Μυρσίνη Ζορμπά, Ανδρέας Παπανδρέου, εκδόσεις πεδίο, αθήνα 2019

 

       ΜΥΡΣΙΝΗ  ΖΟΡΜΠΑ

ΑΝΔΡΕΑΣ  ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

πολιτισμικό  πορτρέτο

εκδόσεις πεδίο, Αθήνα 2019, σ. 192, τιμή 10 ευρώ

επιμέλεια: Χρύσα Ξενάκη.- Φωτογραφία εξωφύλλου: Getty images.- Σχεδιασμός εξωφύλλου: Γιούλη Δελιοπούλου.- Ηλεκτρονική επεξεργασία: Ειρήνη Παλιούρα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος, 7-11

Εισαγωγή, 13-17

Πολιτιστική ταυτότητα, 19-45

Η Αμερική, 47-55

Από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, 57-63

1950 στις ΗΠΑ, 65-74

Το πρώτο ταξίδι της επιστροφής, 75-84

Δεκαετία του ’60 στην Ελλάδα, 85-96

Η έναρξη της θεσμικής πολιτικής, 97-98

Η πολιτική υπό την απειλή της στρατιωτικής δικτατορίας, 99-118

Η δικτατορία, 119-136

Η Μεταπολίτευση, 137-142

1., Βασικά πολιτικά κείμενα, 143-160

2., Πολιτικές αποφάσεις με ευρύτερη πολιτισμική σημασία, 161-165

3., Μελίνα- Υπουργείο Πολιτισμού, 167-176

4., Δημόσια κουλτούρα και δομή αίσθησης, 177-190

          Σχετικά με τον ΑΝΔΡΕΑ

     Στις 23 Ιουνίου 2021, έγραψα και ανήρτησα στην ιστοσελίδα μου Λογοτεχνικά Πάρεργα, ένα πεντασέλιδο προσωπικό κείμενο για τον πρώην πρωθυπουργό της Ελλάδος Ανδρέα Γεωργίου Παπανδρέου (Χίος 5/2/1919- Εκάλη 23/6/1996). Με τον ηγέτη της Αλλαγής έχω ασχοληθεί και σε παλαιότερα άρθρα μου όπως το άρθρο «Ο Χαμένος χρόνος της εξουσίας», «Ο Ηγεμόνας», «Ανδρέας Γ. Παπανδρέου» κλπ, κείμενα τα οποία παρουσιάστηκαν στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», «Εξόρμηση», «Η Φωνή του Πειραιώς» καθώς και σε σκόρπιες αναφορές στο ιστολόγιο. Θεώρησα ότι έκλεισα το κεφάλαιο αυτό, με τα όποια θετικά και αρνητικά του πολιτικού μας βίου, δεν φιλοδοξούσα άλλωστε και την θέση του πολιτικού σχολιογράφου. Έτσι και αλλιώς, ποτέ δεν ζήτησα τίποτα από τον πολιτικό σχηματισμό που ακολούθησα ούτε από τα στελέχη του. Βάδισα τα εργασιακά μου χρόνια στον ιδιωτικό τομέα. Αγόραζα και διάβαζα όμως τις τελευταίες δεκαετίες, μελέτες και βιβλία που κυκλοφορούσαν, μονογραφίες, για τον «Ο Τελευταίος Αρχηγός» όπως εύστοχα και ορθά τον σκιαγραφεί ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Λιάνης στο βιβλίο του, εκδόσεις «Νέα Σύνορα»- Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 1997. Βιβλία όπως, Μαργαρίτα Παπανδρέου, «Έρωτας και Εξουσία», πρόλογος Νίκος Παπανδρέου, μετάφραση Μαριάνθη Αλεξίου, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2015, από τον ίδιο εκδοτικό οίκο το βιβλίο του δημοσιογράφου Γιάννη Μαρίνου, «Κωνσταντίνος Καραμανλής- Ανδρέας Παπανδρέου- Χαρίλαος Φλωράκης» Εκμυστηρεύσεις τριών μεγάλων, Αθήνα 2019. Ως τα πλέον πρόσφατα, αυτό του δημοσιογράφου Θανάση Λάλα, «Ανδρέας Παπανδρέου, «Δεν μετανιώνω για ό,τι κι αν έζησα γι’ αυτό αποφασίζω να σ’ τα διηγηθώ» Ψίθυροι από το Δωμάτιο της Εξουσίας", εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2023. Του δημοσιογράφου Παντελή Περιβολάρη, «Η «Αλλαγή» & η αλλαγή στο Κυπριακό Ανδρέας Παπανδρέου και Κύπρος 1981-1989», εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2023. Τέλος, την Γκραμσιακών προδιαγραφών μελέτη της πρώην υπουργού πολιτισμού, εκδότριας και συγγραφέως Μυρσίνης Ζορμπά, «ΑΝΔΡΕΑΣ  ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ πολιτισμικό πορτρέτο», εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2019 που παρουσιάζουμε σε αυτό το σημείωμα. Κατά διαστήματα επίσης, προμηθευόμασταν βιβλία για τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου τα οποία κυκλοφόρησαν από τον εβδομαδιαίο ή κυριακάτικο τύπο, «Το Βήμα», «Τα Νέα», «Η Καθημερινή» βλέπε του ιστορικού Θάνου Βερέμη, «Ανδρέας Παπανδρέου. Μια ιστορία», Αθήνα 2015 κ.ά. Θεωρούσα και θεωρώ ότι η Τέχνη και η Πολιτική συμβαδίζουν μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία. Συμμετέχουν από κοινού στην εδραίωση της Δημοκρατίας, τους αγώνες και δρόμους προς την Ελευθερία, την Κοινωνική Δικαιοσύνη, την Ισότητα, την Ανεξαρτησία, ανεξαρτήτως σε ποια πολιτική παράταξη ανήκει ή ποια ιδεολογία ακολουθεί μέσα στα κοινοβουλευτικά δημοκρατικά πλαίσια ο ψηφοφόρος αναγνώστης ή καλλιτέχνης. Από τον Θουκυδίδη έως τον Καρλ Πόπερ και από τον Όμηρο έως τον Έζρα Πάουντ, τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Γιάννη Ρίτσο, το ιδεολογικό και πολιτικό φορτίο ενός δημιουργήματος, ενός έργου είναι εμφανές, αντέχει στον χρόνο. Ένα έργο Τέχνης από όπου και όποιον και αν προέρχεται και αντιπροσωπεύει, κυοφορείται μέσα σε ένα ιστορικό και πολιτικό, κοινωνικό πλαίσιο και αυτό εκφράζει και καθρεφτίζει ο καλλιτέχνης, ο δημιουργός, ο συγγραφέας. Παρθενογένεση δεν υφίσταται ούτε στην Καλλιτεχνία ούτε στην Πολιτική. Συγκοινωνούντα δοχεία στην καλυτέρευση και εξέλιξη της ζωής του ανθρώπου είναι η Τέχνη με την Πολιτική, έστω και αν σε στιγμές της Ιστορίας η μία υπονομεύει την άλλη ή και «καπελώνει».

     Γνώριζα τις σκέψεις, τις ιδέες, τις αντισυστημικές θέσεις και κινήσεις, τις απόψεις του Ανδρέα, πριν ακόμα εδραιώσει την κυβερνητική του εξουσία τον Οκτώβριο του 1981 που, η πλειοψηφία του δημοκρατικού λαού-τότε- συνέβαλε με την ψήφο και τις λαοθάλασσες συγκεντρώσεις του. Πριν ακόμα συνεργαστώ με την εφημερίδα «Εξόρμηση» την διεύθυνε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Λαγκαδινός, είχα διαβάσει τα 15 Κεφάλαια των ημερολογιακών αναμνήσεων του Ανδρέα, βλέπε το βιβλίο του «Η Δημοκρατία στο Απόσπασμα», ένας πολυσέλιδος τόμος 560 σελίδων που ο έλληνας πολιτικός αφιέρωνε στον αχαιό πολιτικό προδικτατορικό πρωθυπουργό πατέρα του. «Το βιβλίο αυτό είναι αφιερωμένο στον πατέρα μου έναν αληθινό δημοκράτη ένα θαρραλέο αγωνιστή έναν άνθρωπο που ήξερε να ζει μα και να πεθαίνει για το πιστεύω του». Ακόμα, το βιβλίο του «Η Ελλάδα στους Έλληνες», έναν τόμο 638 σελίδων ο οποίος περιέχει Λόγους, Άρθρα, Ομιλίες, Συνεντεύξεις του προέδρου του Πασόκ. Τις τρείς διαλέξεις του, [«Δημοκρατία: μύθος και πραγματικότητα», «Βιομηχανική κοινωνία: πρόοδος ή οπισθοδρόμηση;» και «Ελευθερία στην εποχή των υπερδυνάμεων»] οι οποίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του με τον γενικό τίτλο «Η Ελευθερία του ανθρώπου» και τα τρία βιβλία του από τις παλαιές εκδόσεις Καρανάση. Είχα συναντήσει ακόμα και το έργο του «Δημοκρατία και Εθνική αναγέννηση» από τις παλαιότερες εκδόσεις του Γεωργίου Φέξη. (Την εποχή της εφηβείας μας μετά την μεταπολίτευση του 1974-χρόνια έντονης πολιτικοποίησης-τα βιβλιοπωλεία του Πειραιά πωλούσαν και είχαν στις βιτρίνες τους πληθώρα πολιτικών και κοινωνιολογικού περιεχομένου βιβλία). Το διάβασμα των βιβλίων του, σήμαινε ότι σαν οπαδός του ήμουν ιδεολογικά και πολιτικά κατηρτισμένος στις ιδέες και θέσεις του, στους στόχους του, στο τι είδους δημοκρατικό σοσιαλισμό ήθελε να εφαρμόσει στην χώρα μας. Οι παλαιότερες από εμάς γενιές γνώριζαν τον πολιτικό βίο και πολιτεία του τα προ δικτατορικά χρόνια. Εξάλλου, η ισχυρή παρουσία της Μελίνας μας έκανε να εμπιστευόμασταν ακόμα περισσότερο αυτό το νέο πολιτικό σχηματισμό του τότε 13 ο/ο αν θυμάμαι καλά και δεν προερχόμασταν ούτε από την πολιτική δεξαμενή της συντηρητικής παράταξης ούτε από την κουμμουνιστογενή. Οι πολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις ήσαν έντονες και καθημερινές. Αλυσιδωτές πολιτικές διαμάχες και μία απίστευτη και αστείρευτη πολιτική και κομματική κινητικότητα. Αλλά όταν είσαι νέος είσαι ακούραστος και σε τρεχάματα και σε πολιτικές αψιμαχίες όταν μάλιστα διαισθανόσουν ότι το αστέρι του Ανδρέα κάλπαζε στο ελληνικό πολιτικό στερέωμα. Παράβλεπα τα βιβλία του με οικονομικό καθαρά περιεχόμενο σαν μη ειδικός και αγνοών τα οικονομικά καθέκαστα και των θεωριών τους. Άμεσα ή έμμεσα, αναγνωστικά ή πολιτικά ο Ανδρέας ήταν πάντα παρών στην πολιτική ζωή μας-μου και πολλών νέων της γενιάς μου. Όταν τα τελευταία χρόνια μου έφτιαξαν αυτήν την απλή ηλεκτρονική λογοτεχνική μικρή ιστοσελίδα, σποραδικά, σκόρπια, δημοσίευα και αναρτούσα σκέψεις και θέσεις μου για τον Ανδρέα εμβόλιμα μέσα σε άλλα κείμενα. Δεν ήθελα εξάλλου να χρωματίσω πολιτικά ή ιδεολογικά μονότροπα την ιστοσελίδα ήθελα να είναι ανοιχτή, πλουραλιστική, σε ιδέες, φωνές, πρόσωπα, θέματα, βιβλία για την Τέχνη και τον Πολιτισμό. Από την άλλη, ένιωθα ότι έκλεινα σιγά-σιγά της Γενιάς μου πολιτικές οφειλές απέναντι σε έναν ηγέτη ο οποίος χάραξε βαθειά τα ίχνη του στις συνειδήσεις μας, στις συνειδήσεις και μνήμες ενός ολόκληρου λαού, του ελληνικού, ανεξάρτητα αν τον ψήφιζε ή όχι. Πίστευα ότι είχα κλείσει το κεφάλαιο αυτό των πολιτικών μου εφηβικών και νεανικών αναμνήσεων με τον πολιτικό ηγέτη της Αλλαγής στην Ελλάδα. Τον πολιτικό εκφραστή της Σοσιαλιστικής Αλλαγής στην πατρίδα μας μετά την μεταπολίτευση του 1974 και την πτώση της στρατιωτικής χούντας. Τον πολιτικό ηγέτη που «τυφλά» πιστέψαμε και εμπιστευτήκαμε, ακολουθήσαμε, δίχως να τον αμφισβητήσουμε ποτέ ανοιχτά. Ο Ανδρέας θωράκισε την πολιτική μας πρακτική και κοινωνικές συμπεριφορές σε διάφορες στιγμές της εξέλιξής μας. Τον αποδεχτήκαμε με πολιτικό και κοινωνικό πάθος, βοηθήσαμε στις εκλογικές του αναμετρήσεις τον ίδιο και το κόμμα που είχε ιδρύσει, το Πασόκ. Σταθήκαμε δίπλα του όταν οι πολιτικοί του αντίπαλοι δολίως, τον οδήγησαν άδικα και αναίτια στο ειδικό δικαστήριο. Τον είχαν εγκαταλείψει ακόμα και πιστοί οπαδοί του που ευεργετήθηκαν εργασιακά από τα πράσινα της διακυβέρνησής του χρόνια. Είναι έντονοι στην μνήμη μου οι δημόσιοι ραδιοφωνικοί διάλογοί μας με τον ηθοποιό Στέφανο Ληναίο σε ραδιοφωνική εκπομπή που είχε τότε-«βρώμικο 1989», όπως το χαρακτήρισε ο αρθρογράφος και στιχουργός Λευτέρης Παπαδόπουλος. Οι δεκάδες δημόσιες πολιτικές συζητήσεις μας και διαμαρτυρίες, πορείες, που μας στοίχησαν σε σπίλωση και κυνηγητό από όμορες και αντίθετες ιδεολογικά παρατάξεις και των οπαδών τους. Τα ωραία αυτά καλύτερά μας πολιτικά χρόνια των νιάτων μας ενεργοποιούν μνήμες και  καταστάσεις μιάς άλλης ζωής και Ελλάδας. Όταν ο χρόνος του βίου μας ακολουθούσε τον πολιτικό μας χρόνο στις γειτονιές, τους δρόμους και τις πλατείες δίχως εγγυήσεις μελλοντικής ευημερίας. Η κοινωνία των πολιτών ήταν το όραμα, τα μπλε, τα κόκκινα, τα ροζ και πράσινα καφενεία το αποτέλεσμα. Οι φανατισμένοι οπαδοί οι οποίοι με μεγάλες δόσεις πολιτικής αναξιοκρατίας εμφορούμενοι χειραγώγησαν τις θέσεις και τους θεσμούς της δημόσιας διοίκησης. Τα επαναστατικά πολιτικά προτάγματα κατέληξαν σε δίκτυα βολευτηκής εξυπηρέτησης. Ο σύγχρονος έλληνας πολιτικός των εφηβικών μας χρόνων που διέπλασε την εποχή του και την δική μας, την μοίρα και την ιστορική εξέλιξη μιάς ολόκληρης χώρας, που εισήγαγε ένα προσωποπαγές μοντέλο και σύστημα εξουσίας και πολιτικής διακυβέρνησης ήταν ο δικός μας λαϊκός ηγέτης, όχι ο πολιτικός Ανδρέας Γ. Παπανδρέου αλλά σκέτο, ο ΑΝΔΡΕΑΣ. Αυτόν και την Μελίνα Μερκούρη τους αποκαλούσαμε πάντα με τα μικρά τους βαπτιστικά ονόματα δίχως να περιμένουμε να μας δώσουν την άδειά τους. Τους αισθανόμασταν πολιτικούς συντρόφους μας, σιμά μας, αλαμπρατσέτα στους αγώνες μας. Ο δικός μας Ανδρέας οποίος καλώς ή κακώς, πολιτικά έντιμος ή πολιτικά ανακόλουθος, λαοπλάνος ή δημοκράτης, διορατικός πολιτικά ή αυταρχικός πολιτικάντης, μπαλκονάτος ή αμερικανόφερτος, εκφραστής της φιλελεύθερης δημοκρατίας του αμερικάνικου ακαδημαϊκού πολιτικού δημοκρατικού κατεστημένου, οικονομολόγος καθηγητής, από πολιτικό τζάκι, παλαιός τροτσκιστής, ερωτύλος πολιτικός, τριτοκοσμικός, διαμόρφωσε δυναμικά και καταλυτικά με μόνη την παρουσία του, τον λόγο του, την εποχή μας που άλλαζε και ανδρωνόμασταν μαζί της. Ήταν κάτι σαν τον αέρα της παγκόσμιας δημοκρατικής αλλαγής που έφερνε η παρουσία του αμερικανού προέδρου Τζών Κέννεντυ τα παλαιότερα χρόνια. Ο έλληνας πολιτικός διέπλαθε την πολιτική μας έκφραση, ποδηγετούσε την πολιτική κριτική μας σκέψη, καθόριζε την πολιτική μας αντίληψή για τα κοινά, -θέλετε με τα μεγάλα λόγια του, τα ωραία «ψέματά του»- αυτά που ξεσήκωναν τα πλήθη, πάντως μας καθόριζε η παρουσία του, σε κοινούς συμμετοχικούς αγώνες κοινωνικών διεκδικήσεων. Έντονα, ανατρεπτικά, κρατικίστικα, ορισμένες φορές με ραδιουργία, δεν σου άφηνε περιθώρια να αγνοήσεις το πολιτικό του εκτόπισμα. Ο Ανδρέας, διέθετε το διπλό πρόσωπο του πολιτικού αρχαίου Θεού Ιανού. Από την μία συνομιλούσε με ισχυρούς ηγέτες της εποχής του δυτικού κόσμου και από την άλλη χόρευε τις ζεμπεκιές του και συνόδευε στα τραγούδια της την λαϊκή τραγουδίστρια Ρίτα Σακελλαρίου. Συνομιλούσε με σοσιαλιστές ηγέτες της ευρώπης και του τρίτου κόσμου και ξενυχτούσε στις ταβέρνες διασκεδάζοντας με τα τραγούδια της Σωτηρίας Μπέλλου και του Βασίλη Τσιτσάνη. Πότε δυτικοευρωπαίος σοσιαλιστής πότε κανταφικός, πότε με τον Γιαρουζέλσκι και πότε θαυμαστής του Φρανσουά Μιτεράν. Ακούραστος, κοτσονάτος, μπερμπάντης, ευγενής, αυταρχικός, ίσως και  πότης, πατέρας- αφέντης και εραστής, οικογενειάρχης και φανερά γυναικάς, γιος και σύζυγος, τρείς γάμοι και πολλές των κυβερνήσεών του ανασχηματισμοί. Ο ιστορικός Θάνος Βερέμης στην μονογραφία του για τον έλληνα πολιτικό λέει κάτι που μάλλον ευσταθούσε. Γράφει: «Σε ένα λατρευτικό κοινό, που βέβαια δεν συνδιαλέγεται με τον αγορητή, το «αφήγημα» του Ανδρέα είχε την ίδια απήχηση με τις εντολές του Μωυσή στους Ισραηλίτες. Ο έλεγχος των λογικών αλμάτων από την αυθαίρετη υπόθεση εργασίας έως το συμπέρασμα ότι «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», δηλαδή δεν ανήκει τώρα ούτε ποτέ άλλοτε, αλλά θα πρέπει να ανήκει στο μέλλον, απουσίαζε από αυτό το «αφήγημα»». σελίδα 164. Ρεαλιστής και πραγματιστής, απεχθάνονταν τους διανοούμενους και τους ονειροπόλους καλλιτέχνες, όπως ο ίδιος στους στενούς του συνεργάτες εξομολογούνταν και οι δικοί του άνθρωποι διέδιδαν. Κυκλοφορούσε θυμάμαι το αμίμητο, ότι ο «Ανδρέας τα γνωρίζει όλα απέξω και γιαυτό δεν χρειάζονταν να διαβάσει κανένα βιβλίο», υπερβολή ασφαλώς αν όχι κακεντρέχεια. Κυνικός και παμπόνηρος πολιτικά, είχε εφόδια όλα τα χαρίσματα και «ελαττώματα» με τα οποία στολίζει ο Νικολό Μακιαβέλλι τον ΗΓΕΜΟΝΑ του. Γιατί ο Ανδρέας σαν χαρακτήρας, ήταν από την πάστα του Ηγεμόνα, του Ηγέτη που δεν μπορούσες ή δεν τολμούσες να τον αμφισβητήσεις εύκολα, παρά μόνο να τον λατρέψεις και να τον ακολουθήσεις. Ο Ανδρέας γνώριζε, είχε το έμφυτο χάρισμα να επικοινωνεί με τον λαό, τις μεγάλες πολυπληθείς, πλατείες ανώνυμες και ετερόκλητες μάζες και ας μην ήταν ο παραδοσιακός κόκκινος επαναστάτης της εποχής των μεγάλων ιδεολογικών ανατροπών και ανακατατάξεων των προηγούμενων αιώνων. Να μην προέρχονταν από τις κομματικές τάξεις της μαρξιστικής ιδεολογίας, να είναι ο γραφειοκράτης σιδηρούς ηγέτης των κρατών του σοβιετικού μπλοκ του προηγούμενου αιώνα. Ενδέχεται να είχε κάτι από την πολιτική φυσιογνωμία του Ροβεσπιέρου. Ο Ανδρέας, δεν «στέγνωσε την ψυχή του» όπως είπε ο πατριάρχης της δεξιάς παράταξης στην Ελλάδα, ο εθνάρχης και σοβαρός Κωνσταντίνος Καραμανλής. Ο Ανδρέας δεν υπήρξε πολιτικά άμεμπτος όπως ο κόκκινος ανανεωτής ηγέτης Λεωνίδας Κύρκος με το ανθρώπινο πρόσωπο του οποίου οι πολιτικοί λόγοι από το μπαλκόνι των πολιτικών εκδηλώσεων έμοιαζαν περισσότερο μάλλον με διαλέξεις διανοούμενου προοδευτικού καλλιτέχνη, ονειροπόλου μάγου των κανόνων της πολιτικής τέχνης, που σέβονταν το γράμμα και το νόμο της πολιτικής ηθικής. Ο Ανδρέας ήθελε να χειραγωγεί όχι μόνο τα μεγάλα πλήθη αλλά και τις πολιτικές ενέργειες των συνεργατών του. Διέθεται αυτός ο χαρισματικός ηγέτης όποια φανερή ή σκοτεινή αρετή ή ελάττωμα είχε ο χαρακτήρας του Έλληνα παραδοσιακά, και αυτό τον καθιστούσε αρεστό και αγαπητό στα μάτια των ελλήνων. Η πολιτική έρχονταν σε «δεύτερη μοίρα» μπρος στους τρόπους κατάκτησης και διατήρησης της Εξουσίας και τις διασκεδάσεις της ατομικής ζωής. Τουλάχιστον σε αυτό ήταν ειλικρινής πολιτικός, έμεινε Ηγέτης μέχρι το τέλος της επίγειας ζωής του, δίχως να στερείται τις χαρές της ζωής όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, του οποίου, σε γενικές γραμμές την δική του κεντρική πολιτική για την χώρα ακολούθησε και διεύρυνε. Ακόμα και όταν πολιτικά του «την έφερε» και δεν τον ψήφισε πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, προτείνοντας στην αρχή τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο ο οποίος αρνήθηκε και κατόπιν με την εισήγηση του Μένιου προτάθηκε η λύση του δικαστή στην υπόθεση Λαμπράκη. Είτε ανοήτως φώτισαν την ζωή και τον πολιτικό του βίο μέσα από την κουτσομπολίστικη κλειδαρότρυπα (πολλά τα κουτσομπολίστικα και αήθη βιβλία για τον βίο και την πολιτεία του από τα πρώτα χρόνια της ζωής του) είτε την φιλοτέχνησαν μέσα από την συσχέτισή του και τις πολιτικές ενέργειές και αποφάσεις του σαν πρωθυπουργός, σε αντιδιαστολή με τους πολιτικούς δεξιούς και αριστερούς- κομμουνιστές αντιπάλους του, εκείνος παρέμεινε ο Ηγέτης. Ένας γλεντζές και της λαϊκής πολιτικής πιάτσας ηγέτης που οι ομοϊδεάτες συνεργάτες του και όχι μόνο, έμειναν κάτω από την δική του βαριά σκιά. Το ατομικό της ισχυρής προσωπικότητάς του και του ευμετάβλητου χαρακτήρα του στέγαστρο. Ο ηγέτης της συντηρητικής παράταξης, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής τιθάσευσε τα ατομικά του «πάθη» και σεβάστηκε την πολιτική και το αξίωμά του, την πολιτική του υστεροφημία, ενώ ο ηγέτης της σοσιαλιστικής αλλαγής παραδόθηκε στα «πάθη» του, δεν σεβάστηκε όσο έπρεπε την πολιτική σκηνή, ούτε τον ενδιέφερε η υστεροφημία του. Αλλά ήταν ο Ανδρέας και του τα συγχωρούσαμε όλα, τα ανεχόμασταν όλα, γιατί ήταν σάρξ εκ της σαρκός μας της πολιτικής, κοινωνικής και ατομικής μας παράδοσης και νοοτροπίας. Ομοαίματος χαρακτήρας μας. Καθρέφτης των συμπεριφορών μας, των φιλοδοξιών μας, των ανακολουθιών μας, των ηττών μας. Ο Ανδρέας είμασταν Εμείς.

      Αυτές οι λανθασμένες ενδέχεται εκτιμήσεις και σκέψεις στροβιλίζονται στην σκέψη μου καθώς έχω στα χέρια μου την μελέτη «ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ πολιτισμικό πορτρέτο», εκδόσεις πεδίο, Αθήνα 2019, της πρώην εκδότριας, διευθύντριας του ΕΚΕΒΙ, και πρώην υπουργού πολιτισμού Μυρσίνης Ζορμπά που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας από την ανίατη αρρώστια, κυβερνητικός συνεργάτης των πολιτικών και κυβερνητικών επιγόνων του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Την πραγματικά συναρπαστική και ενδιαφέρουσα πολιτισμική αυτή προσωπογραφία του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου, την διάβασα για πρώτη φορά όταν πρωτοεκδόθηκε και την έπιασα ξανά στα χέρια μου καθώς ξεφυλλίζω το βιβλίο του έγκριτου και πεπειραμένου δημοσιογράφου Θανάση Λάλα για τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου που μόλις κυκλοφόρησε. Προσπάθησα να βρω κοινές γέφυρες ερμηνείας αν και είναι διαφορετικές οι οπτικές με τις οποίες εξετάζουν το φαινόμενο Ανδρέας. Τον άνθρωπο πολιτικό στις ιδιαίτερες του στιγμές και αποφάσεις. Κρίσεις και κομβικούς σταθμούς του χαρακτήρα του, της διαμόρφωσής του από τα νεανικά του χρόνια μετά τον χωρισμό των γονιών του. Όταν άρχισε το πολιτικό να εμπλέκεται με το προσωπικό, το ιδιαίτερο με το δημόσιο, η εξουσία με τον έρωτα, η κυβερνητική ευθύνη με τα προβλήματα υγείας. Όταν βρέθηκε στο κεντρικό της ζωής του δίλημμα να επιλέξει την επαγγελματική του ακαδημαϊκή πανεπιστημιακή καριέρα και διεθνή προβολή στην Αμερική, με το να επιστρέψει στην χώρα του και να μετάσχει σε κυβερνητικές θέσεις και να ηγηθεί του αντιχουντικού αγώνα στο εξωτερικό, να ιδρύσει το Πακ, μετέπειτα το Πασοκ και να κερδίσει τις εκλογικές αναμετρήσεις. Συνήθως οι έλληνες ιστορικοί, πολιτειολόγοι, διπλωμάτες συγγραφείς, πανεπιστημιακοί, βουλευτές ή πρώην κυβερνητικοί αξιωματούχοι, πολιτικοί, πρεσβευτές, δημοσιογράφοι, όταν συγγράφουν τα απομνημονεύματά τους, μας εξιστορούν την πολιτική τους διάσταση, σκιαγραφούν το πολιτικό ή κυβερνητικό τους πρόσωπο. Μας αφηγούνται στιγμές του δημόσιου, πολιτικού τους βίου, συμπεριφορές των πολιτικών τους συντρόφων και συνεργατών ή πολιτικών αντιπάλων, αλλά στέκονται μάλλον ελάχιστα σε θέματα και ζητήματα πολιτικής που έχουν να κάνουν με τις Τέχνες και τα Γράμματα, ίσως και τον Πολιτισμό. Σποραδικά μας μιλούν για θεατρικές παραστάσεις που ήσαν υποχρεωμένοι λόγο της θέσης τους να παρακολουθήσουν, τα ελάχιστα συνήθως βιβλία που διάβασαν ή τους χαρίστηκαν στην διάρκεια της πολιτικής τους σταδιοδρομίας και στις επαφές τους. Σπάνια αν δεν λαθεύω, αναφέρονται ή χαρτογραφούν το πολιτισμικό πορτρέτο ενός πολιτικού ηγέτη, ή τον αξιολογούν ανάλογα με τους βαθμούς πολιτιστικής του επάρκειας και ενδιαφέροντα. Ιδιαίτερα μάλιστα, όταν πρόκειται για μία ισχυρή πολιτικά προσωπικότητα όπως ο Ανδρέας. Εξαίρεση ίσως αποτελεί το βιβλίο για τον Σερραίο πολιτικό Κωνσταντίνο Καραμανλή που έγραψε ο συνεργάτης του, φιλόσοφος και πολιτικός, πρώην πρόεδρος της ελληνικής δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος από τους σύγχρονους των καιρών μας δραστήριους πολιτικούς. Κωνσταντίνος Τσάτσος, «Ο Άγνωστος Καραμανλής», Μια προσωπογραφία, έκδοση β΄, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1984. Αυτοβιογραφικά κείμενα μας έχουν αφήσει ο σύγχρονος της πολιτικής εποχής του Ανδρέα, ο πρώην πρωθυπουργός Γεώργιος Ράλλης, ο πειραιώτης πρώην πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης. Υπάρχουν ακόμα οι μονογραφίες για τον ιστορικό ηγέτη της ΕΔΑ, Ηλία Ηλιού και τα βιβλία του, του Λεωνίδα Κύρκου κλπ. Πέρα από τα βιβλία που έχουν εκδοθεί για τον κοινωνιολόγο και πρώην πρωθυπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο που γνωρίζω δεν επεκτείνομαι σε άλλους τίτλους που δεν γνωρίζω. Από τους παλαιότερους υπάρχουν άρθρα και μελετήματα για τον Εθνάρχη Ελευθέριο Βενιζέλο, τον δικτάτορα πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, τον πρώτο πρόεδρο της ελληνικής δημοκρατίας Αλέξανδρο Παπαναστασίου, τον Χαρίλαο Τρικούπη κλπ. Τους πολιτικούς και αυτούς που μετέχουν επαγγελματικά ενεργά στην πολιτική σκηνή, περισσότερο τους  ενδιαφέρει η πολιτική τους υστεροφημία μετά την κυβερνητική τους θητεία, παρά το να μας αφηγηθούν τα πνευματικά τους ενδιαφέροντα, τις συμμετοχές τους σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, την όποια συνεισφορά τους στον χώρο του Πολιτισμού. Οι οραματισμοί τους και οι προτεραιότητές τους είναι διαφορετικής εμβέλειας από εκείνες του φτωχού συγγενή που ονομάζεται Τέχνη, Πολιτισμός, παρά τα όσα εξαγγέλλονται δημοσίως από τους αντίστοιχους υπουργούς ή άλλους κυβερνητικούς παράγοντες. Αν δούμε κάτω από αυτό το πρίσμα την προσωπικότητα ενός πολιτικού, η μελέτη της Μυρσίνης Ζορμπά αποτελεί μία εξαίρεση και μία αρχή αν δεν λαθεύω. Δεν έχει σημασία σε τι συμπεράσματα καταλήγει, σημασία είναι ο φακός με τον οποίο διερευνά την προσωπικότητα και τον χαρακτήρα της πολιτισμικής συμβολής και προσφοράς του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Ποιες χαρακτηριστικές στιγμές του φωτίζει, αναδεικνύει, στέκεται, πώς προβάλλει την πολιτισμική του ρητορική, πώς εκφράζει τις ρωγμές της πολιτισμικής του προσωπικότητας. Πώς μας μιλά για τις εσωτερικές και εξωτερικές του συγκρούσεις με πρόσωπα και καταστάσεις, συμπεριφορές και γεγονότα, πολικά συμβάντα. Πώς επικοινωνεί με τον Λαό, τα πλήθη και τις συμπεριφορές και εκδηλώσεις του όχι υπό το πρίσμα της πολιτικής αλλά του πολιτισμού, της όποιας πολιτισμικής του συνεισφοράς έστω και μέσω της υπουργού του πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη η οποία παρέμεινε στην υπουργική θέση της μετά τους τόσους κυβερνητικούς του ανασχηματισμούς. Μία καλλιτέχνης της οποίας δεν υπήρξε μόνο συναγωνιστής στα δύσκολα της εξορίας τους χρόνια αλλά και σαν έξυπνος πατρινός πολιτικός εκμεταλλεύτηκε θετικά την διεθνή της ακτινοβολία και παγκόσμια αναγνώριση. Θα τολμούσαμε να γράφαμε εκ των υστέρων ότι η πολιτική και καλλιτεχνική παρουσία της Μελίνας ήταν ένας από τους κυριότερους ιστούς στους οποίους στηρίχτηκε ο πολιτικός Ανδρέας Γ. Παπανδρέου ώστε να οικοδομήσει τον προσωπικό πολιτικό του μύθο και αφήγημα που εμείς μετά την μεταπολίτευση και το 1981 γνωρίσαμε. Η συγγραφέας Μυρσίνη Ζορμπά, μια ελληνίδα έμπειρη και γνώστης της σημασίας της ιδεολογία στην Τέχνη, επιτυχημένη εκδότρια του εκδοτικού οίκου, «Οδυσσέας» μαζί με τον συνεργάτη της Τίτο Μυλωνόπουλο, και σαν υπουργός πολιτισμού, ανατέμνει την φυσιογνωμία του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου νηφάλια, κρατώντας τις πρέπουσες αποστάσεις και τονίζοντας όπου χρειάζεται τις σκιερές της προσωπικότητάς του στιγμές. Στηρίζεται σε δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής και σε συνεντεύξεις του Ανδρέα πχ. στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», «Η Βραδυνή», «Το Βήμα», «Τα Νέα», το περιοδικό «Ο Ταχυδρόμος» κλπ. Στο βιβλίο του Ανδρέα «Η Δημοκρατία στο απόσπασμα», σε ομιλίες του σε οργανώσεις και εκδηλώσεις του Πασοκ, σε Ομιλία του σε επιστήμονες και καλλιτέχνες. Σε συνεντεύξεις της συζύγου του Μαργαρίτας Παπανδρέου, σε βιβλία συνεργατών του όπως ο Απόστολος Λάζαρης, ο Αδαμάντιος Πεπελάσης, στο βιβλίο της πρώτης του γυναίκας της Χριστίνας Ρασσιάς, στην μελέτη του Κώστα Βαρελά για τον Ανδρέα εκδόσεις των Ελληνικών Γραμμάτων, του Α. Πανταζόπουλου «Για το λαό και το έθνος» Η στιγμή του Ανδρέα Παπανδρέου 1965-1989, εκδόσεις Πόλις 2001. Είναι ο Ανδρέας του «αμφισβητείστε μας» που τάραξε τα νερά του πνευματικού και καλλιτεχνικού κατεστημένου που δεν τον εκτιμούσαν και τον σνόμπαραν ανοιχτά και προκλητικά. Από την μία ο πολιτικός Ανδρέας και οι δύο κουλτούρες που κουβαλούσε μέσα του, Ελληνική και Αμερικάνικη, και από την άλλη οι διάφορες «Ελίτες», με τις διαφορετικές πολιτισμικές προσλαμβάνουσες και κατεστημένες νοοτροπίες. Η Μυρσίνη Ζορμπά ανιχνεύει βήμα-βήμα την πολιτισμική του διπλή ταυτότητα από μαθητής στο Κολέγιο Αθηνών, την φυλάκισή του από την δικτατορία του Μεταξά, τα σπουδαστικά του χρόνια και την πανεπιστημιακή του καριέρα στις ΗΠΑ. Τις νεανικές του φιλίες και τις επαφές του με το άλλο φύλο. Βλέπε το κείμενο που γράφει η παιδική του φίλη ενδυματολόγος Ντένη Βαχλιώτη σε συνέντευξή της στην Μ. Ζορμπά σελίδες 44-45. Φέρνει στο φως της δημοσιότητας ένα λησμονημένο διήγημα του Ανδρέα το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του Κολεγίου Αθηνών όταν σπούδαζε 14/11/1932 ο Ανδρέας, Ο τίτλος του είναι «Ο θάνατος του Διγενή Ακρίτα» (από το ακριτικόν ποίημα «Ο θάνατος του Διγενή») σελίδες 24-25. Ένα στρωτό κείμενο που δείχνει την «φιλολογική» νεανική φλέβα του Ανδρέα, πριν «ασπασθεί» την πολιτισμική αντισυμβατική του, αντιαστική του ταυτότητα αυτήν που προκαλούσε την μήνιν των κάθε λογής αντιπάλων του. Πολιτικών και Καλλιτεχνών αστών και μαρξιστών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλά δικαιολογημένο, είναι η περίπτωση του Μελωδού των Ονείρων μας Μάνου Χατζιδάκι και τα όσα χυδαία έγραφε εναντίον του η εφημερίδα του ταλίρου. Αυτή που αποκάλεσε ο Ανδρέας «ναυαρχίδα της δημοσιογραφίας», χωρίς το mea culpa που είπε για άλλον λόγο. Ανάμεσα στα άλλα αρκετά ενδιαφέροντα τα οποία γράφει η θηλυκή γραφίδα της Μυρσίνης Ζορμπά στο Πολιτιστικό της Πορτραίτο για τον Ανδρέα Παπανδρέου, σημειώνει: «Θα ήταν σκόπιμο, πάντως, η πολιτισμική ανάλυση να μην εγκλωβιστεί στις προσωπικές πολιτιστικές πρακτικές του Ανδρέα ή στα ίχνη της κουλτούρας του. Από τη μεταπολίτευση και μετά αξίζει να σταθεί κανείς περισσότερο στα στοιχεία που ανιχνεύονται στις επιλογές της κοινωνικής και πολιτιστικής πολιτικής που εξήγγειλε ως αντιπολίτευση ή εφάρμοσε ως κυβέρνηση, στα κομματικά κείμενα, στη νομοθεσία, στους θεσμούς και, τέλος, στα πρόσωπα που επιλέγει για να ασκήσουν πολιτιστική πολιτική», σελίδα 140. Εύστοχη επισήμανση όχι μόνο για τις ιδιωτικές ατομικές του προτιμήσεις, την προσωπική του αισθητική, συμπεριφορά, τις δημόσιες σχέσεις του με πρόσωπα του καλλιτεχνικού χώρου αλλά και τις άλλες του συμπεριφορές και εκδηλώσεις που σχημάτισαν την πολιτιστική ταυτότητα της εποχής του και του ιδίου προσωπικά. Του ηγέτη που του άρεσε η αμερικάνικη τζαζ, το ρεμπέτικο, ο Βασίλης Τσιτσάνης, η φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου, της Μαρίκας Νίνου, της Ρίτας Σακελλαρίου. Την ίδια ερμηνευτική αξίζει να ακολουθήσουμε, αν θέλουμε να ανιχνεύσουμε τις πολιτικές προσωπικότητες του Κωνσταντίνου Καραμανλή, του Γεωργίου Ράλλη, του Κώστα Σημίτη, του Γεωργίου Α. Παπανδρέου, του Κώστα Καραμανλή, του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, του Αντώνη Σαμαρά για να περιοριστώ σε μη υπηρεσιακές ελληνικές κυβερνήσεις. Η Ζορμπά μας μιλά για την επιστροφή του στην Ελλάδα την δεκαετία του 1960, (με την μεσολάβηση του πατέρα του πολιτικού και του πολιτικού του αντιπάλου Κ. Καραμανλή) για την ίδρυση Ερευνητικού Οικονομικού Κέντρου. Την εγκατάλειψη της πανεπιστημιακής του καριέρας, (άδεια μετ’ αποδοχών), την συμμετοχή του στην κυβέρνηση του πατέρα του, Γέρου της Δημοκρατίας, την Δικτατορία του 1967, την φυλάκισή του, την φυγή του στο εξωτερικό, την ενεργή συμμετοχή του στους αντιδικτατορικούς αγώνες ενάντια στην χούντα, τις επαφές του με πολιτικές αγωνιστικές προσωπικότητες του εξωτερικού, τους μικρούς αντιστασιακούς πυρήνες που ίδρυσε σε διάφορες χώρες, την πτώση της χούντας, την επιστροφή του μετά το 1974. Την διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, την ίδρυση του Πασοκ, τις διαγραφές, την ανάληψη της κυβερνητικής εξουσίας τον Οκτώβριο του 1981. Η Μυρσίνη Ζορμπά μας μιλά για τα κομβικά σημεία της ψυχοσύνθεσής του, τα γεγονότα ή τα πρόσωπα που τον επηρέασαν και καθόρισαν την εξέλιξη της προσωπικής του διαδρομής και ταυτότητας. Μας κάνει λόγο για πάνω από πέντε φορές πως αλλάζει η πολιτισμική του ταυτότητα καθώς ζυμώνεται μέσα στους αγώνες της πολιτικής. Πολιτισμικές του αφετηρίες και ζυμώσεις, ποικίλες εκφάνσεις του πολιτιστικού του προσώπου, συζητήσεις, αντισυμβατικές ιδέες, ευμετάβλητος και παρορμητικός χαρακτήρας όλα αυτά τα στοιχεία του προσωπικού του βίου που σχημάτισαν το ψηφιδωτό της πολιτικής και κυρίως, της πολιτισμικής του εικόνας και προσωπικότητας μέχρι το βιολογικό του τέλος. Πάντως, πέρα από τα λεγόμενα της Μυρσίνης Ζορμπά στο βάθος διακρίνεται ένας Ανδρέας ο οποίος από τα νιάτα του φέρεται προστατευτικά απέναντι στους φίλους του και κυρίως στις φίλες του και στο βάθος-βάθος ένας «φοβισμένος» ή αν θέλετε «αγχωμένος» πολιτικός για την κυβερνητική του καρέκλα και εξουσία. Ένας πολιτικός που προέρχεται από τις βασιλικές δυναστείες των Σαιξπηρικών τραγωδιών. Στο κεφάλαιο της «Δημόσια κουλτούρα και δομή αίσθησης» η Ζορμπά αναφέρει 36 επίθετα με τα οποία ευτύχησε να κοσμηθεί ο Ανδρέας Παπανδρέου, βλέπε σελίδα 179. «Ιδεολόγος, ακτιβιστής, μαρξιστής, τροτσκιστής, ανήσυχο πνεύμα, αστός ριζοσπάστης, γόνος της αστικής ελίτ, αριβίστας, εθνικιστής, λαϊκιστής, λαοπλάνος, ασυνεπής, ευρηματικός, ευφάνταστος, ιδιοφυής, διανοούμενος, μαχητικός, φιλόδοξος, πνευματικά καλλιεργημένος, αντιπνευματικός, φιλομαθής, φιλόπονος, κυνικός, δημαγωγός, ανασφαλής, πραγματιστής, γεμάτος υπεκφυγές, ψέματα, με διπλή γλώσσα, χαρισματικός, ανειλικρινής, εγωπαθής, αμοραλιστής, κρυψίνους, αυταρχικός, ρομαντικός είναι μερικά μόνο από τα επίθετα που συναντά κανείς στο οδοιπορικό των χαρακτηρισμών του Ανδρέα. Δεν αγνοήθηκαν, αλλά και δεν προτάχθηκαν, προκειμένου η έρευνα να μην παρεκκλίνει από τη γραμμή της σκιαγράφησης του πολιτιστικού πορτρέτου, που δεν είναι ούτε η εμβάθυνση σαν χαρακτήρα ενός προσώπου, ούτε η ψυχαναλυτική δομή του, ούτε απλώς η ενασχόλησή του με τις τέχνες και τα γράμματα, αλλά αυτό που προκύπτει από την ιδιαίτερη πολιτισμική ανάλυση του προσώπου και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δρα».

      Αν αυτοί οι χαρακτηρισμοί που καταγράφει η Μυρσίνη Ζορμπά και πολλούς από αυτούς ακούγαμε και εμείς στην εποχή του και εποχή μας, δεν δηλώνουν τις Οβιδιακές πολιτικές μεταμορφώσεις και συμπεριφορές ενός Ηγεμόνα, τότε, τι!! Ίσως και γιαυτό ήταν δύσκολη και η πολιτική του «πατροκτονία». Ο Ανδρέας υπήρξε ένα πολιτικό ον που σαν τον υδράργυρο δεν στέκονταν πουθενά. Μετακινούνταν πάντα στο μεταίχμιο μεταξύ «αλήθειας» και «ψέματος» αλλά πάντα γίνονταν πιστευτός από εμάς το μέγα πλήθος με το μέγα πάθος. Υπήρξε κυρίαρχος του παιχνιδιού μετά την Μεταπολίτευση για σχεδόν πάνω από μία 20ετία.

     Κάθε κεφάλαιο της μελέτης είναι και μία ξεχωριστή μικρή σύνθετη ιστορία της ατομικής του περιπέτειας και του πολιτικού του βίου παράλληλα. Εξετάζονται τα "Βασικά πολιτικά κείμενα" που έγραψε και τα λόγια που εξέφρασε στις κομματικές οργανώσεις του Πασοκ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τελευταία κεφάλαια τα: "Βασικά πολιτικά κείμενα", το "Πολιτικές αποφάσεις με ευρύτερη πολιτισμική σημασία" και αυτό για την περίοδο της Μελίνας ως υπουργού πολιτισμού. Σχεδόν βήμα το βήμα μας αποκαλύπτεται ο «αντιδιανοούμενος» Ανδρέας, ο επιστήμονας, ο οικονομολόγος ο Ανδρέας των δύο του εσωτερικών ταυτοτήτων. Της ελληνικής και της Αμερικάνικης. 20 χρόνια σταδιοδρομίας στην Αμερικάνικη Ήπειρο και μάλιστα του συνανοίκειν στο πανεπιστημιακό ακαδημαϊκό «κατεστημένο» δεν είναι λίγο. Διαμόρφωσε ο ίδιος σαν προσωπικότητα την ιστορία της ζωής του και την ιστορική διαδρομή της εποχής του και κατ’ επέκταση της Ελλάδας. Έδωσε στην εποχή του ένα ιδιαίτερο άρωμα ενδιαφέροντος είτε με τις πολιτικές του κινήσεις και ενέργειες είτε με τις επιλογές της προσωπικής του ζωής. Οι δεξιοί πολιτικοί και διανοούμενοι τον εχθρεύονταν ενώ οι αριστεροί λόγιοι και διανοούμενοι όπως πολύ σωστά γράφει η Μυρσίνη Ζορμπά, στον Πρόλογό της, μιλώντας και για τον συγγραφικό εαυτό της: «Το κείμενο αυτό του βιβλίου δεν είχε ως αρχική αφετηρία το πολιτικό ενδιαφέρον για το πρόσωπο του Ανδρέα, από το οποίο κρατούσα κι εγώ τις αποστάσεις που κρατούσαμε όλες και όλοι οι αναθρεμμένοι στο κλίμα της ανανεωτικής Αριστεράς. Τώρα που το ξανασκέφτομαι, η αριστερή διανόηση κινούνταν απέναντί του μεταξύ σνομπισμού και εχθρότητας. Από τη μεριά μου, επίσης, δεν έτρεφα ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για πρόσωπα, όσο κυρίως για τη δομική ανάλυση του πολιτισμού. Με απασχολούσαν και με προβλημάτιζαν το ευρύτερο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμικού πεδίου και της σχέσης του με τη δημόσια πολιτική, ο ρόλος των διανοουμένων, ιδιαίτερα εκείνων της Αριστεράς, η έννοια της «ηγεμονίας» του Γκράμσι και, πιο συγκεκριμένα, η επαλήθευση ή η διάψευση της περίφημης ηγεμονίας της αριστερής κουλτούρας», σελ. 8.

 Ίσως το πολιτικό υποκείμενο Ανδρέας να μην ξεπέρασε ποτέ την πολιτική εικόνα της πατρικής παρουσίας που στερήθηκε μετά τον χωρισμό του Γεωργίου Παπανδρέου από την μητέρα του Σοφία και τον γάμο του με την ηθοποιό Κυβέλη. Όμως παρά του πώς μας τον παρουσιάζει η Μυρσίνη Ζορμπά ή άλλοι μελετητές του, παρά τα σκιερά σημεία και ορισμένες φορές ομιχλώδεις εικονογραφήσεις του χαρακτήρα του, ο πολιτικός και οραματιστής Ανδρέας μας «δίδαξε» ότι προοδευτικός διανοούμενος και η πολιτική δεν μπορεί παρά να έχει ένα και μόνο σκοπό, στόχο, την προοδευτική διακυβέρνηση. Ενδέχεται να είναι μία άποψη η οποία στηρίζεται στην αρχαία Πλατωνική αξία του βασιλιά φιλόσοφου. Η Τέχνη, δεν είναι ένα παιχνίδι επί χάρτου, παιγμένο από διανοούμενα στρατιωτάκια, λόγια αλογάκια και αφ’ υψηλού αντιμετωπίσεις του πόπολου. Οι καλλιτέχνες δεν είναι μία "πεφωτισμένη πρωτοπορία" που αγνοεί τις ανάγκες του λαού, όπως αρέσκονται να πράττουν ορισμένοι διανοούμενοι. Το διακύβευμα της πολιτικής είναι ο άκρατος ρεαλισμός, ίσως ακόμα και το Μακιαβελικό «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Η πολιτική στηρίζεται στην δική της ηθική που την αναθεωρεί ανάλογα με τις περιστάσεις που έχει να αντιμετωπίσει και τα προβλήματα να λύσει όχι σύμφωνα με τα αξιακά μέτρα και σταθμά των ανθρώπων της Τέχνης. Ο κόσμος μας δεν είναι ουτοπικός, ιδανικός, είναι σκληρός, τοξικός και επικίνδυνος, εχθρικός, καθόλου μα καθόλου ονειρικός όπως τον ονειρεύονται οι διανοούμενοι καβαλάρηδες του Πήγασου της Τέχνης. Το πείραμα του λόγιου και διανοούμενου- φιλόσοφου που βρίσκεται στην εξουσία, το ζήσαμε με την άνοδο στην προεδρία της ελληνικής δημοκρατίας του Κωνσταντίνου Τσάτσου, προερχόμενου από την συντηρητική παράταξη πολιτικού. Οι παλαιότερες γενιές με την περίπτωση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ακόμα και του ποιητή Θεμιστοκλή Αθανασιάδη Νόβα. Όλοι οι της γενιάς μου βλέπαμε και διαισθανόμασταν πως αντιμετώπιζαν και χαρακτήριζαν οι καλλιτέχνες και άνθρωποι της τέχνης και του πνεύματος τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τι έγραφαν οι εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής. Η πολιτική εξυπνάδα του Σερραίου πολιτικού ήταν ότι αν και «ευνούχιζε» πολιτικά τους συνεργάτες του, τους άκουγε και υιοθετούσε τις ιδέες τους, αντίθετα από τον Ανδρέα Γ. Παπανδρέου που με τις κυκλοθυμικές του διαθέσεις και αντιδράσεις τους παρόπλιζε και μαζί και τις αναθεωρητικές και εκσυγχρονιστικές σύγχρονες ιδέες τους. Από τους δεκάδες ανασχηματισμούς του, να επαναλάβουμε, μόνο η συναγωνίστριά του Μελίνα Μερκούρη παρέμεινε στην θέση της στο υπουργείο πολιτισμού. Το ίδιο και ο «αχυράνθρωπος» πολιτικός φίλος του αν θυμάμαι σωστά, αυτός που είπε ότι «αν δεν ήταν ο Ανδρέας δεν θα μας ήξερε ούτε ο θυρωρός της πολυκατοικίας μας» και δεν είχε άδικο. Στο κεφάλαιο «Πολιτιστική ταυτότητα» στην σελίδα 21 η Μυρσίνη Ζορμπά μας μεταφέρει ένα απόσπασμα από την περιγραφή του συγγραφέα του «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού τον οποίο ο Ανδρέας προσκαλούσε και έτρωγαν μαζί στο Καστρί συζητώντας, όπως και τον ηθοποιό Γιώργο Πάντζα. Ο μυθιστοριογράφος και πολιτικός Βασίλης Βασιλικός μιλώντας μας για την «αντιπνευματικότητα» του Ανδρέα βλέπε εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» 24/6/1996, μας μεταφέρει η Ζορμπά: «Τότε, σε κείνες τις μέρες, πριν από τις εκλογές του ’81, όταν βρισκόμασταν πιο συχνά, ένα μεσημέρι, χωρίς εγώ καθόλου να τον προκαλέσω, μου εξομολογήθηκε τα πάντα, για τη ζωή του, για τα παιδιά του, για τον ίδιο, καταλήγοντας πως αν «κερδίσουμε τις εκλογές, δεν θα σε ξαναδώ. Αν ζούσε ο πατέρας μου, εσύ, σαν συγγραφέας που είσαι, θα ήσουν εδώ κάθε βράδυ. Εγώ όμως δεν ενδιαφέρομαι για τη λογοτεχνία ούτε για την τέχνη γενικά. Αν είναι να διαβάσω ένα βιβλίο το βράδυ, θα προτιμήσω ένα οικονομικό εγχειρίδιο (…)». Η εξομολόγησή του αυτή μου βούλωσε το στόμα για δέκα ολόκληρα χρόνια. Το αντιπνευματικό ΠΑΣΟΚ, όπως διαμορφώθηκε κάτω από τον αστερισμό του, με προβλημάτισε», σελ. 21. Ανεξάρτητα σε ποιο βαθμό αληθεύουν τα λεγόμενα του συγγραφέα Βασίλη Βασιλικού ή αν αληθεύουν χωρίς αμφισβήτηση, η στάση και συμπεριφορά του πολιτικού, πρωθυπουργού Ανδρέα, απέναντι στους έλληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες είναι που δεν του συγχώρεσαν ποτέ τόσο οι αστοί όσο και οι αριστεροί- κομμουνιστές πνευματικοί άνθρωποι της χώρας στην εποχή του. Αλλά και όσοι παρευρίσκονταν έστω ελάχιστες φορές στις πολιτιστικές συνεδριάσεις του Πασοκ στα Γραφεία του, θα θυμούνται τα ελάχιστα πρόσωπα του πνευματικού χώρου που παρευρίσκονταν και μιλούσαν θετικά για το κόμμα, τον Ανδρέα και την κυβερνητική πολιτική του. Μόνο όμως η δυναμική και επιβλητική παρουσία της Μελίνας όπως φαίνεται δεν αρκούσε. Όμως για να είμαστε δίκαιοι στην πολιτική μας κρίση, ένας πολιτικός, μάλιστα όπως ο Ανδρέας, δεν κρίνεται και αξιολογείται από τι θα που για αυτόν ή θα γράψουν οι πνευματικοί άνθρωποι, οι καλλιτέχνες του τόπου του, τι εξέφρασε παλαιότερα ο Αντόνιο Γκράμσι ή ο Νόαμ Τσόμσκι. Δεν γνωρίζουμε και τόσα πολλά για την πολιτισμική προσφορά του Παλμίρο Τολιάτι, του Ζωρζ Μαρσέ, του Μπερλίνγκουερ, του Ζαν Ζορές και άλλων σοσιαλιστών ή κομμουνιστών πολιτικών ηγετών του προηγούμενου αιώνα. Φωτεινό αλλά όχι ασκίαστο παράδειγμα παραμένει ο Γκωλικός συγγραφέας και υπουργός πολιτισμού Αντρέ Μαλρώ. Ο πολιτικός και η αποτελεσματικότητά του κρίνεται και αξιολογείται από τις ρήξεις που έφερε μέσα στο υπάρχον οικονομικό σώμα, θεσμικό και νομοθετικό κατεστημένο σύστημα και πλαίσιο υπέρ του συνόλου, του Λαού. Και εδώ, παρά τα πολιτικά και κυβερνητικά του mea culpa ο Ανδρέας πέτυχε, βαθμολογείται θετικά. Άλλαξε την χώρα και έδωσε φωνή και ίσως και εξουσία σε μεγάλες μερίδες του ελληνικού λαού που προέρχονταν από την ηττημένη μερίδα του εμφύλιου σπαραγμού. Την κυνηγημένη και φυλακισμένη, αυτήν που δεν είχε όχι μόνο πρόσβαση στους θεσμούς της κυβερνητικής εξουσίας, αλλά υπήρχε σαν πολιτική οντότητα αν είχε καθαρό μητρώο κοινωνικών φρονημάτων. Άλλαξε την εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό και στο εσωτερικό παρόλα όσα του καταμαρτυρούν και γράφουν για αυτόν. Και ας άλλαζε, τροποποιούσε την πολιτισμική και πολιτική του ταυτότητα, ας αρνιόταν την διανοούμενη ιντελιγκέντσια. Αυτήν που αναζητά μέσα από τις δεκάδες ερωτήσεις της στο μελέτημά της η Μυρσίνη Ζορμπά. Μια μελέτη που μπορεί να διαβαστεί εν συνόλω και κατά κεφάλαιο-ενότητα.

     Ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου έγραψε με την παρουσία του Ιστορία, δεν κατέβηκε από το τρένο της. Όπως και νάχει η νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδος περνά μέσα από την πολιτική οικογένεια των Παπανδρέου, και τις δύο πολιτικές όψεις και κυβερνητικές φάσεις διακυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Γιαυτό ακόμα, κατά την κρίση μου, ήταν άδικη η επίθεση που δέχτηκε από τον Κορνήλιο Καστοριάδη και άλλους παλαιούς του συναγωνιστές, ότι ο νεαρός τροτσκιστής Ανδρέας λύγισε κατά την σύλληψή του την περίοδο της Μεταξικής δικτατορίας. Οι άνθρωποι, από όπου και αν προέρχονται, από όποιο πολιτικό δημοκρατικό τζάκι και αν κατάγονται, όποια ταξική συνείδηση και αν φέρουν μέσα τους, έχουν τα σωματικά και ψυχικά τους όρια στις δύσκολες και ακραίες στιγμές της ζωής τους. Και η μαρτυρία του Ανδρέα βαραίνει και αληθεύει πιο πολύ από ότι είπαν οι διάφοροι σίγουρα σημαντικοί κουλτουριάρηδες. Ο Ανδρέας μας εξιστόρησε το δικό του προσωπικό αφήγημα ζωής και ταξιδιού στον πολιτικό ωκεανό της σύγχρονης Ελλάδος. Τον δεχόσουν όπως είναι ή τον απέρριπτες, δεν είχε μεσοβέζικες λύσεις. Δεν τον αμφισβητούσες όμως ποτέ. Δεν το ανέχονταν. Όπως δεν δέχονταν την αμφισβήτηση μέσα στην Ιστορία όλοι οι πολιτικοί ανατροπείς ηγέτες των κατά καιρούς επαναστάσεων. Τι θα συνομιλούσε ένας διανοούμενος και λόγιος πολιτικός, ένας Γκραμσιακών προδιαγραφών με τους τότε ηγέτες του δυτικού φιλελευθερισμού, της δεκαετίας του 1980 του δυτικού κόσμου; Τον Ρόλαντ Ρήγκαν, την Μάργκαρετ Θάτσερ, και άλλους ευρωπαίους νεοφιλελεύθερους ηγέτες. Τι θα άκουγαν οι γραφειοκράτες δικτάτορες του τότε ανατολικού μπλοκ. Θα μιλούσε μαζί τους για την ποίηση του Ουώλτ Ουίτμαν ή την ποίηση του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι; Ποιους είδε και συνομίλησε, τον Κάστρο, τον Ορτέγκα και άλλους τριτοκοσμικούς όπως ο Καντάφι. Συγκάλεσε σε συνάντηση τους Έξι στην χώρα μας;

     Όμως, ο άλλος Ανδρέας, ο στοχαστής και «φιλόσοφος», ο περισσότερο ανθρώπινος μετά την εγχείρησή του στην Αγγλία όπως μας αποκαλύπτεται μέσα από τις συζητήσεις του με τον δημοσιογράφο του «Βήματος» Θανάση Λάλα μας περιμένει για να γνωρίσουμε, σήμερα, τον άλλον Ανδρέα της Ιστορίας και του Μύθου.

     Στην συγγραφή του παρόντος σημειώματος, πηγές μου στάθηκαν οι τίτλοι βιβλίων που μνημονεύω καθώς και άλλοι.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς,

Τρίτη 2 Μαΐου 2023