλαμβανόμενη λανθασμένη πληροφορία σχετικά με το ποιός από τους συγγραφείς Βερναρδάκη έγραψε και εξέδωσε την «ΨΑΠΦΑ». Επαναλαμβανόμενες λανθασμένες πληροφορίες στις σχετικές μελέτες και στο διαδικτύου.  Δηλαδή, αν η «ΨΑΠΦΑ» ανήκει στον θεατρικό συγγραφέα, δραματικό ποιητή και καθηγητή Πανεπιστημίου Δημήτριο Ν. Βερναρδάκη (1833-1907), στου οποίου την γενική Βιβλιογραφία πολλοί σχολιαστές προσθέτουν το έργο, ή ανήκει στον Βερναρδάκη Δημήτριο Γρ. (1890-20/10/1973), τον Μυτιληνιό συγγραφέα και φιλόλογο που δημοσίευσε με το ψευδώνυμο Δήμος Βερενίκης σε διάφορα λογοτεχνικά έντυπα της εποχής του και αναστηλωτή έργων του αρχαίου ιστορικού Πλουτάρχου όπως αναφέρεται στο ανώνυμο λήμμα της «Λογοτεχνίας των Ελλήνων» των εκδόσεων Χάρη Πάτση, τόμος 3^ος σελίδα 437. Ακόμα, μπερδεύεται ο Δημήτριος Γρ. Βερναρδάκης με τον ένα εκ των δύο αδερφών του θεατρικού συγγραφέα, τον Γρηγόρη Βερναρδάκη συγγραφέα επίσης. Οι περισσότεροι βιβλιογράφοι του θεατρικού συγγραφέα της «Μαρίας Δοξαπατρή» και της «Φαύστας», δεν προσθέτουν την «ΨΑΠΦΑ» στα έργα του, την αγνοούν εντελώς. Στο λήμμα όμως της Βιβλιονέτ προσθέτουν τον τίτλο, το ίδιο διαπιστώνουμε και σε διάφορες άλλες διαδικτυακές εργασίες, λόγου χάριν στην ιστοσελίδα «Ανέμη» του Πανεπιστημίου Κρήτης την περιλαμβάνουν στα βιβλία του θεατρικού συγγραφέα καθώς και αρκετοί Βιβλιογράφοι-Εργογράφοι του Θεατρικού Βερναρδάκη. Στο περιοδικό «Αιολικά Γράμματα» που ίδρυσε ο αναστηλωτής πολλών ελλήνων ποιητών και πεζογράφων, συγγραφέας Γιώργος Βαλέτας και συνέχισε ο γιος του συγγραφέας Κώστας Βαλέτας, δεν βρήκα τα σχετικά στοιχεία στα αφιερώματα για τους Βερναρδάκηδες. Ακόμα και στο επαναλαμβανόμενο τεύχος 37/Γενάρης-Φλεβάρης 1977 χρόνος Ζ σελίδες 10-37, που επιμελήθηκε και γράφει σχετικό σημείωμα και ο Γιώργος Βαλέτας, Αφιέρωμα-«Αιγαίο, Χαιρετισμός του Σάρτρ. Αφιέρωμα στο Βερναρδάκη και τον Πρωτοπάτση. Νέες λογοτεχνικές δυνάμεις του Αιγαίου», δεν υπάρχουν συμπληρωματικά στοιχεία. Να σημειώσω ότι πολλοί συγγραφείς και καθηγητές, αναγράφουν λανθασμένα στοιχεία από το τεύχος αυτό, που σημαίνει ότι δεν το έχουν δει. Για του λόγου το αληθές μπορεί ο όποιος ενδιαφερόμενος να αντιπαραβάλει τα περιεχόμενα του τεύχους για τον Βερναρδάκη με τις βιβλιογραφικές αναφορές καθηγητών στο διαδίκτυο, και σε αρκετά μελετήματα.

Στο παρόν 16 σημείωμα για την ΣΑΠΦΩ μεταφέρω τις μεταφράσεις του Δημητρίου Γρ. Βερναρδάκη και ορισμένες ακόμα βιβλιογραφικές πληροφορίες για την λέσβια λυρική ποιήτρια, όπως έπραξα και στα προηγούμενα σημειώματα, που μετά από κάθε κείμενο πρόσθετα βιβλιογραφικά στοιχεία και πληροφορίες αντί να τα παραθέσω συγκεντρωτικά.   

     Οι Αρχαίοι Λυρικοί που μεταφράζονται είτε με ποιήματά τους είτε με αποσπάσματα από το έργο τους, είναι φυσικά η Ψάπφα, ο Αλκαίος, ο Μελέαγρος, ο Ξενοφάνης, ο Καλλίνος, ο Μίμνερμος, ο Ίων, ο Τυρταίος, ο Κλεάνθης και ο Μουσαίος.

ΨΑΠΦΑΣ

ΥΜΝΟΣ  ΣΤΗΝ  ΑΦΡΟΔΙΤΗ

           «Ποικιλόθρον’, αθάνατ’ Αφροδίτα»

Κόρη Διός, αθάνατη κι’ ωριόθρονη Αφροδίτη,

Σύ, δολοπλόκα, ξάκουσε τον πόθο μου και κάνε,

Στις λύπες και κακοτυχίες, αδάμαστη να μείνη,

Μέσα στα στήθια μου η καρδιά Κ’ έλα σιμά μου πάλι,

Σά μιά φορά κ’ έναν καιρό, πού στη φωνή μου απάνου,

Αφίνοντας για χάρη μου του Δία το παλάτι,

Τ’ ολόχρυσο, ξεκίνησες με τ’ άρμα σου το θείο’

Πουλιά σπουργίτες όμορφοι, ταχύφτεροι σε φέρναν,

Με δυνατό φτερούγιασμα σκίζοντας τον αιθέρα’

Και φάνηκες, Πανέμορφη, πάνου στη γή τη μαύρη.

Τότες, αθάνατη Θεά, με το χαμόγελό σου,

Μ’ αρώταγες τί νάπαθα, γιατί σε προσκαλούσα,

Πιός  πόθος την καρδούλα μου σκληρά την τυραννούσε,

«Πιόν η πειθώ στα δίχτυα σου λαχτάρησες να ρίξει,

Σαμφούλα, ποιός βουλήθηκε να παίξη μετά σένα;

Κείνος πού πρίν δε σέθελε, τώρα θαρθεί κοντά σου,

Και δώρα θα σου δώκει αυτός, που πρίν δεν τα δεχόταν,

Γλυκά φιλιά στα μάγουλα, κι αθέλητά σου ακόμα.»

Έλα και τώρα βγάλε μου τις έννοιες απ’ το νού μου,

Χάρισε της καρδούλας μου τη μόνη της λαχτάρα,

Και πάλι γίνε μου, Θεά, συντρόφισσα οδηγήτρια., σ.57-58.

                       «Φαίνεταί   μοι   κήνος…»

Με τους Θεούς μου φαίνεται πώς μοιάζει αυτός ο άντρας,

Κείνος, πού τώρα καθιστός αντίκρυ σου γρικάει,

Τα ζαχαρένια λόγια σου, το πρόσχαρό σου γέλιο.

Τρεμοχτυπάει μου η καρδιά μέσα στα στήθια εμένα,

Και πιάνεταί μου η φωνή στο φέγγος των ματιών σου

Κ’ η γλώσσα μου’ τα σωθικά ψιλή μου καίει φλόγα’

Φεύγει απ’ τα μάτια μου το φώς, βουϊζουνε  ταυτιά μου,

Ίδρος κρυός με περιχά, το σώμα μου όλο τρέμει,

Χλωμότερη απ’ το χόρτο εγώ γίνομαι, παρά λίγο

Πεθαίνω. Κι όμως όλα αυτά να τα τραβώ γραφτό μου. σ. 59-60

                      «τεθνάκην  δ’  αδόλως  θέλω…»

……………………………………………………………………

Κι αγνή σαν κρινολούλουδο ποθούσα να πεθάνω.

Και μέσα σταναφυλλητά μου έκραινε δυό λογάκια

-Άχ, πόσα εμείς περάσαμε μαζί τα δυό, Σαμφούλα,

Μισεύω αθέλητά μου εγώ μακριά στα ξένα τώρα.-

Κεγώ της αποκρίθηκα ξεπροβοδίζοντάς την,

-Ώρα καλή κεμένα εσύ μή μέ ξεχνάς ποτές σου’

Τίς έγνοιες ξέρεις τις, πού εμείς για σένα είχαμε πάντα.

Στο νού σου, κι αν τις ξέχασες, εγώ τις φέρνω πάλι’

Τίς όμορφες ηδονικές πιά λησμονάς στιγμούλες.

Στεφάνια από τριαντάφυλλα και γιούλια πόσα εμένα

Δε μου φορούσες στα μαλλιά και στις πλεξούδες γύρω,

Και στον κρινόλαιμό μου εσύ πόσα δε μου κρεμούσες,

Στεφάνια με της Άνοιξης τα λουλούδια πλεγμένα.

Με μυρωδιές βασιλικές μύρωνες το κορμί σου,

Στο στρώμα απάνω ταπαλό ποθοκοιμίζοντάς το. σ.60-61

…………………………………………………

                       ΣΤΗΝ ΑΤΘΙΔΑ

                   «… από Σαρδίων  πολλάκι τυίδε νών έχοισα…

………………………………………………….

Από τις Σάρδεις ως εδώ συχνά πλανιέται ο νούς της,

Κοί τρείς σα ζούσαμε μαζί, θυμάμαι, η Αριγνώτα

Για σένα, πού γνωμάτευε θεάς μιαστή πώς είσαι,

Κένιωθε στο τραγούδι σου πάντα χαρά μεγάλη.

Και τώρα μές στις Λύδισσες γυναίκες ξεχωρίζει,

Σαν όντας το ροδόχρουσο στο σούρωπο φεγγάρι,

Φωτάει αιθερολάμνοντας κι όλα θαμπώνει τάστρα’

Κι απάς στην αρμυρόνερη θάλασσα φώς απλώνει,

Στους κάμπους τους μυριάνθιστους τους μοσκοβολισμένους.

Πέφτει η δροσούλα πρόσχαρη, ευωδιάζουνε τα ρόδα,

Και ταπαλά βλασταίνουνε χορτάρια, το δροσάτο,

Τρανεύει, λωτολούλουδο. Στη θύμηση, ξεχνιέται,

Της λατρευτής Ατθίδας της στα ξένα η Αριγνώτα,

Κι απ’ τη λαχτάρα η απαλή ψυχούλα κ’ η καρδιά της,

Βαραίνει από τη λύπη της κι απ’ τον καϊμό βαραίνει.

Και δυνατά μας κράζει αυτή να πάμε καρτερώντας’

Τίποτα δε γροικάμε εμείς κ’ η Νύχτα, πού τα πάντα,

Μές απ’ τα πέλαγα αγροικά, δεν ιστορεί τον πόθο.

………………………………………., σ. 62-63

                              Ι 

                             «Οίον το γλυκύμαλον…»

Εσύ είσαι το γλυκόμηλο, πού αφράτο κοκκινίζει,

Στην άκρια στο ξώκλαδο, φαίνεται οι μηλοκόφτες

Πώς το ξεχάσαν μοναχό… μα όχι δεν το ξέχασαν,

Δεν έφτανε το χέρι τους, εκεί αψηλά, το μήλο.

                               ΙΙ

                               «Κη δ’ αμβροσίας…»

Εκεί, με αθάνατο κρασί ξέχειλο το κροντήρι,

Είχαν και τον Ερμή οι Θεοί, πού με σταμνί κερνούσε.

Κι όλοι τους οι αθάνατοι με ολόχρυσα ποτήρια,

Κρασί έσταξαν, και στο γαμπρό ευχηθήκαν να προκόψει.

                                ΙΙΙ

                               «Κατθανοίσα   κείσεαι..»

Με τη θανή σου θα σβηστείς κ’ εσύ και τόνομά σου

Γιά πάντα, και ποτές κανείς δε θα σε λαχταρήσει

Τί στής Πιερίας το βουνό δε μάζεψες, ποτές σου,

Ρόδα και τώρα αψήφιστη θα κατεβείς στον Άδη,

Και με τους μαύρους τους νεκρούς θάσαι διωγμένη πάντα.

                                 IV

                                 «Αι  δ’ ήχες  έσλων…»

Αν είχες κάποιο πόθο εσύ καλό μες στην καρδιά σου,

Κ’ η γλώσσα σου δέν πήγαινε κάτι κακό να βγάλει,

Έτσι στα μάτια σου η ντροπή δε θα φαινόταν τώρα,

Μά θα μιλούσες λεύτερα γι’ αυτό σου εδώ τον πόθο.

                                 V

                                 «Οίαν  ταν  υάκινθον…»

Εσύ είσαι ο κρίνος του βουνού που οι πιστικοί πατούνε,

Και τάλικο λουλούδι του κείτεται μαραμένο….», σ. 64-65

                                  «Πλάσιον  δή  μοι  κατ’ όναρ…»

Έλα κοντά μου, δέσποινα Ήρα, μές  τόνειρά μου,

Την πανωραία σου μορφή να ιδώ, πού οι Ατρείδες,

Οι ξακουστοί με αποθυμιά την είδαν βασιλιάδες,

Όταν την Τροία κούρσεψαν’ και πρώτα δε μπορέσαν,

Του φουσκωμένου Σκάμανδρου σαν πέρασαν το ρέμα,

Να φτάσουν στην πατρίδα τους, προτού παρακαλέσουν

Εσένα και το μέγιστο το Δία της Θυώνας

Τομορφοπαίδι Δέσποινα κεγώ παρακαλώσε,

Τώρα κεμένα πάλι εσύ σαν πρίν να με αξιώσεις,

Το κάθε ωραίο, το κάθε αγνό στο νου μου πάντα νάχω,

Σαν είμαι με τις όμορφες Μυτιληναίες παρθένες,

Πού πάντα εγώ τις μάθαινα να ξέρουν στις γιορτές σου

Χορό να στήνουν και σκοπούς να σιγοτραγουδάνε’

Κι όπως με τη βοήθεια μας μπορέσαν οι Ατρείδες

Από το Ίλιο μακριά να σύρουν τα καράβια,

Έτσι κεμένα ξάκουσε τον πόθο μου και δώσε,

Ήρα γλυκιά, στο σπίτι μου ξοπίσω να πρυμήσω., σ.66-67

ΑΛΚΑΙΟΣ, Βακχικό

ΜΕΛΕΑΓΡΟΣ, Το τραγούδι της Άνοιξης

ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ, Το Συμπόσιο

ΚΑΛΛΙΝΟΣ, Ελεγεία

ΜΙΜΝΕΡΜΟΣ, Ναννώ

ΙΩΝ, Βακχική Ελεγεία

ΤΥΡΤΑΙΟΣ, Πολεμική Υποθήκη

ΚΛΕΑΝΘΗΣ Ύμνος στο ΔΙΑ

ΜΟΥΣΑΙΟΣ, Ηρώ και Λέαντρος

(«Νυξ ήν, είτε μάλιστα βαρυπνείουσιν αήταις…».

     Από τα τραγούδια αυτά πολλά πρωτοδημοσιεύτηκαν στο «Νουμά» και σε άλλα περιοδικά με το ψευδώνυμο: Δήμος Βερενίκης.

Σημειώσεις:

 

Συμπληρωματικά

            Α. ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

1., C. M. BOWRA,  ΑΡΧΑΙΑ  ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, μτφ. Ευ. Μωραϊτη-Βάσσου, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»-Ιωάννου Δ. Κολλάρου, Αθήνα 1950, σ.32-35, 36

2., ΒΑΛΤΕΡ  ΚΡΑΝΤΣ,  ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Αρχαϊκή και Κλασική Εποχή. Ά έκδοση Γ. Παπαδημητρίου 1958. Β΄ έκδοση Ι. Χιωτέλλης, Αθήνα χ.χ. τόμοι 2. Μετάφραση Θρασύβουλου  Σταύρου. Τόμος Α΄, σ. 24,63, 64-67,68, 216. Τόμος Β΄, σ. 108, 138.

3., ALBIN  LESKY, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, μτφ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Ε΄ έκδοση αναθεωρημένη. Εκδ. Αδερφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981, στο κεφάλαιο «ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: 5. ΛΕΣΒΙΑΚΟ ΜΕΛΟΣ», σ. 172, 177, 198, 199, 200, κέ., 201, 202,203 206, 213-27, 231, 262, 265, 273, 588, 879, 918, 1018

4., GILBERT  MURRAY, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, γ΄ έκδοση βελτιωμένη. Μεταφρασθείσα και πλουτισθείσα δια βιβλιογραφίας. Προσθηκών και Σημειώσεων υπό Σίμου Μενάρδου, εκδ. Βιβλιοπωλείον Δημητρίου Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1974, σ. 93-96, 97, 98, 99,102.

Από το Δ΄ κεφάλαιο ΤΟ ΜΕΛΟΣ- ΣΑΠΦΩ, ΑΛΚΑΙΟΣ, ΑΝΑΚΡΕΩΝ

(…. Η Σαπφώ φαίνεται προϊσταμένη, ομίλου ποιητριών και μαθητριών, συνδεομένων διά ισχυράς φιλίας και αγάπης, κύκλον κατά Μάξιμον τον Τύριον ομοίου προς τους μαθητάς του Σωκράτους. Έγραψε δε εις ποικιλωτάτους ρυθμούς, αλλά πάντα τα σωζόμενα ολίγα αποσπάσματά της φέρουσι βαθύν προσωπικόν τύπον. Όταν τεθή παραπλεύρως του Αλκαίου, αμέσως αισθανόμεθα την γυναίκα. Ο μέν Αλκαίος παθαίνεται χάριν του πολέμου, του πόνου, των κινδύνων, και της πολιτικής’ η δε Σαπφώ χάριν προσωπικής αγάπης τρυφεράς και ενδομύχου’ οι υποβλητικοί στίχοι, όπου διαγράφει την φύσιν, η θαυμασία σύγκρισις κόρις, ήτις έμενεν άγαμος, προς το μήλον το επί κορυφής του δένδρου είναι ίσως ευμορφότερα και αυτών των ερωτικών ασμάτων, όσα ανέδειξαν αθάνατον το όνομα της Σαπφώς…..), σ. 94

5., ROBERT  FLACELLIERE, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, με 45 εικόνες εκτός κειμένου και 1 χάρτη. Μετάφραση, επιμέλεια, συμπληρωματική βιβλιογραφία υπό Γερασίμου Δ. Βανδώρου και Ελπινίκης Κάζου-Βανδώρου, εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 1974, σ. 154-159,160

6., P. E. EASTERLING- B. M. W. KNOX, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, μτφ. Ν. ΚΟΝΟΜΗ. , ΧΡ. ΓΡΙΜΠΑ., Μ. ΚΟΝΟΜΗ. 11^η έκδοση αναθεωρημένη. Επιμέλεια: Α. ΣΤΕΦΑΝΗ, εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 2013. (Η παρούσα έκδοση της Ιστορίας της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας των Easterling- Knox, “The Cabridge History of Classical Literature, I. Greek Literature, Cambridge University Press”, 1985, βελτιώθηκε με την απομάκρυνση παροραμάτων με μικροδιορθώσεις από την κ. Αλ. Ροζοκόκη, ερευνήτρια του Κ.Ε.Ε.Ε.Σ. της Ακαδημίας Αθηνών και τον καθηγητή Ν. Κονομή.  Σελίδες. 229, 231, 233, 253, 260, 261, 274-82, 294, 959-60. Και Αρχίλοχος, 174-5. Και Βακχυλίδης, 317. Και Καλλίμαχος, 746. Και Κόριννα, 967. Δημήτριος για, 847, Ιππώναξ, 227. Και Ίβυκος, 289-290΄ Λογγίνος, για, 844, 846,. Και Μίμνερμος, 189΄ σαπφική στροφή, 288. Και Στησίχορος, 255΄κείμενο, 22-3, 24. Και Θεόκριτος, 767, 1145.

7.  FRANCO  MONTANARI, STORIA DELLA LETTERATURA GRECA, con la collaborazione di Fausto Montana I. L’ eta arcaica e L’ eta classica. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Από τον 8^ο αιώνα π. Χ. έως τον 6^ο αιώνα μ.Χ. με τη συνεργασία του Fausto Montana, Β΄ έκδοση. Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Αντώνιος Β. Ρεγκάκος. Φιλολογική επιμέλεια: Αιμίλιος Δ. Μαυρουδής, εκδ. University Studio Press-  Θεσσαλονίκη 2017.  Σελίδες  Σαπφώ από τη Λέσβο, ποιήτρια, 6,8,27,105,108, 133 κ.ε., 139 κ.ε, 149 κ.ε., 155, 198, 302, 491 κ.ε. 592, 291, 794.

8. SUZANNE  SAID, MONIQUE TREDE, ALAIN LE BOULLUEC, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, τόμοι Ι, ΙΙ. μτφ. Γ. ΞΑΝΘΑΚΗ- ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Δ. ΤΣΙΛΙΒΕΡΔΗΣ, Β. ΠΟΘΟΥ. Επιστημονική επιμέλεια ΓΕΩΡΓΙΑ ΞΑΝΘΑΚΗ-ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Β΄ έκδοση, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001/2004, σ. Ι., 10,88,89, 91, 92, 110, 112, 113, 117-121. ΙΙ. 50, 69,95, 102, 188, 312, 337, 447.

9., ΘΕΟΔΟΣΗ  ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ, εκδ. Gutenberg,  Αθήνα 1980, σ. 276, δρχ. 300, σ. 14,42-43, 48. (Χ. Σ. Φλωράτος, Σαπφικά, Αθηνά 61, 1957, 223-245).

Στο κεφάλαιο Γ. Μέλος, και Α΄. ΑΙΟΛΙΚΟ ΜΕΛΟΣ. Σημειώνει ο Θεοδόσης Μοσχόπουλος:

(Οι κυριότεροι αντιπρόσωποι του αιολικού μέλους είναι: 1. Τέρπανδρος ο Λέσβιος (680- 620 π.Χ.). 2. Αλκαίος ο Μυτιληναίος (630-560 π.Χ.). 3. Σαπφώ (627-567 π.Χ.). 4. Άλλες ποιήτριες. (Ήριννα, Μύρτις, Κόριννα, Τελέσιλλα, Πράξιλλα). 5. Ανακρέων ο Τήϊος (563- 478 π.Χ.) Το ποίημα που παρατίθεται στο πρωτότυπο «Φαίνεται μοι κήνος ίσος θέοισιν…» δίνεται στην μετάφραση του Ηλία Βουτιερίδη. Ενώ στον Αλεξανδρινό Κανόνα μνημονεύονται τα ονόματα των 9 σπουδαιότερων λυρικών ποιητών, μεταξύ των ονομάτων διαβάζουμε και την ΣΑΠΦΩ. Δες σ. 48.)

10., ΦΑΝΗΣ Ι. ΚΑΚΡΙΔΗΣ, ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2013. Σ. 60, 64-65. (στην σειρά ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΓΛΩΣΣΙΑ. Συντονιστής Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης. Επιμέλεια σειράς Ελένη Κεχαγιόγλου.) ανατύπωση από την ά έκδοση 2005 εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα ΜΑΝΟΛΗ  ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ).

                    Β. Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι Ε Σ

1., GREEK  LYRIC. I. SAPPHO- ALCAEUS, Edited and Translated by DAVID A. CAMPBELL, Harvard University Press, N. 142. Loeb Classical Library. London 1990. Σελίδες 404. ΣΑΠΦΩ, σ, 1-205. Περιέχει εισαγωγή, 1-17, και δισέλιδη ξενόγλωσση βιβλιογραφία.

2., Σαπφώ, ποιήματα σε πέντε γλώσσες.

Φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Δαμιανός. -Διόρθωση κειμένου: Εύη Μητσάκη- Επιμέλεια έκδοσης: Μαρία Χαλκιώτη, Εκδόσεις 24 γράμματα. Τόπος και Χρονολογία πρώτης έκδοσης, Αθήνα, Ιούλιος 2017. Διάσταση σελίδας 20Χ20 cm. Σελίδες 94., τιμή 14 ευρώ.

ΨΑΠΦΏ- ΣΑΠΦΏ- SAPPHO- SAFFO

Ποιήματα/ Poems-Σε πέντε γλώσσες/ in five languages

Φιλολογική επιμέλεια: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΜΙΑΝΟΣ

Translated in English:

Lord Byron/ J. A. Symonds/ H. T. Wharton/ J. M. Edmonds

Translated auf Deutsch:

J. M. Stowasser/ E. Peterich/ W. Preisendanz/ Emil Staiger

Translated en Francais:

A., Bonnard/ Fr. Lasserre

Translated In Italiano:

Ugo Foscolo/ Salvatore Quasimodo/ Achille Giulio Danesi/ gennaro Tedeschi.

Η μετάφραση στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα έγινε από τον Γιώργο Δαμιανό.

Οι ανυπόγραφες μεταφράσεις της Ιταλικής έγιναν από τον Γιώργο Δαμιανό. Η μετάφραση των εισαγωγών στην αγγλική γλώσσα έγινε από την Μαρία Βαρδοπούλου

Από την γνωστή ΩΔΗ «φαίνεταί μοι κήνος», σ. 21, σε μετάφραση Γιώργου Δαμιανού:

Λάμψη θεών μου φαίνεται πως έχει

κείνος ο άντρας που απέναντι σου στέκει

και ακούει τη γλύκα της φωνής σου

και το ζεστό χαμόγελο που τις καρδιές ανάβει

 

και όμως την ίδια ώρα

σπάει η καρδιά στα στήθια μου

μόλις σε δω, φωνή από το στόμα μου δε βγαίνει

σπάει η γλώσσα μου, λάβα κυλάει στο κορμί μου

τα μάτια τίποτα στον κόσμο δεν θωρούνε

τ’ αυτιά βουίζουν’

με λούζει ο ιδρώτας και τρέμουλο χτυπάει το κορμί

μου

και καταπράσινη σαν χόρτο δείχνω’ ακόμα και ο

θάνατος φαίνεται κοντά μου

 

Όμως, καρδιά μου, βάστα…

     Προσεγμένη και ωραία έκδοση, στηριγμένη σε πηγές και ξενόγλωσσες εκδόσεις των έργων της λυρικής ποιήτριας Σαπφώς. Η αντιπαράθεση του αρχαίου ποιήματος, της σύγχρονης μετάφρασης και των αντίστοιχων ξενόγλωσσων αποδόσεών τους προσφέρει μία ενδιαφέρουσα ανάγνωση των ποιημάτων και δίνει μία πρωτοτυπία στην όχι ακριβή, κομψή αυτή έκδοση. Δεν θέλησα να αντιπαραβάλλω τις αγγλικές μεταφράσεις με άλλες που γνωρίζω, ούτε τις δύο γαλλικές με τις μεταφράσεις της Μαργαρίτας Γιουρσενάρ, θέλοντας να κρατήσω την ατμόσφαιρα της εντύπωσης που σχεδίασαν και οργάνωσαν οι επιμελητές της έκδοσης και ο φιλολογικός επιμελητής της. 

3., ΣΙΜΟΥ ΜΕΝΑΡΔΟΥ,  ΣΤΕΦΑΝΟΣ,  ΕΚΛΟΓΑΙ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ, ΚΑΤΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΝ ΣΙΜΟΥ ΜΕΝΑΡΔΟΥ. Β΄, έκδοση, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1971, (XXXVII-XXXVIII σ. 32-33, 255.

Αντιγράφω την εισαγωγή και Σαπφικές στροφές:

(Ψάπφα ήτο Λεσβιακόν όνομα της ποιήτριας, την οποίαν επωνόμασαν «δεκάτην Μούσαν» και «Πιερίαν μέλισσαν» οι αρχαίοι θαυμαστές της, αλλά και την εσυκοφάντησαν οι κωμικοί των Αθηνών. Νέα της αποσπάσματα, που μας εχάρισεν η Αίγυπτος, εφανέρωσαν ότι η Σαπφώ είχε πραγματικόν παρθεναγωγείον, όπου προσήρχοντοα κοράσια και μακρόθεν, τα οποία εδίδασκε χορόν και μουσικήν. Περίφημον ήτο το ποίημα της ζηλοτυπίας (ΙΙΙΙ) όπου περιγράφει τι υποφέρει, και, όπως λέγει ο Λογγίνος, «ψύχεται και καίεται». Αλλά παρέστησε και πάσαν άλλην ερωτικήν απόχρωσιν, από το πρώτον σκίρτημα της παρθενικής καρδίας (ΙΙ) μέχρι της νυχτερινής καραδοκίας του ερωμένου (ΙΙΙ) και του πρωινού ύπνου του γαμβρού (ΙΙ). Έψαλε την σελήνην και την αντανάκλασίν της εις την αλμυράν θάλασσαν, τα άστρα και τον Έσπερον, και προ παντός τα άνθη, τον υάκινθον τα ρόδα, -κάθε γυνακείαν αδυναμίαν.), σ.32.

          ΙΙ

Γλυκειά μου μάννα, δεν μπορώ ‘ς τον αργαλειό να υφαίνω’

αγάπη μ’ έπιασε βαρειά για νέο χαριτωμένο.

          ΙΙΙ

Και το φεγγάρι τώρα

κι’ η Πούλια δύνει. Μά ψυχή….

Μεσάνυκτα. Φεύγει η ώρα

κ’ εγώ κοιμούμαι μοναχή!

Πρίν την παράθεση των μεταφράσεων από τον παλαιό κύπριο καθηγητή Σίμο Μενάρδο, δημοσιεύονται δέκα κριτικές παρουσιάσεις του έργου όταν πρωτοκυκλοφόρησε, και ποιήματα. Οι γνώμες αυτές είναι του ποιητή και μεταφραστή Ιωάννη Γρυπάρη, του φαληριώτη συγγραφέα Παύλου Νιρβάνα, του Γρηγορίου Ξενόπουλου, του ποιητή Κωστή Παλαμά, του κλασικού φιλολόγου Ιωάννη Συκουτρή, του εκδότη Δημητρίου Π. Ταγκόπουλου και άλλων. Στην σελίδα 37 ο Ταγκόπουλος στέκεται ιδιαίτερα στην μετάφραση των αποσπασμάτων της ΣΑΠΦΩΣ. «Για την «δεκάτη Μούσα» ή την «Πιερέαν μέλισσαν,» όπως την έλεγαν οι αρχαίοι, και για την Ψάπφα, όπως είταν το Λεσβιακό  της όνομα,…….)  

4., ΒΑΣΙΛΗΣ Ι. ΛΑΖΑΝΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΙΟΙ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ. ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1986, σ. 119-120

5., ΒΑΣΙΛΗΣ Ι. ΛΑΖΑΝΑΣ, ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ. (ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΕΒΔΟΜΟ (VII) ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ  Ή ΠΑΛΑΤΙΝΗΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ). ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ-ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ-ΕΜΜΕΤΡΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΣΧΟΛΙΑ-ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ, εκδ. Στ. Τσαπέπας, Αθήνα 1989.

6., ΕΛΕΝΗ ΚΟΜΙΑΝΟΥ-ΑΛΑΜΑΝΟΥ, Η ΒΟΥΚΟΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΒΟΥΚΟΛΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ, Αθήνα 1999, σ. 560, δρχ.6240, σ. 531

7.,  ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ  ΓΙΟΥΡΣΕΝΑΡ, ΤΟ  ΣΤΕΦΑΝΙ  ΚΑΙ Η ΛΥΡΑ, μτφ. Ιωάννα Χατζηνικολή, εκδ. Χατζηνικολή, σ. 86-111, 679.

                            Γ. ΑΛΛΕΣ  ΠΗΓΕΣ

-ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ  ΣΠΑΤΑΛΑΣ: Μετάφραση-Σχόλια. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΑΣ, ΠΕΡΙ ΣΥΝΔΕΣΕΩΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1963.  Σποραδικά σε διάφορες σελίδες.

(Από το ΙΘ’ κεφάλαιο Πώς πρέπει να ποικίλλεται ο λόγος με μεταβολές και ποιος είναι ο καλύτερος λόγος. «Οι παλαιότεροι λυρικοί ποιητές, όπως ο Αλκαίος κ’ η Σαπφώ, σύνθεταν μικρές στροφές κ’ έχοντας λίγες προτάσεις, δεν έκαναν πολλές αλλαγές’ επωδούς δε χρησιμοποιούσαν παρά λίγες,…..»), σ. 89

-ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ  ΛΟΓΓΙΝΟΥ, ΠΕΡΙ ΥΨΟΥΣ, ερμηνευτική έκδοση Μ. Ζ. Κοπιδάκης, εκδ. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη-Ηράκλειον 1990. Στην σειρά 1-Κείμενα Ελληνικά, σ. 90, 91,92,93, 222, 223.

(παρ. 10: …. «Ο αναγνώστης γοητεύεται αφενός με την επιλογή των τυπικών χαρακτηριστικών και αφετέρου με το αρμονικό συνταίριασμα των επιλεγμένων. Πρόσεξε επί παραδείγματι τι κάνει η Σαπφώ όταν περιγράφει τα βασανιστικά συναισθήματα πού νιώθουν οι τρελά ερωτευμένοι: παίρνει το υλικό της από τις αντιδράσεις που τα συνοδεύουν κατά κανόνα και στην ίδια τη ζωή. Πού λοιπόν αποκαλύπτεται η μεγάλη της τέχνη; Στο ότι ακριβώς είναι φοβερή και στην επιλογή των πιό εντυπωσιακών και εντόνων συμπτωμάτων και στο συνδυασμό του ενός με το άλλο’ φαίνεταί μοι κήνος ίσος θέοισιν…

Μού φαίνεται ότι είναι ίσος με τους θεούς

εκείνος ο άντρας που κάθεται απέναντί σου

κι ακούει από κοντά τη γλυκειά σου μιλιά και το θελκτικό σου γέλιο.

Αυτό την καρδιά μου εμένα μέσα στο στήθος συνταράζει!

Μόλις γυρίσω έστω λίγο να σε δώ, σβήνει η φωνή μου.

Η γλώσσα μου χίλια κομμάτια. Μιά φλόγα λεπτή

τρέχει παρευθύς κάτω από το δέρμα μου.

Τα μάτια μου σκοτεινιάζουν, βουίζουν τα αυτιά,

ψυχρός ιδρώτας περιλούζει το κορμί μου και σύγκορμη

με συνεπαίρνει μιά τρεμούλα. Πιο πράσινη κι από τη χλόη-

Μού φαίνεται πώς λίγο ακόμη και θα ξεψυχήσω.

Αλλά όλα πρέπει να τ’ αποτολμήσω, γιατί κι ένας στερημένος…

Δεν σου προκαλεί το θαυμασμό ο τρόπος με τον οποίο την ίδια στιγμή προσπαθεί να συγκεντρώσει το μυαλό και το σώμα της, την ακοή και τη γλώσσα της, τα μάτια και το χρώμα της-όλα αυτά σαν να ήταν ξένα που έφυγαν μακριά; Κι έτσι ταυτοχρόνως σε γρήγορη εναλλαγή παγώνει και φλέγεται, χάνει το νου της και ορθοφρονεί, έχει κουράγιο και φοβάται…………… , σ. 92-93.

Ενώ στις σελίδες των ΣΧΟΛΙΩΝ ο καθηγητής και μεταφραστής κύριος Μ. Ζ. Κοπιδάκης, σ. 222-223 σημειώνει: 10.2 Φαίνεται κτλ:

Σαπφώ, απ. 31 L.-P.  Η ωδή αυτή της Σαπφούς θαυμάστηκε πολύ και στην αρχαιότητα και στα νεότερα χρόνια. Έμμεσες αναφορές κάνουν σ’ αυτήν ο Πλούταρχος (Ηθ. 763^α και Δημήτριος 38), ο Λουκιανός (Έρωτες 46) κ. ά. Θέματα και εκφράσεις υπόκεινται στον Θεόκριτο (ΙΙ 106-110), στον Οράτιο (carm. Ι.22.23) και ίσως στον Λουκρήτιο (III 154-156). Ο Κάτουλλος φιλοτέχνησε μιά ελεύθερη μετάφραση (carm. 51). Πολλοί νεότεροι επίσης ποιητές (Ρακίνας, Φώσκολος,Tennyson) εμπνεύστηκαν από αυτήν.

     Η ποιήτρια περιγράφει με ψυχραιμία τα αντικρουόμενα συναισθήματα που νιώθει και τις ψυχοσωματικές διαταραχές που υφίσταται όταν βλέπει την κοπέλα που αγαπά να ερωτοτροπεί με έναν άντρα. Παλαιότεροι μελετητές (λ.χ. Wilamowitz) υποστήριξαν ότι πρόκειται για ιδιότυπο επιθαλάμιο.) Βλέπε παρακάτω και λέξη πλάσιον, και  το μ’ ή μάν     

-Λ. Μ. ΤΡΟΜΑΡΑΣ, Εισαγωγή-Κείμενο-Μετάφραση-Σχόλια. CATULLI  CARMINA.- ΚΑΤΟΥΛΛΟΣ, ένας ποιητής για όλες τις εποχές, εκδ. εκτύπωση Π. Πεταλωτής- Θεσσαλονίκη 1980, σ. 102-103, 240, 276.

ΠΟΙΗΜΑ 51

Ille mi parr esse deo uidetur,

Ille, si fas est, superare diuos,

qui sedens aduersus identidem te

    spectat et audit

dulce ridentem, misero quod omnis

eripit sensus mihi: nam simul te,

Lesbia, aspexi, nihil est super mi

<uocis is ore,>

lingua sed torpet, tenuis sub artus

flamma demanat, sonitu suopte

tintinant sures, gemina teguntur

lumina nocte.

otium, Catulle, tibi molestum est:

otio exsultas nimiumque gestis:

otium et reges prius et bestas

    perdidit urbes.

Σχολιάζει ο Λ. Μ. Τρομαρας στις σελίδες των ΣΧΟΛΙΩΝ του, σ. 240-, για την 51 Ωδή που μεταφράζει. Η έκδοση είναι δίγλωσση.

(Το ποίημα αποτελεί μετάφραση της περίφημης ωδής της Σαπφώς (απόσπας. 31, L. P.) που περιγράφει «τα συμβαίνοντα ταις ερωτικαίς μανίαις παθήματα» (Ανών. Περί Ύψους 10.1) δηλ. τα συμπτώματα, τα σωματικά και ψυχικά, της ερωτικής ζήλειας. Ο Κάτουλλος ακολουθεί πολύ στενά το πρωτότυπο προσαρμόζοντάς το όμως στη Λεσβία του. Η τέταρτη στροφή-είναι φανερό πως δεν είναι μετάφραση, αλλά του ίδιου του ποιητή-δημιιούργησε πολλές συζητήσεις, αν και κατά πόσο ανήκει στο ποίημα ή είναι απόσπασμα κάποιου άλλου ποιήματος……..), σ. 240

-ΝΙΚΟΣ  ΣΠΑΝΙΑΣ: Μετάφραση- Σύντομη Εισαγωγή. ΓΑΪΟΣ ΒΑΛΕΡΙΟΣ ΚΑΤΟΥΛΛΟΣ. ΠΟΙΗΜΑΤΑ, εκδ. Γνώση- Αθήνα 1981, σ. 36

( ΣΤΑ μάτια μου φαντάζει σαν Θεός

(κι αν ιεροσυλία δεν είναι)

ακόμη πιό πολύ κι από Θεός

Αυτός που χαίρεται όλη μέρα τη θωριά σου κι

ηδονίζεται με τη μελωδική λαλιά σου………..) 

Για έλληνες και ελληνίδες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με την Λατινική Γραμματεία και μετέφρασαν Ρωμαίους ποιητές στα Ελληνικά, βλέπε και την παρέμβαση με κείμενό του, του ομότιμου καθηγητή πανεπιστημίου και ιστορικού της ελληνικής λογοτεχνίας, μεταφραστή λατινικών κειμένων βλέπε ( Πετρώνιου, ΣΑΤΥΡΙΚΟΝ) Μιχάλη Μερακλή, «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΛΑΤΙΝΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ», σελίδες 259-268, στον τόμο «ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΝΑΤΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΠΟΙΗΣΗΣ» ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ Η Εποχή του και η Εποχή μας. Πανεπιστήμιο Πατρών 7-9 Ιουλίου 1989, εκδ. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1992. 

 -ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΤΡΥΠΑΝΗΣ, Η Αλεξανδρινή Ποίηση, τόμος Α΄, εκδ. Εκδοτικός Οίκος «ΑΝΑΤΟΛΗ», Μ. ΓΑΡΥΦΑΛΗ, Αθήνα 1943.

 Άτακτη αναφορά του ονόματός της, πχ. σελ. 67 κ,ά. Οι αποδόσεις των ποιημάτων και αποσπασμάτων των ποιητών είναι του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη.

-ΒΑΓΓΕΛΗΣ  ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΟΙ ΜΑΣΚΕΣ ΤΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ.-Εκδοχές του νεοελληνικού αφηγηματικού λόγου, τόμος Γ΄, (Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΙΡΚΑΣ, ΠΕΤΡΟΣ ΓΛΕΖΟΣ, ΤΑΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ, ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ. β΄ έκδοση, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2010, σ. 485-495. «Μια «μεταφορά της Σαπφούς»».

     Στο τρίτομο αυτό δοκιμιακό έργο του κυρού Πειραιώτη πανεπιστημιακού, συγγραφέα και κριτικού Βαγγέλη Αθανασόπουλου, δεν εξετάζεται ούτε μεταφράζονται ή μας μεταφέρονται ποιήματα, ωδές, επιγράμματα της αρχαίας λυρικής ποιήτριας Σαπφώς. Ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος διαπραγματεύεται στις «Μάσκες του ρεαλισμού» όπως μας λέει και ο γενικός τίτλος του έργου του, τις διάφορες εκδοχές του αφηγηματικού λόγου «που ιχνηλατούν την περιπέτεια του ελληνικού ρεαλισμού». Οι διάφορες εκδοχές τις οποίες εξετάζει για την ακρίβεια συνεξετάζει ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, παρουσιάζοντας παλαιότερους και σύγχρονους έλληνες και ξένους συγγραφείς μας φανερώνουν τις πολλαπλές μάσκες τους ρεαλισμού, τις ιδιοτυπίες και τα είδη που ανιχνεύουμε στα έργα αυτά. Σε έργα της ελληνικής και ξενόγλωσσης πεζογραφίας όπου η γραφή απλώνεται μέσα σε ένα κλίμα και μια ατμόσφαιρα κοινωνιστική, βουκολική, ιστορική, πολιτική, ψυχαναλυτική κλπ.  Στο «Μια «μεταφορά της Σαπφώς» εξετάζει και αναλύει, σχολιάζει το αμετάφραστο στα ελληνικά έργο της αγγλίδας ομοφυλόφιλης πεζογράφου, Jeanette Winterson, Art and Lies, Jonathan Cape, London 1994. (Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί άλλοι τίτλοι έργων της). Η ερμηνευτική οπτική με την οποία διαβάζει τα κείμενα ο Αθανασόπουλος είναι ενδιαφέρουσα και ρηξικέλευθη για τα μονοπάτια της σύγχρονης ελληνικής και ευρωπαϊκής πεζογραφίας. Συνδυάζει παλαιές μορφές με νέα ρεύματα και αναζητήσεις, εξερευνά προθέσεις συγγραφέων και μεθόδους μοντέρνας γραφής, πειραματισμούς και αναπλάσεις θεμάτων και ειδών στις νέες συγγραφικές περιπέτειες αντρών και γυναικών λογοτεχνών της μοντέρνας πεζογραφίας. Το ερώτημα με το οποίο ανοίγει η αυλαία των θέσεών του είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και προτείνει νέα μοντέρνα δημιουργικά πεδία συζητήσεων, απόψεις και θέσεις  πάνω στα διάφορα είδη και τις κατηγορίες του πεζογραφικού λόγου, έτσι όπως αυτός φανερώνεται τα τελευταία 50 χρόνια, που διαπραγματεύεται νέα θέματα, πειραματίζεται σε καινούργιες φόρμες, γλωσσικές περιδιαβάσεις. Πράγματι, όσο ποιο λίγα βιογραφικά στοιχεία γνωρίζουμε για έναν συγγραφέα, τόσο περισσότερο ανοίγει η βεντάλια της φαντασίας μας και απλώνεται η πεζογραφική μας ενδόμυχη πρόθεση. Τα σταθερά ιστορικά γεγονότα προσδιορίζουν μάλλον ασφυκτικά τα πεδία των αναφορών μας, στην αναζήτηση και διακρίβωσης μιας ιστορικής αλήθειας που θα εμπλουτίζει την προσωπική μας γραφή και έκφραση και όχι θα αντιγράφει τις παλαιότερες φωνές άκριτα. Από το πυκνό και οργανωμένο αυτό κείμενο, μεταφέρω ένα μικρό μέρος του:

(2.2. Μια «μεταφορά της Σαπφούς»

     Όσο πιο λίγα γνωρίζουμε για μια ζωή, τόσο μεγαλύτερα είναι τα περιθώρια για τη συμβολοποίησή της, και αυτό ευνοεί τη λειτουργία της Σαπφούς ως ιδέας. Δεν είναι, ωστόσο, μόνο η έλλειψη που βοηθά, αλλά και το αντίθετό της, η πλησμονή. Αν η έλλειψη παρατηρείται στις πληροφορίες για τη ζωή της, η πλησμονή φανερώνεται στην έκφραση του πάθους, πού αποκαλύπτεται ακόμη και μέσα από τα λιγοστά θραύσματα της ζωής και του έργου της. Ο συνδυασμός αυτός έλλειψης πληροφοριών και περισσεύματος πάθους αποτελεί αστείρευτη πηγή συμβολοποιητικής ενέργειας, που για πάνω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια τροφοδοτεί τις πιο διαφορετικές εποχές και λογοτεχνικές σχολές.

     Με τον τρόπο αυτόν, το γεγονός πώς η ζωή και το έργο της Σαπφούς έχουν σωθεί αποσπασματικά προσφέρει τη δυνατότητα ή την πρόκληση της συμπλήρωσης των κενών με μιά διαφορετική αντίληψη της ποιήτριας ή και της γυναικείας λογοτεχνικής δημιουργίας γενικότερα. Σαν διαχρονικό αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, προκύπτει μιά Σαπφώ που δεν αποτελεί ιστορική ή λογοτεχνική πραγματικότητα, αλλά μεταφορά: τίποτε δεν είναι δεδομένο γι’ αυτήν, ακόμη και το όνομά της από Ψάπφω ή Ψάπφα έγινε Σαπφώ και, όταν διαδόθηκε από τη Λέσβο και στην υπόλοιπη Ελλάδα, «ομαλοποιήθηκε» πρώτα σε Σαφφώ και τελικά σε Σαφώ.

     Η περιπέτεια των μεταμορφώσεών της έχει περάσει από μεγάλες καμπές, όπως εκείνης της «Μορφωμένης Κυρίας» στον Μεσαίωνα, ή εκείνη της «Κόρης του Σάντ» των βικτοριανών. Οι βασικές έννοιες μέσα από τις οποίες έχει κάνει τη διαδρομή της η περιπέτεια των μεταμορφώσεών της είναι της λεσβίας-δηλαδή της γυναικεράστριας-, της μητέρας, της ποιήτριας, της ερωμένης, της αυτοκτόνου. Στη σημερινή εποχή, που χαρακτηρίζεται από σεξουαλικές εμμονές, η κυρίαρχη εικόνα της Σαπφούς είναι εκείνη της αρχετυπικής λεσβίας. (18)

     Την πιό πρόσφατη ολοκληρωμένη εκδοχή της «μεταφοράς της Σαπφούς» την  βρίσκουμε στο έως αυτή τη στιγμή προτελευταίο μυθιστόρημα της Αγγλίδας συγγραφέως Jeanette Winterson, Art and Lies (Τέχνη και ψέματα). (19) Σε αυτό συναντιούνται τρείς αφηγητές: ένας πρώην ιερέας και μετά χειρουργός που λέγεται Handel, μιά ζωγράφος με το όνομα  Picasso και η ποιήτρια Σαπφώ. Είναι ένα μυθιστόρημα που προτείνει τρόπους ζωής και καλλιτεχνικής έκφρασης, που μιλά για τον αγώνα για την ομορφιά, το πάθος και την ελευθερία, και χτυπά την τεχνοκρατική κοινωνία που απομακρύνεται από αυτές τις αξίες. Στο μυθιστόρημα Art and Lies δίνεται μιά ολοκληρωμένη εκδοχή της «μεταφοράς της Σαπφούς». Εδώ η αυτοβιογραφική λειτουργία της αφήγησης εμφανίζεται σε μιά σύνθεση και μαζί αναλυτική εκδοχή της: η συγγραφέας επιχειρεί μιά σχέση της σε τρία πρόσωπα. Αυτό, ωστόσο, που αποτελεί το πιό ουσιαστικό και τολμηρό μέρος του εγχειρήματος της έμμεσης αυτοβιογράφησης δεν είναι η προσωπική ιστορία του κάθε προσώπου, δεν είναι ο «λόγος» της ζωής (ή της επιθυμίας, ή του οράματος, ή της τέχνης) του καθ’ ενός από αυτά τα πρόσωπα, αλλά η σχέση των τριών προσώπων: κάθε πρόσωπο αποτελεί έναν εαυτό τον οποίο θέλει να ξεπεράσει ή να στιγματίσει (αυτός είναι ο Handel), ή έναν εαυτό ο οποίος θέλει να επιβληθεί και να καθορίσει τη συνολική προσωπικότητα (αυτή είναι η Picasso), ή έναν ιδεατό εαυτό που λειτουργεί σαν ένα σημείο αναφοράς που βρίσκεται ταυτόχρονα πολύ μακριά αλλά και πολύ κοντά (αυτή είναι η Sappho, Σαπφώ). Ο ρόλος της Σαπφούς στη σχέση των τριών αφηγητών είναι καθοριστικός. Γι’ αυτό, άλλωστε, είναι η μόνη που ανταποκρίνεται στο ιστορικό πρότυπο του οποίου φέρει το όνομα, δηλαδή στη Λεσβία ποιήτρια Σαπφώ-κάτι που δεν συμβαίνει με τους αφηγητές Handel και Picasso. Με τον τρόπο αυτόν, η Σαπφώ-λόγω της ταυτότητάς της με ένα ιστορικό πρόσωπο-είναι η μόνη που μπορεί να λειτουργήσει ως σημείο αναφοράς.

     Κοινό χαρακτηριστικό, ή, μάλλον, κοινή μοίρα της Σαπφούς και της Winterson αποτελεί το ενδιαφέρον των κριτικών περισσότερο για την ιδιωτική ζωή τους παρά για το έργο τους. Πραγματικά, σε ό,τι αφορά τη Σαπφώ, από πολλούς θεωρείται αναπόφευκτο ή και επιβεβλημένο κάτι τέτοιο, επειδή η ποίησή της θεωρείται μοναδικό δείγμα λυρικής ποίησης με τη σημερινή έννοια, δηλαδή μιάς ποίησης που αποτελεί έκφραση του προσωπικού συναισθήματος. Για να ερμηνεύσουμε, επομένως, μία τέτοια ποίηση, πιστεύεται πως χρειάζεται να γνωρίζουμε τα συναισθήματα που προκάλεσαν το πάθος και την έμπνευση του έργου της. Την ίδια τύχη έχει και το έργο της Winterson, η οποία, όμως, απορρίπτει τις βιογραφικές ερμηνείες και αγανακτεί όποτε κάποιος αναζητεί σε κάποιο έργο της αυτοβιογραφικές αναφορές.

       Η βιογραφική κριτική έχει τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματά της, ανάλογα με το έργο στο οποίο εφαρμόζεται. Από τη μεριά, πάντως, της συγγραφέως, η εφαρμογή μιάς τέτοιας κριτικής αποτελεί εκ των προτέρων λανθάνουσα απόπειρα υπονόμευσης. Αυτό συμβαίνει επειδή η ουσία του έργου της Winterson-αλλά και της Σαπφούς-βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το εγχείρημα: στην μέσω της καλλιτεχνικής μορφής επεξεργασίας υπέρβαση του υποκειμενικού χαρακτήρα του βιώματος, και στην αναγωγή του, σε μια αντικειμενική εμπειρία που αφορά κάθε άνθρωπο.

     Εφαρμόζοντας τη βιογραφική κριτική, ο κριτικός αισθάνεται την ανάγκη-ή στην καλύτερη περίπτωση, δεν μπορεί να αποφύγει-να κατακρίνει ή να δικαιώσει τη Σαπφώ ή την Winterson. Η κατάκριση, όμως, ή η δικαίωση δεν είναι έργο της κριτικής, και είτε το ένα επιχειρείται  είτε το άλλο, το έργο αδικείται. Ασχέτως, όμως, τι υφίστανται από κοινού σε αυτό το θέμα η Σαπφώ και η Winterson, είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε τη στάση της  Winterson απέναντι στη Σαπφώ, δηλαδή με ποιόν τρόπο στέκεται κριτικά και ερμηνευτικά απέναντί της.

-Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, ο αρχαίος κόσμος, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα 1985, σ. 86.

(στο 7^ο κεφάλαιο «Η Ελλάδα του Ζ΄ και Στ΄ αιώνα). Στην Γ΄ ενότητα αναφέρει ο πεζογράφος: «Από την περιοχή της Αιολίδος, θα ασχοληθούμε μόνο με την- Μυτιλήνην, που είναι η κυριότερη πόλη της Λέσβου….», και «… Οι αριστοκράτες αναγκάζονται να εκπατρισθούν, όπως ο ποιητής Αλκαίος που πηγαίνει στην Αίγυπτο, η μεγαλοφυής Σαπφώ που κατέφυγε στη Σικελία.»)

-ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ  ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ. Επική, Λυρική, Δραματική. Με το βλέμμα καλλιτεχνών και ψυχολόγων. εκδ. Ιωάννης Σιδέρης, Αθήνα, Νοέμβριος 2015, σ. 240, 252,253, passim.

-ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, εκδ. Ιωάννης Σιδέρης, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2013, σ. 81, 519, 571.

-ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΗΤΤΑ, Απολογία για τον Μύθο, Μια ιστορικοκριτική προσέγγιση, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 113.

(Στο Γ΄ κεφάλαιο και στο ι. Χριστιανισμός και Παγανισμός, στην σελίδα 113, μεταφέρει τα λεγόμενα του Τατιανού: …. Η πρόταση του Ναζιανζηνού για συμβιβασμό με την ελληνική παιδεία και την τέχνη και όχι η επαναστατική ανατροπή εξέφραζε τους περισσότερους Πατέρες τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης. Οι ακραίες τάσεις του Τατιανού, του Τερτυλλιανού, του Παχώμιου, του Ισίδωρου Πηλουσιώτη κ. ά. δεν επικράτησαν τελικά (8). Στη Δύση κυρίως, και λιγότερο στην Ανατολή, βρίσκουμε ακραία παραδείγματα πολεμικής εναντίον των κλασικών γραμμάτων. Ο Τατιανός λ.χ. καυτηριάζοντας τις εκδηλώσεις της τέχνης ως ανήθικες, σημειώνει:  «Και η μέν Σαπφώ γύναιον […] ερωτομανές και την εαυτής ασέλγειαν άιδε, πάσαι δε αι παρ’ ημίν σωφρονούσαι και περί τας ηλακάτας παρθένοι τα κατά Θεόν λαλούσιν εκφωνήματα.» (Λόγος προς Έλληνας, 33, 4). Ο Τερτυλιανός χαρακτηρίζει τη λογοτεχνία «μωρία στα μάτια του Θεού» (De Spectaculis IX, 7) και προτείνει την αποκήρυξη της κοσμικής μάθησης και των ανίερων σπουδών………..

-ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ & ΣΠΥΡΟΣ Ι. ΡΑΓΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ. ΠΟΛΕΜΟΣ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ,  εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2013., σ. 51, 83-85, 350. (στην σειρά ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΓΛΩΣΣΙΑ. Συντονιστής Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης. Επιμέλεια σειράς Ελένη Κεχαγιόγλου.) ανατύπωση από την ά έκδοση 2010 εκδ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα ΜΑΝΟΛΗ  ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ).

Τα αποσπάσματα ποιημάτων τόσο του Αλκαίου όσο και της ΣΑΠΦΟΥΣ, που αναφέρονται στο κεφάλαιο «ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ ΚΑΙ ΤΥΡΑΝΝΟΙ» έγιναν από τον κυρό καθηγητή Δημήτρη Ν. Μαρωνίτη, επιμελητή της σειράς. Βλέπε και περιοδικό «ΠΟΙΗΣΗ» που έχω συμπεριλάβει σε ένα από τα προγενέστερα πληροφοριακά σημειώματα για την ΣΑΠΦΩ αυτόν τον μήνα στην ιστοσελίδα.

     «Αντίθετα, η Σαπφώ έγραφε σε τόνο πολύ πιο άμεσα προσωπικό:

Άλλοι το ιππικό, άλλοι το πεζικό, κάποιοι το ναυτικό ορίζουν πως είναι το ομορφότερο πράγμα πάνω στη μαύρη γη. Όμως εγώ εκείνο που καθένας ερωτεύεται.

--

Έτσι κι εγώ αναμνήστηκα την Ανακτορία απούσα. Πώς θα ‘θελα το εράσμιο βήμα της να δω, τη φεγγοβόλα λάμψη του προσώπου. Όχι αμάξια λυδικά και πάνοπλους πεζούς να μάχονται. , σ. 84

Και από την σελίδα 83 του βιβλίου:

«Στις αρχαίες πατριαρχικές κοινωνίες η φωνή των γυναικών ήταν ισχνή. Η Λέσβος του 6^ου αιώνα παρείχε, συγκριτικά με άλλες αρχαϊκές πόλεις, μεγάλη πνευματική ελευθερία στις εύπορες γυναίκες, αφού επέτρεπε να είναι εγγράμματες και να έχουν μουσική καλλιέργεια. Η σημαντικότερη ποιήτρια της αρχαιότητας, η Σαπφώ, δημιούργησε έναν κύκλο μαθητριών όπου νέα κορίτσια μάθαιναν την ποιητική τέχνη- που ήταν αξεχώριστη από τη μουσική-και μορφώνονταν τόσο αισθητικά όσο και ψυχικά. Η ίδια η Σαπφώ εξύμνησε τον έρωτα και το ψυχικό πάθος περισσότερο από οποιονδήποτε άνδρα ομότεχνό της.

     Η τύχη μας έχει διασώσει δύο ολοκληρωμένες παραλλαγές στο ίδιο μυθικό θέμα, που προέρχονται  από την ίδια εποχή και από το ίδιο νησί. Ο Αλκαίος και η Σαπφώ ήταν σύγχρονοι, αλλά επειδή διέφεραν στο φύλο και συνεπώς στη νοοτροπία, χειρίστηκαν τον ομηρικό μύθο της ωραίας Ελένης με τρόπο διαμετρικά αντίθετο (Κακριδής 64-67)….

-ULRICH  WILCEN, ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, 9^η έκδοση, μτφ. Ιω. Τουλουμάκου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1976, σ. 482, δρχ. 600, σ. 160.

(στο κεφάλαιο: Ο πολιτισμός της μεταβατικής εποχής-Η λυρική ποίηση) «Σύγχρονοι του Σόλωνος ήταν ο Αλκαίος και η Σαπφώ από την Λέσβο, που συνέθεσαν έξοχες λυρικές μονωδίες: ο Αλκαίος, υπερήφανος ευγενής, εξύμνησε τον αγώνα κατά των τυράννων, αλλά τραγούδησε και τις χαρές της ζωής’ η Σαπφώ, πολύ ανώτερή του και ασφαλώς η μεγαλύτερη ποιήτρια, όχι μόνο των Ελλήνων, περιέγραψε με μεγάλη εκφραστική δύναμη την αγάπη που έτρεφε προς τις νεαρές φίλες της, την ανατροφή των οποίων είχε η ίδια αναλάβει. Σε κατοπινούς αιώνες έγινε χυδαία προσπάθεια να χαρακτηρισθούν οι σχέσεις αυτές ανήθικες’ αλλά την υποψία αυτή την αντικρούει η παράσταση ενός αγγείου του 6^ου αιώνα π.χ. , που φυλάσσεται στο Μόναχο,, όπου απεικονίζεται ο Αλκαίος να στέκεται με σκυμμένο κεφάλι μπροστά στην έξοχη αυτή γυναίκα. Ο Πλάτων την θεωρούσε ως την «δέκατη Μούσα».)

-BOTSFORD & ROBINSON, ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Αναθεωρημένη από τον καθηγητή DONALD KAGAN, μτφ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Ε. ΤΣΙΤΣΩΝΗ, Β΄ έκδοση, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1979, σ. 660. Σ. 117-118.

(στο 8^ο κεφάλαιο «Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ», αναφέρονται: «…. Μία από τις πιό αξιόλογες γυναίκες που έζησαν στις αρχές του 6^ου αιώνα, ήταν η Σαπφώ, που ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια με μεγάλη θέση στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Λέσβου. Η Σαπφώ που είχε αρκετά μεγάλη επιρροή στη Λέσβο, εξορίστηκε μαζί με τους συγγενείς της για πολιτικούς λόγους, αλλά όσο περνούσαν τα χρόνια οι συμπατριώτες της όλο και περισσότερο εκτιμούσαν την ιδιοφυϊα της ώσπου τελικά την ετίμησαν κόβοντας νομίσματα με την εικόνα της. Η Σαπφώ διεύθυνε μιά σχολή με ωραία και έξυπνα κορίτσια της Μυτιλήνης που αποτελούσαν έναν φιλολογικό κύκλο ή αδερφότητα αφιερωμένη στη θεά Αφροδίτη. Σπούδαζαν μουσική, χορό και την τεχνική της ποίησης. Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει μια προσπάθεια να ξεφύγουν από τη μονοτονία του καθημερινού μόχθου και της ρουτίνας και να ζήσουν μία ευγενέστερη πνευματική και συναισθηματική ζωή. Ανάμεσα στη Σαπφώ και στις νεαρές συντρόφισσές της είχαν αναπτυχθεί τα θερμότερα αισθήματα στοργής και αφοσίωσης. Η ποίηση της εκθειάζει την ομορφιά και τις αισθητικές απολαύσεις. Σ’ αυτήν διακρίνουμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τη λογοτεχνική ζωή των γυναικών, τις κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στη Λέσβο και τη Λυδία, την τηλεπαθητική συμπάθεια, καθώς και μιά εξευγενισμένη εκτίμηση της ομορφιάς που έχει η φύση τη νύχτα, της θάλασσας και των λουλουδιών. Παρ’ όλη την αγάπη της για τα ανθισμένα λιβάδια, τα δροσερά ρυάκια και το κελάηδημα των πουλιών, το ενδιαφέρον της Σαπφώς στρέφεται περισσότερο στους ανθρώπους, τις χαρές, και τις λύπες, τους έρωτες και τους γάμους τους. Και ίσως κανένας άλλος λογοτέχνης δεν μπορεί να συγκριθεί με τη Σαπφώ στην ομορφιά της σκέψης, στον μελωδικό της στίχο και στην ένταση των αισθημάτων της. Σε μεταγενέστερη όμως εποχή, οι Αθηναίοι, που δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσουν την ελευθερία και την εξαιρετική εξυπνάδα που μπορεί να έχουν οι γυναίκες, τη δυσφήμησαν και οι κρίσεις τους για τη Σαπφώ επικράτησαν, ώσπου σύγχρονοί μας μελετητές κατόρθωσαν  να υπερασπιστούν το χαρακτήρα της.

      Τα ποιήματα της Σαπφώς, όπως και τα ποιήματα του Αλκαίου, έχουν λυρικό προσωπικό χαρακτήρα…..»).

-BRUNO  SNELL, Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ, μτφ. Δανιήλ Ι. Ιακώβ, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981, σ. 80, 83-86,89,92,93,96,97,101, 103-105, 107-111, 131,137,187,188, 232, 201, 263, 272, 277, 279, 289,387, 432 (22), 435 (43), 442 (34,41), 449 (23), 453 (17), 455 (51), 459 (12).

-ANNEMARIE  JEANETTE  NEUBECKER, Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, μτφ. ΜΙΡΕΛΛΑ ΣΙΜΩΤΑ- ΦΙΔΕΤΖΗ, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986, σ. 248, σ. 22’ 53’ 186, 32’ 94’ 130’ 148, 246. (στο Α΄ κεφάλαιο «ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΤΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΕΙΡΑ» σελίδα 22 γράφει: «Από τους άλλους δύο περίφημους Λέσβιους ποιητές, τη Σαπφώ και τον Αλκαίο (7^ος/6^ος αι.), θα περιμέναμε σημαντικές πληροφορίες γύρω από την τέχνη τους, αλλά μάλλον απογοητευόμαστε. Η Σαπφώ μιλάει συνέχεια για το γλυκό τραγούδι, για το διαυγή ήχο της λύρας, για τον κομψό συρτό χορό’ αναφέρει και ένα όργανο, την «πηκτίδα»’ κάπως σαφή εικόνα μας δίνει ένα μόνο απόσπασμα, το τραγούδι των γάμων του Έκτορα και της Ανδρομάχης: εδώ  αποκτάμε μια ιδέα για τη μουσική επένδυση μιας γιορταστικής γαμήλιας πομπής, τα όργανα που χρησιμοποιούσαν, τα χορικά που τραγουδούσαν και τα λόγια που έλεγαν )24)….». Στην σελίδα 241-247 έχουμε τους ΠΙΝΑΚΕΣ όπου αναγράφονται τα Χωρία των αρχαίων συγγραφέων. Τα αποσπάσματα της ΣΑΠΦΩΣ, δες σ. 246.)

Για τον «ΧΟΡΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ» ενδιαφέρον παρουσιάζει και το βιβλίο της LILLIAN B. LAWLER, σε μετάφραση Μίρκα Δημητριάδη-Ψαροπούλου. Επιμέλεια Έκδοσης: Θεοχ. Μιχ. Προβατάκης, έκδοση Εκπολιτιστικό Σωματείο Ελληνικών Χορών. Κέντρο Παραδοσιακού Χορού, Αθήνα 1984, σ. 164, δρχ. 400.  

-ΚΩΣΤΗΣ  ΠΑΛΑΜΑΣ, ΆΠΑΝΤΑ, τόμοι 16 + Ευρετήριο, εκδ. Μπίρης, Αθήνα  χ.χ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ, τόμος 17^ος, σ. 402, 565, 519. (Franz  Grillparzer, Sappho)

Τόμος  Β, σ.74-76, (169), 224

Τόμος   Δ, σ. 328, 329, 397, (443), 444.

Τόμος  ΣΤ΄, σ. (89), 90, 196, 420

Τόμος  Ζ΄, σ. 152,165,245,271,501

Τόμος  Η΄, σ. 146, (231), 469, 484, (508), 510-512, 523, 524, 567

Τόμος  Θ΄, σ. 24, (347), 348, 481, 510

Τόμος  Ι΄,  σ.293, (329), 375, 376, 381, 532, 546, 565, 566

Τόμος  ΙΑ΄, σ. 201

Τόμος  ΙΒ΄, σ. 111, 114, 183, 199, 204, 260, 407, 412, 462, (466)

Τόμος  ΙΓ΄,  σ. 36, 99, (122), 236, 267, 288, 521

Τόμος  ΙΔ΄,  σ. 471, 483, 502, 508

Τόμος  ΙΕ΄,  σ. 72, 110, 112, 113, 208.

Τόμος  ΙΣΤ΄, σ. 164, 396, «Εις γυναίκα ……»

Και ο Τόμος:

 ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ  ΕΝΩΣΗ  ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ. -ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ 41

Η ΑΡΧΑΙΑ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ

                Μνήμη  Δανιήλ Ιακώβ

Επιμέλεια: Αντώνης Ν. Μαστραπάς- Μανώλης Μ. Στεργιούλης.- Υπεύθυνος έκδοσης: Αναστάσιος Στέφος.- Εκδόσεις ΚΟΡΑΛΛΙ, Αθήνα, Νοέμβρης 2014, σ. 284, τιμή 16.96 ευρώ

-Εισαγωγική ομιλία Προέδρου της Π.Ε.Φ.  Αναστασίου Στέφου, 5-8

-Χαιρετισμός του Προέδρου του Συνδέσμου Κυπρίων Φιλολόγων Δημήτρη Ταλιαδώρου, 9-10

-Εμμανουήλ  Μικρογιαννάκης, ΙΣΧΥΑΝ ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΟΣ ΤΟΝ 4^Ο ΑΙ., π. Χ., 11-14

-Γεωργία Κούμα, Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΛΟΧΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΙΟΥ, 15-22

-Δέσποινα Μωραϊτου, Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ ΩΣ ΜΕΣΟΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΗΘΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ, 23-38

-Ζωή Παπαδημητρίου, Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ. Η ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΩΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΗΘΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΣ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, 39-48

-Χρύσα Αλεξοπούλου, Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΛΚΜΑΝΑ, 49-55

-Παναγιώτης Ν. Κοντονάσιος, Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΗΓΕΤΩΝ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ (1), 56-63

-Χριστίνα Βέικου, Ο ΠΡΩΙΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΛΥΡΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ, 64-73

-Αγγελική Χρονοπούλου, ΣΟΛΩΝ ΚΑΙ ΑΛΚΑΙΟΣ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, 74-85

-Μανώλης Μ. Στεργιούλης, Ο ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΕΛΕΓΕΙΩΝ ΤΟΥ ΤΥΡΤΑΙΟΥ, 86-93

-Ιωάννης-Παναγιώτης Αμπελάς, ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥ, 94-100

-Μεταξία Παπαποστόλου, ΤΑ ΠΑΡΘΕΝΙΑ ΤΟΥ ΑΛΚΜΑΝΟΣ ΚΑΙ Η «ΑΓΩΓΗ» ΤΩΝ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ, 101-106

-Λάμπρος Πόλκας, Ο «ΑΙΣΧΡΟΣ» ΘΑΝΑΤΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΣΤΟΝ ΤΥΡΤΑΙΟ, 107-115

-Γιώργος Κράιας, ΟΤΑΝ Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΙΝΔΑΡΟΥ, 116-129

-Παναγιώτης Κ. Δαμάσκος, ΤΟ ΑΘΛΗΤΙΚΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΙΝΔΑΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΗ ΤΟΥ, 130-137

-Ευαγγελία Κεραμάρη, ΤΟ ΜΟΤΙΒΟ ΤΩΝ ΔΙΑΚΕΚΟΜΜΕΝΩΝ ΜΥΘΩΝ ΣΤΟΝ ΒΑΚΧΥΛΙΔΗ, 138-144

-Γεωργία Κατσαγάνη, Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΓΓΝΩΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ. ΤΟ 543 PMG (13D) ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΤΟΥ ΣΙΜΩΝΙΔΗ, 145-152

-Πολύμνια Χατζηνεοφύτου, Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΛΥΡΙΚΩΝ ΜΕΛΙΚΩΝ ΣΑΠΦΟΥΣ ΚΑΙ ΑΛΚΑΙΟΥ, 153-162

-Τασούλα Καραγεωργίου, ΑΠΟ ΤΗ ΣΑΠΦΩ ΣΤΗΝ ΗΡΙΝΝΑ, 163-171

-Αγαθή Γεωργιάδου, ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΤΙΘΩΝΟΥ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ, 172-180

-Γεράσιμος Ρεντίφης, ΤΟ ΒΟΥΚΟΛΙΚΟ ΒΙΩΜΑ ΩΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ «ΠΩΣ ΒΙΩΤΕΟΝ;», 181-188

-Ζωή Αντωνοπούλου-Τρεχλή, ΑΡΧΑΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΚΗ ΓΛΥΠΤΙΚΗ: ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ (1), 189-195

-Ιωάννης Ν. Περυσινάκης, Ο «ΕΠΑΙΝΟΣ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΗ» ΚΑΙ ΤΟ «ΧΡΕΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ» ΤΟΥ ΕΠΙΝΙΚΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΕΙΑ, 196-207

-Ευαγγελία Μιμίδου, ΛΥΡΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ: ΤΟ ΜΥΘΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ, 208-223

-Παναγιώτα  Δ.  Λάσκαρη, Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΜΕΤΑΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΑΣΚΗΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΥΡΙΚΟΥΣ, 224-231

-Νίκος Κ. Χαβιάρας, ΕΝΑΣ ΜΑΚΡΥΣ ΔΡΟΜΟΣ ΜΕ ΜΙΑ ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ; Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΙΝΔΑΡΙΚΟ ΚΑΛΒΟ» *, 232-238

-Χαρινέλα Τουρνά, ΠΙΝΔΑΡΟΣ-ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ-ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ: ΟΙ ΜΟΥΣΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΤΟ ΦΩΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΩΣ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΟΡΙΣΤΗΚΕ ΝΑ ΥΜΝΕΙ ΤΟ ΘΕΙΟ ΩΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΛΑΜΨΗ, 239-250

-Άρτεμις Αρχοντογεώργη, Mrs, ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΣΑΠΦΙΚΟΥ ΕΠΙΘΑΛΑΜΙΟΥ ΣΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 61 & 62 ΤΟΥ ΚΑΤΟΥΛΟΥ, 251-259

-Ευσεβία Χασάπη-Χριστοδούλου, Η ANNA  CARSON ΚΑΙ Η ΑΡΧΑΙΑ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, 260-271

-Ιωάννης Π. Σταμουλάκης, ΝΑΡΚΗΣ ΤΟΥ ΑΛΓΟΥΣ ΔΟΚΙΜΕΣ: Η ΛΥΡΙΚΗ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΑ ΓΗΡΑΤΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΣΑΠΦΩΣ ΚΑΙ ΤΟΥ Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ, 272-280

-Αντώνης Ν. Μαστραπάς, ΣΥΝΟΨΙΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟΥ 41^ΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ, 281-283.

     Ο σύμμεικτος αυτός τόμος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Σεμινάριο 41, δεν μπορεί να ενταχθεί στις στενά βιβλιογραφικές Σαπφικές σπουδές, (σαν σύνολο δημοσιευμάτων εννοώ) αν και δημοσιεύονται σε αυτόν, σημαντικές ανακοινώσεις-κείμενα και μεταφράσεις-που αφορούν την αρχαία λυρική ποιήτρια ΣΑΠΦΩ. Τα σχετικά αυτόνομα κείμενα για την αρχαία ποιήτρια που υπογράφονται από γνωστούς μας μελετητές και μεταφραστές, τα σημειώνω με μαύρο χρώμα καθώς αναφέρω τα Περιεχόμενα του βιβλίου. Ο χρήσιμος, θεματικά πλούσιος, και σε ύλη πρωτότυπος και με αρκετή ποικιλία ύλης τόμος, είναι η σύγχρονη ματιά πάνω στις αρχαίες λυρικές ποιητικές φωνές. Μια μοντέρνα πρόταση εξέτασης και ανάλυσης εκ μέρους των ελλήνων φιλολόγων και εκπαιδευτικών των ζητημάτων που έχουν να κάνουν με την αρχαία κοινωνία, τους κανόνες που την διέπουν, τον βίο των ανθρώπων, την έννοια του δικαίου όπως την αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι, το αθλητικό ιδεώδες των ελλήνων, τις θεσμικές παρεμβάσεις και αξιωματικές αρχές λειτουργίας της αρχαίας δημοκρατίας εκείνων των αιώνων, όπως διαφυλάχθηκαν και καθρεπτίζονται μέσα στα έργα λυρικών και επικών ποιητών, που προσέχθηκαν από τους μεταγενέστερους ερευνητές, ιστορικούς και ειδικούς επιστήμονες. Επίσης, την συνάντηση του φιλοσοφικού λόγου με τον ποιητικό, τα σταθερά μοτίβα που επαναλαμβάνονται στον λυρικό ποιητικό λόγο, τις εσωτερικές συνομιλίες μεταξύ των ποιητών, τις εμβόλιμες αναφορές παλαιότερων φωνών, όπως του Ομήρου μέσα στο έργο τους, τις αλληλεπιδράσεις τους, τις σύγχρονες αποδόσεις τους από έλληνες ποιητές, τέλος μια σειρά θεμάτων που αναγνωρίζουμε στον αρχαίο λυρικό ποιητικό και επικό λόγο και μας έχει διασωθεί είτε αυτόνομα σε παπύρους και άλλες εκδόσεις είτε αποσπασματικά και τεμαχισμένα μέσα σε έργα τρίτων. Τα άρθρα εκφράζουν την σύγχρονη ερμηνευτική ματιά και οπτική των αρχαίων διασωθέντων κειμένων και των αντίστοιχων γνωστών δημιουργών τους.  Έχουμε θα τολμούσαμε να σημειώσουμε ένα «πάντρεμα» ηλικιών του ελληνικού επιστημονικού δυναμικού που εξακολουθεί να παράγει έργο, να δημοσιεύει εργασίες, να μεταφράζει αρχαίους ποιητές, βλέπε την περίπτωση της ποιήτριας Τασούλας Καραγεωργίου η οποία συμμετέχει με άρθρο της, «Από την Σαπφώ στην Ήριννα», έχει μεταφράσει Σαπφώ και προετοιμάζει μια πληρέστερη μετάφραση των Απάντων της. Την δοκιμιογράφο, συγγραφέα Αγαθή Γεωργιάδου μια γυναικεία δοκιμιακή γραφή από τις πλέον γνωστές και προσεγμένες στο ευρύτερο κοινό της ελληνικής λογοτεχνίας, η οποία μας έχει δώσει μέχρι σήμερα εκατοντάδες άρθρα πάνω στην σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Βλέπε μεταξύ άλλων το βιβλίο της «Η ποιητική περιπέτεια», Μια περιδιάβαση στη νεοελληνική ποίηση μέσα από τους κυριότερους ιστορικούς σταθμούς και τα λογοτεχνικά ρεύματα, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2005 στην σειρά Εκπαιδευτική βιβλιοθήκη, σελίδες 328, τιμή 27,50. Πρόσφατη εκδοθείσα εργασία της είναι πάνω στην ποιητική παρουσία του ποιητή και ανθολόγου «ΗΛΙΑΣ ΓΚΡΗΣ», στην σειρά Έλληνες Ποιητές – Η Γενιά του 1970, εκδόσεις Γκοβόστη-Αθήνα, Νοέμβριος 2019, σελίδες 200, τιμή 9 ευρώ. Το βιβλίο περιλαμβάνει το κεφάλαιο της Αγαθής Γεωργιάδου για τον ποιητή και την σχέση του με την Γενιά του 1970, Ανθολόγιο ποιημάτων και συνέντευξη του ποιητή στον Γιώργο Σταματόπουλο. Να προσθέσουμε ότι ο Ηλίας Γκρής, σχετίζεται με ένα έμμεσο τρόπο με την πόλη του Πειραιά, μια και σπούδασε στην Ανωτάτη Βιομηχανική Πειραιώς το γνωστό μας (ΠΑ,ΠΕΙ). Κάτι που σημαίνει ότι οι μνήμες του είναι και Πειραϊκές. Η Αγαθή Γεωργιάδου συμμετέχει με την εισήγησή της «Το τραγούδι του Τιθωνού: μια νέα θεματική στην ποίηση της Σαπφούς», σελ. 172-180, όπου μεταφράζει και το Σαπφικό ποίημα. Η παρουσίαση συνοδεύεται με ενδελεχείς σημειώσεις και την ανάλογη βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Να αναφέρουμε ότι το σχετικό ποίημα εξετάζει και μεταφράζει στην δική του εισήγηση ο φιλόλογος Ιωάννης Π. Σταμουλάκης, «Νάρκης του άλγους δοκιμές: Η Λυρική Μελαγχολία μπροστά στα γηρατειά στην ποίηση της Σαπφώς και του Κ. Π. Καβάφη», σελ. 272-280. Το Καβαφικό αντίστοιχο είναι το γνωστό μας «Μελαγχολία του Ιάσωνος…». Ανάλογες σημειώσεις τεκμηριώνουν το θέμα της εισήγησης. Να προσθέσουμε επίσης, ότι έχουμε δύο διαφορετικές μεταφραστικές εκδοχές του «Τραγουδιού του Τιθωνού» πράγμα που μας δείχνει το ενδιαφέρον των νέων ερευνητών και φιλολόγων στην αρχαία λυρική ποίηση και ιδιαίτερα στην Σαπφώ. Να συμπληρώσουμε ακόμα, ότι ο πρόσφατα εκλιπών ποιητής Νίκος Φωκάς, ανάμεσα στις άλλες του ποιητικές μονάδες έχει δημοσιεύσει ποίημά του με παρόμοιο θέμα, βλέπε «Ο ΓΙΑΤΡΟΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ», σ. 139-141, ποίημα του 1966, στον συγκεντρωτικό τόμο ποιημάτων του «Ποιητικές Συλλογές 1954-2000» εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 2002. Το μοτίβο των Γηρατειών και της φθοράς του χρόνου, επανέρχεται συχνά στα ποιήματα του Νίκου Φωκά.  Οι συμμετέχοντες στο 41^ο Σεμινάριο και υπογράφοντες τις εισηγήσεις υπηρετούν ακόμα ή υπηρέτησαν στην δημόσια ή μη εκπαίδευση. Τα κείμενα-οι εισηγήσεις που δημοσιεύονται αν τις συνεξετάσουμε, εν συνόλω, θέτουν ερωτήματα και δίνουν απαντήσεις για φωνές ποιητών και ποιητριών της αρχαίας λυρικής ποίησης. Προτείνεται η επανανάγνωση των έργων τους μέσα από τον φακό των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων και δεδομένων, μας κομίζουν σύγχρονα στοιχεία και πληροφορίες, γενικής και ειδικής φύσεως, εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας και συμπληρώνουν τα βιβλιογραφικά μας κενά με δεκάδες κυρίως ξενόγλωσσης πηγές και αναφορές. Μετά το πέρας της δημοσίευσης της εισήγησης, δημοσιεύεται και απόσπασμα ή ποίημα από αρχαίο λυρικό ποιητή .Ορισμένες εισηγήσεις παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον θέλω να πιστεύω μια και εξετάζουν ζητήματα πολιτικής ορθότητας στον λόγο των ποιητών. Άλλες αναφέρονται στις σχέσεις και τους δεσμούς μεταξύ του πολίτη και της πολιτείας. Αναγνωρίζουμε δηλαδή την λειτουργία του αρχαίου πολιτεύματος, τις νομοθετικές ρυθμίσεις της πόλης όπως τις εξέφρασαν με τα σχετικά ποιήματά τους, νομοθέτες της εποχής, και καθρεπτίζονται μέσα στο έργο τους. Υπάρχουν και σταθερά ποιητικά μοτίβα. Ο προσωπικός χρόνος των ανθρώπων, οι σχέσεις του με το περιβάλλον, η οργάνωση της κοινωνίας και του αστικού ιστού που οικοδομεί στο πέρασμα του χρόνου, ο οικογενειακός δημόσιος  βίος  με ότι αυτός συνεπάγεται σε υποχρεώσεις και σε δεσμεύσεις εκ μέρους του ατόμου μα και της πολιτείας απέναντί του, οι συλλογικές εθιμικές συνήθειες και ατομικές συμπεριφορές, δημόσιες εκδηλώσεις των αρχαίων ελλήνων, η αισθητική τους και η φιλοσοφία τους περί τέχνης, οι σχέσεις των αρχαίων Θεών με τους έλληνες, οι παρεμβάσεις τους και οι αντιλήψεις και δοξασίες των πολιτών για αυτούς, ανάγλυφα και με δόσεις ειλικρίνειας και αθωότητας μας φανερώνονται στον διάσπαρτο και πολύστικτο σε θέματα, ρυθμούς, γλωσσική ποικιλία, μετρικούς τόνους και εικόνες αρχαίο ποιητικό λυρικό λόγο. Το ίδιο συμβαίνει και σε προσωπικότερου ενδιαφέροντος ζητήματα όπως είναι το φλέρτ μεταξύ των ανθρώπων, ο έρωτας σε όλα του τα πρόσωπα και φύλα, η ύμνηση της γυναικείας και αντρικής γυμνικής ομορφιάς,  η εξύμνηση του κάλλος σαν μοναδικός δρόμος θέωσης και αισθητικής πλήρωσης. Το φυσικό τοπίο και οι μυστικές ομορφιές του που δεν παύεται να εικονογραφείται και εξυμνείται από τους αρχαίους λυρικούς ποιητές. Σιμά με τα πολεμικά ανδραγαθήματα και τις ταξιδιωτικές περιπέτειες του αρχαίου ανθρώπου. Η Λυρική Ποίηση είναι το ενδιάμεσο σκαλοπάτι μεταξύ του Επικού λόγου, Ομηρικά Έπη και της Αρχαίας Τραγωδίας. Του τραγικού λόγου. Το ευτυχές παράδοξο, αν μπορούμε να μιλήσουμε για «παράδοξο» είναι ότι και οι τρείς πυλώνες της αρχαίας γραμματείας, Επική Ποίηση, Λυρική Ποίηση, Αρχαία Τραγωδία, διασώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου μέσα στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού και της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής και πνευματικής έκφρασης, μπόλιασαν και εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να γονιμοποιούν φωνές και γραπτά ποιητών παγκοσμίως, να εκδίδονται και να επανεκδίδονται τα έργα των αρχαίων λυρικών, με νέες επιμέλειες και προδιαγραφές, και να μνημονεύεται η παρουσία και συμβολή τους με καμάρι και υπερηφάνεια όχι σαν πολιτισμικές καταθέσεις μόνο του ελληνικού πολιτισμού αλλά, σύνολης της παγκόσμιας γραμματείας.

 Στον τόμο συμμετάσχουν έλληνες και ελληνίδες από την Ελλάδα και την Κύπρο, φιλόλογοι και εκπαιδευτικοί, και από τα δύο φύλα, (σε μια ενιαία φιλολογική και πνευματική ταυτότητα και συν-γραφή της παράδοσης του σύγχρονου Ελληνισμού). Ενιαία φωνή της Ελλάδος με την Κύπρο. Ο τόμος αφορά κυρίως και πρωτίστως, την «ΑΡΧΑΙΑ ΛΥΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ» όπως δηλώνει ο κεντρικός τίτλος της έκδοσης που ορίζει και την θεματολογία. Την έκδοση επιμελούνται οι Αντώνης Ν. Μαστραπάς και Μανώλης Μ. Στεργιούλης, ο δεύτερος συμμετέχει και με εργασία του. Ο τόμος κυκλοφόρησε το Νοέμβριο του 2014 από τις εκδόσεις «ΚΟΡΑΛΛΙ» και είναι αφιερωμένος στην Μνήμη του καθηγητή  Δανιήλ Ι. Ιακώβ (1947-21/5/2014) του οποίου ο ξαφνικός θάνατος υπήρξε πραγματικά μια σημαντική απώλεια για την αρχαία ελληνική γραμματεία και όχι μόνο. Τα βιβλία και οι μεταφράσεις του Δανιήλ Ι. Ιακώβ απλώνονται τόσο στην αρχαία όσο και την σύγχρονη ελληνική γραμματεία. Διακρίνονται για την εξαιρετική τους αρτιότητα, την υπεύθυνη και σοβαρή φροντίδα τους, την τεκμηρίωση των θέσεων και απόψεών τους, την επιστημονική τους επιμέλεια. Εκδόσεις και δημοσιεύματα που αποκαλύπτουν με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την φιλολογική κατάρτιση, το εύρος των γνώσεων, τον πλούτο των ερευνητικών του εμβαθύνσεων, των ιδεών που  ο Δανιήλ Ι. Ιακώβ μας τις πρόσφερε απλόχερα στην διάρκεια του επίγειου βίου του. Το όνομα και τα κείμενά του, τα συναντούσαμε συχνά στο παλαιό πολιτικό αριστερό περιοδικό «Αντί» του Χρήστου Παπουτσάκη, βλέπε ενδεικτικά το άρθρο του «Η Πολιτική διάσταση των «Ευμενίδων» του Αισχύλου», στο τεύχος 299/13-9-1986, σ. 47-49. Τις εργασίες του πάνω στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη, την αρχαία ελληνική τραγωδία. Βλέπε το σημαντικό βιβλίο του, ΔΑΝΙΗΛ Ι. ΙΑΚΩΒ, «Η ποιητική της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας», Ελληνική και Ρωμαϊκή Ποιητική, εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα1998. Στο βιβλίο αυτό με τα τέσσερα κεντρικά του κεφάλαια, με κατανοητό τρόπο, εύληπτο ύφος και πλούσια γλώσσα ακόμα και για τον πλέον αμύητο σε ανάλογα θέματα του τραγικού λόγου, ο Δανιήλ Ι. Ιακώβ, θέτει τρία συγκεντρωτικά ερωτήματα. «Με τα ομηρικά έπη, συνεπώς, τίθενται ένα τρίπτυχο ερώτημα: α) για την καταγωγή της ποίησης, β) για το περιεχόμενό της σε σχέση με το δίπολο αλήθεια-ψεύδος και γ) για την επίδραση της στον δέκτη.». Επίσης, έχουμε την μετάφραση της ογκώδους μελέτης του καθηγητή του πανεπιστημίου του Αμβούργου, Bruno Snell, «Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ, Ελληνικές ρίζες της Ευρωπαϊκής σκέψης», έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1981, με εισαγωγή, επίλογο, σημειώσεις και ευρετήρια. Το βιβλίο αυτό σε μετάφραση Δανιήλ, μνημονεύω παραπάνω αποδελτιώνοντας τις σχετικές σελίδες που αφορούν την ΣΑΠΦΩ. Δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε και πάλι τις εργασίες πάνω στο έργο του νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Βλέπε το βιβλίο του, «Η ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ», εκδ. Πολύτυπο-Αθήνα 1983 που σχολίασα σε προηγούμενο σημείωμα για την Ψάπφα. Καθώς και το ευσύνοπτο άρθρο του «Ελύτης και Holderlin Μια σημείωση», σ. 261-263. Βλέπε τον συλλογικό τόμο «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΥΤΗ»-Επιλογή κριτικών κειμένων. Επιμέλεια Mario Vitti, εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.

Δεν θα μπορούσαμε να κλείσουμε το σύντομο, γενικό αυτό πληροφοριακό σημείωμα για την ΣΑΠΦΩ, το 17^ο στην σειρά, αν δεν αναφέραμε την χρήσιμη και κατατοπιστική «Εισαγωγική ομιλία του Προέδρου  της Π.Ε.Φ.» κυρίου Αναστάσιου Στρέφου, ο οποίος μας δίνει έναν κατατοπιστικό, διαμερισματοποιημένο θεματικά οδηγό για την Αρχαία Λυρική Ποίηση, την αξία και σημασία της, που μας εισαγάγει με την έμπειρη και πολύχρονη πεπειραμένη ματιά του στα της Λυρικής Ποίησης έτσι ώστε, να έχουμε μια εποπτεία του θέματος και το ανάλογο πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται οι εισηγήσεις και πως ο σύγχρονος αναγνώστης οφείλει να πλαισιώσει την αναγνωστική και ερευνητική του μέθοδο.

Να υπενθυμίσουμε τέλος, από  όσο μπορώ να γνωρίζω ότι ο καθηγητής Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, μας έχει δώσει το βιβλίο του «Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ», εκδόσεις Πορεία, Αθήνα 1994, σελ. 70, δραχμές 830. Την μετάφραση και επιμέλεια του τόμου «ΕΠΟΣ ΚΑΙ ΔΡΑΜΑ»-ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ JACQUELINE DE ROMILLY ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ», εκδόσεις της ΣΧΟΛΗΣ Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Αθήνα 1999, σελίδες 288, τιμή 4160. Στον τόμο το εξώφυλλο σχεδίασε ο ποιητής και εικαστικός Αλέξανδρος Ίσαρης. Κείμενά του (χαιρετισμός του) έχουν δημοσιευθεί επίσης στον τόμο «Ο Ελύτης στην Εκπαίδευση» Ζητήματα ποιητικής-Διδακτικές προσεγγίσεις. Επίσης από την ΣΧΟΛΗ Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥΠΟΥΛΟΥ, Αθήνα 2002 και αλλού.

       Στο σημείωμα αυτό, δεν συμπεριέλαβα όλα τα βιβλία που έχει μεταφράσει ο Κορίνθιος Βασίλης Λαζανάς, τα οποία αρκετά από αυτά μου τα προσέφερε σε παλιότερη συνεργασία μας και στην συνέντευξη που μου είχε παραχωρήσει. Θεώρησα ότι οφείλουμε να εξετάσουμε ξεχωριστά τις μεταφραστικές εργασίες του Βασίλη Λαζανά, τόσο των Ελλήνων όσο και των Λατίνων συγγραφέων. Ώστε να έχουμε μια συνολική εικόνα των εργασιών του. Το ίδιο πιστεύω και για την γαλλίδα συγγραφέα Μαργαρίτα Γιουρσενάρ της οποίας οι εισαγωγές της στις δικές της γαλλικές μεταφράσεις, στο «ΤΟ ΣΤΕΦΑΝΙ ΚΑΙ Η ΛΥΡΑ» είναι κάτι παραπάνω από εξαιρετικές και ακόμα επίκαιρες θέλω να πιστεύω οι αποδόσεις των αρχαίων ελλήνων ποιητών στην γαλλική γλώσσα. Όποιος ή όποια έχει διαβάσει τις εισαγωγές της δεν μπορεί παρά να ανατρέχει συνεχώς σε αυτές. Το ίδιο θα υποστηρίζαμε και για τα πάνω από 20 τίτλους βιβλία της γαλλίδας Ζακελίν ντε Ρομιγύ, που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, εργασίες τις ακάματης ελληνίδας της οποίας το πλούσιο έργο πάνω σε ζητήματα που αφορούν την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και ιστορία, τον Θουκυδίδη και άλλα ζητήματα είναι βάσεις ερμηνείας μας για την αρχαία ελληνική κοινωνία, ιστορία, ελληνικό πολιτισμό και την διαχρονική του αξία και συνέχεια. Τέλος, εξίσου ξεχωριστή περίπτωση,-στην σχέση του με την Σαπφώ-είναι ο ποιητής και δάσκαλος της κριτικής θεωρίας Κωστής Παλαμάς. Οι συχνότατες αναφορές στο όνομα της Σαπφώς, με έκανε να αποδελτιώσω μόνο τον 17^ο τόμο του Ευρετηρίου των Απάντων του, των εκδόσεων Μπίρης. Μια σφαιρική εξέταση θα χρειάζονταν άλλες προσεγγίσεις και θα μάκραινε πάρα πολύ αυτό το σημείωμα. Γιαυτό δεν παρέθεσα αποσπάσματα και από τις Ιστορίες της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Τρίτη 7 Σεπτεμβρίου 2021

ΥΓ. Όχι δεν θα αναφερθώ στην χολιγουντιανού τύπου δημοσιογραφική τηλεοπτική και ραδιοφωνική Θεοδωρακιάδα των ημερών μας, ούτε στα της κηδείας του που δεν το άξιζε ο μεγάλος και επιφανής έλληνας πατριώτης Μίκης. Αν και ήταν και δική του ευθύνη και επιλογή.(Πάντως, από τις δεκάδες συνεντεύξεις του που βομβαρδιστήκαμε αυτές τις μέρες, ένα μας έμεινε. Στο πόσο πολιτικά δημοκράτης και συνετός υπήρξε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής της μεταπολίτευσης και έπειτα. Αυτός εδραίωσε εντέλει την μεταπολιτευτική δημοκρατία στην ελλάδα, και κράτησε τους χουντικούς στην φυλακή). Ούτε στις νέες μορφές εκδήλωσης συμμετοχής στις κηδείες των διάσημων και επισήμων, που μάλλον προσομοιάζουν με ειδωλολατρικές δημόσιες εκδηλώσεις αυτοθαυμασμού των παρευρισκομένων. Ούτε στο τι εξέφρασαν τα ελληνικά κόμματα για την συμμετοχή στο κυβερνητικό σχήμα ενός Κύπριου Έλληνα. Θα σημειώσω μόνο, την θλίψη που αισθάνθηκα για ορισμένες πολιτικές επιλογές της εφηβείας μου, της δικής μας γενιάς. Ένα στεφάνι, ένα λουλούδι, μία έστω τυπική λιτή ανακοίνωση δεν βρήκαν οι άνθρωποι του ΠΑΣΟΚ, σημερινό ΚΙΝΑΛ να πουν και να στείλουν στο ξόδι του «ωραίου Άκη», του «Γιες Μεν» όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής, που αγωνιζόμασταν μαζί τους. Το στέλεχος αυτό συνδημιούργησε το κόμμα που ίδρυσε ο Ανδρέας Παπανδρέου, παραλίγο να κερδίσει την αρχηγία, να γίνει πρωθυπουργός,  και δεν βρέθηκε μία λέξη να λεχθεί πάνω στο κιβούρι του έστω και από απόσταση από τους παλαιούς του συντρόφους; Αυτή είναι η ευγνωμοσύνη των ελληνικών πολιτικών κομμάτων και των μελών τους, και μάλιστα αυτών που επαγγέλλονται την σοσιαλιστική αλλαγή; Θλίψη για την πολιτική τους αχαριστία ή μάλλον για την δική μας, των νιάτων μας άγνοια και εμπιστοσύνη; Πίκρα.