Η ΑΛΒΑΝΙΑΔΑ

Η ΑΛΒΑΝΙΑΔΑ

Ένα ημιτελές ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη

ή Η κρυστάλλινη θλίψη της κατοπινής μνήμης

     Ίσως να μην είναι και τόσο αυθαίρετο αν γράφαμε, ότι το μεγαλύτερο αν όχι το σπουδαιότερο ποιητικό και πεζογραφικό μέρος της λογοτεχνικής παραγωγής μιας χώρας, αφορά την πολεμική ή αντίστοιχα την αντιπολεμική λογοτεχνία του λαού της. Οι άνθρωπο του πνεύματος και εν γένει οι συγγραφείς-καλλιτέχνες ενός τόπου, ανήκουν και ανήκαν συνήθως στην πρωτοπορία των ανθρώπων της εποχής τους, και, είτε μετείχαν οι ίδιοι σαν ενεργοί πολίτες της χώρας τους στα πολεμικά ή πολιτικά γεγονότα ως απλοί στρατιώτες, ή συμμετείχαν σε διάφορες αντιπολεμικές οργανώσεις ενάντια των ξένων εισβολέων που επιβουλεύονταν την εδαφική κυριαρχία του τόπου τους, οργανώνοντας ομάδες αντιστασιακής δράσης και πάλης ενάντια στον ξένο κατακτητή και εισβολέα. Το κυρίαρχο προαιώνιο και πανανθρώπινο θέμα θα σημειώναμε του Πολέμου, ο παππούς μας Ηράκλειτος μας το έκανε ξεκάθαρο μέσα στην Ιστορία, «Πόλεμος πατήρ Πάντων», της Ειρήνης, επίσης ο άλλος μας παππούς ο κωμωδός Αριστοφάνης θεατροποίησε τα αντιπολεμικά του μηνύματα στο έργο του «Ειρήνη», «Λυσιστράτη» και σε άλλες του κωμωδίες, της Αντίστασης ενάντια στον όποιο ξένο κατακτητή, και εδώ και πάλι οι πρόγονοί μας αρχαίοι συγγραφείς, το αποτύπωσαν μέσα στις τραγωδίες τους, όπως ο παππούς μας Αισχύλος στους «Πέρσες» του, ή δραματικότερα και τραγικότερα ο παππούς μας Ευριπίδης στην τραγωδία του «Τρωάδες» και οι δύο, περιγράφουν τα ιστορικά γεγονότα από την αντίθετη πλευρά, αποτελεί το σημαντικότερο κομμάτι του πολιτιστικού συστήματος μιας χώρας, ενός έθνους και ενός λαού, ο οποίος θαυμάζει τα κλέη των προγόνων του, καυχιέται για τα πολεμικά ανδραγαθήματα δράσης των άμεσων και έμμεσων συγγενών του, δοξάζει τα διαχρονικά έπη των συμπατριωτών του, τιμά τις ηρωικές του παραδόσεις, επαίρεται για το αυτοθυσιαστικό πνεύμα που επέδειξαν οι πρόγονοί του στις δύσκολες ιστορικές στιγμές που αντιμετώπισε η πατρίδα του, με δυο λόγια, μετέχει και εκ των υστέρων μέσω των διαφόρων πολιτιστικών του δράσεων και εκδηλώσεων στην διατήρηση της εθνικής του μνήμης. Αυτή είναι η μία πλευρά του θέματος, η άλλη, είναι η καθαρώς συγγραφική παραγωγή. Όλοι, μα όλοι ανεξαιρέτως οι λογοτέχνες έγραψαν ο καθένας από το δικό του μετερίζι και συγγραφικό ανάχωμα, ποιήματα, πεζογραφήματα, αντιστασιακά κείμενα, μελέτες, αυτοβιογραφίες, μας άφησαν απομνημονεύματα, επιστολές προς τους οικείους τους που έγραψαν από τις πρώτες γραμμές του μετώπου, στρατιωτικές αναμνήσεις, συνέθεσαν μουσικές μελωδίες, έγραψαν στίχους που τραγουδήθηκαν, επετειακά άρθρα για τις δύσκολες αυτές στιγμές που βιώσαν, και μεταγενέστερα, αποτύπωσαν στα κείμενά τους και τα βιβλία τους. Αν δούμε την μεγάλη αυτή κλίμακα των συγγραφικών αποτυπώσεων, αυτόν τον συγγραφικό αγωνιστικό προμαχώνα, που τα βαθειά του ίχνη αρδεύουν και το ιστορικό σήμερα, ίσως αναλογιστούμε ότι, υπάρχει στην ιστορική παράδοση κάθε τόπου, ένα μεγάλο και κυρίαρχο φιλοπόλεμο ρεύμα, ας θυμηθούμε ότι το σημαντικότερο έπος των προγόνων μας είναι η Ιλιάδα, και πολλά ποιήματα του Πινδάρου αποτελούσαν παιδαγωγική αγωγή, όμως αυτή η επισήμανση δεν μπορεί παρά να μας οδηγήσει σε μονοσήμαντες απαντήσεις, μια και κυριαρχεί ισότιμα και παράλληλα, ένα αντίστοιχο ρεύμα παράδοσης αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Ακόμα και το Πολιτικό Ημερολόγιο του δικτάτορα-πρωθυπουργού του ΟΧΙ Ιωάννη Μεταξά να διαβάσει κανείς, θα διακρίνει τον αντιπολεμικό χαρακτήρα των συγγραφικών απομνημονευμάτων ενός έλληνα σύγχρονου πολιτικού, που η Μοίρα του έδωσε την ευκαιρία να αντιπροσωπεύει εκείνη την ιστορική στιγμή το ελληνικό έθνος. Και ασφαλώς δεν αναφέρομαι στα γνωστά σε όλους μας Απομνημονεύματα των Ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, και το αντιμιλιταριστικό πνεύμα που συναντάμε σε αρκετές σελίδες τους.  

     Είναι δύσκολο να εξαντλήσει ο όποιος ερευνητής, το τεράστιο και πολύπλευρο αυτό θέμα, παρά την μεγάλη και ικανοποιητική εποπτεία που έχουμε επί του θέματος στα κατοπινά χρόνια, από σημαντικές μελέτες όπως της Αγγέλας Καστρινάκη, «Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950», το πολύτομο έργο του Τάσου Βουρνά, «Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας», το κλασικό περιοδικό της αριστεράς «Επιθεώρηση Τέχνης» την δίτομη «Ανθολογία Ελληνικής Αντιστασιακής Λογοτεχνίας 1941-1944», που επιμελήθηκε και επέλεξε η συγγραφέας Έλλη Αλεξίου, επίσης την «Ανθολογία Λογοτεχνικών Κειμένων Έπους 1940-1941» σε επιμέλεια του Πάνου Ν. Παναγιωτούνη και Παύλου Π. Ναθαναήλ, για να περιοριστώ σε ελάχιστους τίτλους, και από τα εκατοντάδες άρθρα, δες πχ. αυτά του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, «Εκδοτική και πνευματική ζωή 1941- 1944», και Γιώργου Βελουδή, «Η ελληνική λογοτεχνία στην Αντίσταση» και  φυσικά τις μελέτες του Αλέξανδρου Αργυρίου, στο περιοδικό Διαβάζω τχ. 58/15-12-1982, στο αφιέρωμα «Αντίσταση και Λογοτεχνία», αλλά και σε κείμενά του στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς-Μπριτάνικα, ή της φιλολόγου και συγγραφέως Αλεξάνδρας Μπουφέας «Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Κατοχής» δες αφιέρωμα της εφημερίδος «Η Καθημερινή» 28/10/1992, και την μετέπειτα μελέτη της, ή του πεζογράφου Φίλιππου Φιλίππου «Οι Έλληνες Λογοτέχνες στην Κατοχή», περιοδικό Ιστορία τχ.464/2,2007 για να μνημονεύσω απειροελάχιστες πηγές και αναφορές, που έχουν εδώ και εβδομήντα και πλέον χρόνια δημοσιευτεί στις ελληνικές εφημερίδες, τα περιοδικά, και τα εκατοντάδες κατά καιρούς βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει. Το θέμα είναι τεράστιο και πολυποίκιλο και χωρίς μάλλον ξεκάθαρη οριοθέτηση για το τι αποτελεί Πολεμική και τι Αντιπολεμική Λογοτεχνία, στο πεδίο τόσο της πρωτογενούς καταγραφής της όσο και σε εκείνο του μετέπειτα συγγραφικού σχολιασμού της και αξιολόγησής της. Η παραγωγή πάντως είτε στην μία περίπτωση είτε στην άλλη, είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και εξακολουθητική και το ερώτημα κατά την γνώμη μου παραμένει ακόμα ανοιχτό.

     Στην χορεία αυτή των ελλήνων πνευματικών δημιουργών που αντιστάθηκαν στον ξένο κατακτητή είτε μετέχοντες στα πολεμικά γεγονότα είτε αφήνοντάς μας ημερολογιακές αναμνήσεις ή γράφοντας μεταγενέστερα ποιήματα ή πεζά ή θεατρικές επιθεωρήσεις όπως ο πειραιώτης Μίμης Τραϊφόρος, μουσικές συνθέσεις που έγιναν εθνικά εμβατήρια όπως ο Μιχάλης Σουγιούλ, ή συνθετότερες επιφυλλίδες όπως ο αρχαιολόγος Μανόλης Ανδρόνικος, χρονογραφήματα όπως ο Παύλος Παλαιολόγου κλπ, ανήκουν αρκετοί λογοτέχνες, ενδεικτικά, αντιπολεμικά και αντιστασιακά ποιήματα έγραψαν: ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Τάσος Λειβαδίτης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Ιωάννα Τσάτσου, ο Κώστας Βάρναλης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Βασίλης Ρώτας, ο Νίκος Παπάς, ο Γιώργος Σαραντάρης, πολύτιμες αναμνήσεις μας κληροδότησε και η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα,-που αυτοκτόνησε με την εισβολή των γερμανών κατακτητών στην χώρα-και εκατοντάδες άλλοι, όπως μας φανερώνουν οι Ανθολογίες του θέματος, και μας αποκαλύπτουν την σταθερή και επαναλαμβανόμενη παρέμβαση των ελλήνων πνευματικών δημιουργών που αρχινά στην νεότερη ιστορία της Ελλάδας μάλλον το 1929 με την ψήφιση από τον Ελευθέριο Βενιζέλο του περιβόητου «Ιδιώνυμου» με προεξάρχοντες διανοούμενους τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, την Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον πειραιώτη Παύλο Νιρβάνα και άλλους συγγραφείς που αντιστάθηκαν στην ψήφιση του Νόμου.

     Σε αυτήν την χορεία των δημιουργών που μας άφησαν έργα που αναφέρονται είτε στις περιπέτειες που έζησαν οι έλληνες στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε στους Βαλκανικούς Πολέμους, είτε στην περιπέτεια της Μικρασιατικής Καταστροφής είτε στα πιο πρόσφατα στρατιωτικά γεγονότα και αντιστασιακά ανδραγαθήματα του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ανήκει και ο ανθυπολοχαγός ποιητής Οδυσσέας Ελύτης και ένα μέρος του έργου του. Αντίστοιχα, ο ισπανός Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα στην Ισπανία μετείχε ενεργά στην αντίσταση του λαού του στην εποχή του κατά της φασιστικής διακυβέρνησης του Φράγκου, και το πλήρωσε με την ζωή του, αλλά και οι γάλλοι κομμουνιστές ποιητές Λουϊ Αραγκόν και Πωλ Ελυάρ στάθηκαν στο πλευρό του ελληνικού λαού την περίοδο της γερμανικής κατοχής και αντίστασης, και με τα κείμενά τους εμψύχωσαν το φρόνημα του σκλαβωμένου λαού, όπως στο εσωτερικό της χώρας έπραξαν οι φωνές της τραγουδίστριας της Νίκης Σοφίας Βέμπο και της Άννας Καλουτά.

     Η τελευταία Βιβλιογραφία που έχει συνταχθεί για τον Νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη από τον συγγραφέα και ερευνητή Δημήτρη Δασκαλόπουλο, «Βιβλιογραφία Οδυσσέα Ελύτη(1971-1992)», έκδοση Εταιρείας Συγγραφέων 1993, μας δείχνει το συνεχές ενδιαφέρον για τον ποιητή και το έργο του, αλλά και οι εκατοντάδες μεταγενέστερα μικρές ή μεγάλες μελέτες που ασχολήθηκαν με το έργο του και τα βιβλία που εκδόθηκαν συνεχίζουν την αμείωτη προσοχή του ποιητικού και όχι μόνο κοινού για το αηδονάκι αυτό του αιγαίου.

     Ο Οδυσσέας Ελύτης, και σε άλλα του γνωστά μας έργα έχει κρυσταλλώσει τις ποιητικές του αναμνήσεις από την περίοδο εκείνη, που υπηρέτησε στο μέτωπο ως ανθυπολοχαγός και μετείχε στα πολεμικά συμβάντα. Κυριότερα είναι το έπος του «Άξιον Εστί» και η ποιητική του σύνθεση «Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», χωρίς να λείπουν και οι άμεσες ή έμμεσες αναφορές και σε άλλες του ποιητικές συνθέσεις και αυτοβιογραφικά του κείμενα.

     Στο σημείωμα στο ιστολόγιο, δεν θα κάνω μια φιλολογική ανάλυση του ημιτελούς αυτού ποιήματος, που θα βάρυνε την παράθεση και την απόλαυση του ίδιου του κειμένου, του οποίου εικόνες, λέξεις, φράσεις, σπαράγματα στίχων, ατμόσφαιρα, έχουν τροφοδοτήσει άλλα του έργα, το αντιγράφω με την ευκαιρία της εθνικής επετείου, μια που εγώ τουλάχιστον, δεν το συνάντησα δημοσιευμένο ολόκληρο σε ανθολογίες ή άλλες μελέτες-ίσως μια εκτενέστερη έρευνα μας έδινε περισσότερα πληροφοριακά στοιχεία-το ερανίζομαι από την ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΠΟΥΣ 1940-1941, εκδόσεις Δωδεκάτη Ώρα-Αθήνα 1964 σε επιμέλεια των Πάνου Ν. Παναγιωτούνη και Παύλου Π. Ναθαναήλ, σελίδες 38-. Εξαιρετικό και απαραίτητο βοήθημα για την κατανόηση της ημιτελούς αυτής ποιητικής σύνθεσης του Οδυσσέα Ελύτη, αποτελεί το κεφάλαιο Η «ΑΛΒΑΝΙΑΔΑ», του κριτικού Αντρέα Καραντώνη από το βιβλίο του «Για τον ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ», εκδόσεις Δημητρίου Ν. Παπαδήμα 1980.

     Η «ΑΛΒΑΝΙΑΔΑ», σύμφωνα με τις πηγές για το έργο του ποιητή, το πρώτο της μέρος, πρωτοδημοσιεύτηκε στο φοιτητικό περιοδικό «Πανσπουδαστική» τεύχος 41 στις 22 Οκτωβρίου του 1962, από αυτήν την δημοσίευση την αναδημοσιεύουν αποσπασματικά, οι μεταγενέστεροι ποιητικοί ανθολόγοι ή μελετητές. Αποτελεί η ποιητική αυτή ημιτελής μονάδα, μέρος μιας μεγαλόπνοης επικής οραματικής σύνθεσης της με τον γενικό τίτλο «Βαρβαρία».

Γράφει σχετικά ο Αντρέας Καραντώνης:

«Αυτός ο τίτλος, αυτή η «Βαρβαρία», που έμοιαζε με ονομασία κάποιου μυθικού μά και αποτρόπαιου κράτους, απειλητικού πάντα για τη μικρή και φτωχή μα ηλιόχαρη χώρα μας που ήδη σφαδάζει κάτω από τα σιδερένια πλέγματα των Ευρωπαίων βαρβάρων, μου είχε ανοίξει ορίζοντες μαγικών ποιητικών υποσχέσεων. Και κάθε φορά δεν έπαυα να ρωτώ και να ξαναρωτώ τον Ελύτη για τη μοίρα της «Βαρβαρίας». Κι εκείνος μου απαντούσε πάντα με αόριστα χαμόγελα και με μισόλογα, δίνοντάς μου να καταλάβω πως αυτή η «Βαρβαρία» κυοφορούνταν μέσα του ανάμεσα στη βεβαιότητα και την αβεβαιότητα που τόσο καλά τη γνωρίζουν οι γόνιμοι ποιητές-δηλαδή οι ποιητές που την ίδια στιγμή τους κεντρίζουν πολλά «ετεροθαλή» ποιητικά θέματα και προπλάσματα, χωρίς να αποφασίζουν μια προτίμηση, με κίνδυνο να σβήσουν μια μέρα από τον κατάλογο της φαντασίας τους όλα αυτά τα νεφελώδη σχεδιάσματα των «αγέννητων ψυχών», όπως θα έλεγε-και όπως είπε-ο Παλαμάς των «Βωμών».

     Η δημοσίευση και η θριαμβευτική, η αληθινή «εθνική επιτυχία» του «Ανθυπολοχαγού της Αλβανίας»(1945) δεν επέτρεψε να «κάνει τύχη» το κατοπινό ποίημα του Ελύτη «Η καλοσύνη στις Λυκοπορίες», που δημοσιεύτηκε στο 1^ο τεύχος του περιοδικού «Τετράδιο»(1947) και που, βέβαια, παρά τις αρετές του, φάνηκε πως δεν είχε να προσθέσει τίποτε το καινούργιο στη συναρπαστική ατμόσφαιρα του «Ανθυπολοχαγού». Ένα τρίτο ποίημα, της ίδιας υφής με τα προηγούμενα, η «Αλβανιάδα», που είχε μια ιδιότυπη ιστορία, μας επιτρέπει σήμερα να υποθέσουμε πως μέσα σ’ αυτή την τριλογία εξαντλήθηκε η αρχική έμπνευση της «Βαρβαρίας». Και δεν υπάρχει αμφιβολία, πως αυτή η τριλογία(την ονομάζω τριλογία, χωρίς να ξέρω αν βρίσκονται στα χαρτιά του Ελύτη και άλλα σχεδιάσματα ή ολικά ή αποσπασματικά επιτεύγματα σχετικών πολεμικών επεισοδίων) αναχωνεύτηκε ολόκληρη και πήρε μια τελική και σφαιρική, όσο και πλαστική συνθετική μορφή στο «Άξιον Εστί», που με τη συγκατάθεση του μεγάλου αναγνωστικού κοινού και τα θαυμαστικά χειροκροτήματα της μεταπολεμικής, κυρίως, κριτικής αξιολογήθηκε σαν το κορυφαίο και το πιο αντιπροσωπευτικό δημιούργημα του Ελύτη»...

     Τον Οκτώβριο του 1956 το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας σε πρώτη ραδιοφωνική εκτέλεση μετέδωσε το έργο σε απαγγελία του ηθοποιού και θεατρικού συγγραφέα Θάνου Κωτσόπουλου, ραδιοσκηνοθεσία του ποιητή Νίκου Γκάτσου και μουσική επένδυση του Μελωδού των Ονείρων μας Μάνου Χατζιδάκι.

«ΑΛΒΑΝΙΑΔΑ»

Ποίημα για δυό φωνές

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

-Σπίτια στην ώχρα, κίτρα της θαλάσσης

Θύρες αρχοντικιές με σκαλιστό Δικέφαλο

-Πύλες με το διπλό πελέκι

Όπου φυσούν τη σάλπιγγα όρθιοι Λέοντες

-Και βουνά θεοτικά βυθίζοντας

Αίσθησες μέσα στο δρυμώνα του Καιρού

(Μέλλοντας κι’ αυτές οξιές να γίνουν)

-Κι’ όπου με τη χαρά την ήχινη του μπρούντζου

Τόνα πόδι στ’ αχνάρι τ’ αλλονού

Μαύρες οχτάδες παν και τυμπανίζουν-

-Εδώ διαβήκαμε σειρά γενιές

Ποιες με βιβλίο ποιες με το τουφέκι

-Ποιες με τον Ιανό ποιες με τον Καίσαρα

-Νέες που σύρναν τη δροσιά

Γέροι μ’ ένα παλιό πουνέντε στο γύρο του προσώπου τους

-Χρόνους πολλούς

Με την πειθώ, το χρήμα τη φοβέρα

-Αιώνες αιώνων

Με το ψωμί και την ελιά και το πικρό προσκέφαλο!

-Α ν’ αντηχούσε με κλαγγή παρόμοια

Κ’ η μικρή μενεξεδένια χώρα

Πώχει πολύ το φως, το βιός ολίγο

Και σκεπή τη γνώση των ανθρώπων!

-Όμως γι’ αυτό και για τ’ αόρατο άλλο

Έλαμπε τώρα στ’ ανοιχτά του Κάστρου

Η μνήμη πυρωμένη σαν θυμάρι αγέραστο…

-Άπραγοι μήνες! Άλω των δεινών!

Του Ζυγού ο Σκορπιός ακροάγγιζε το δίσκο

-Κρίνοντας την αμάχη των νερών

Ύψωνε σοβαρό το δάχτυλο η Παρθένος

-Να το Τυρρηνικό! Και να το Λάτιο!

Κι η γνώμη που μεσορανίς ωσάν ασώματο

Μελανό πουκάμισο περνά

-Κύττα! Η σκιά σου πάνου απ’ τα χωράφια

Μοιάζει μαχαίρι που τα κυνηγά

-Η σκιά του πάει με το δικό της δίκηο

Και κατά τους Κορφούς το αντιχτυπά-

-Βράχος αστράφτει εκεί που τον πατεί ο Λευτέρης!

Άκουσε πως φυσάει μες στο τραγούδι του!

Η μυρτιά που τρέμει κάτω απ’ τη φωνή

Ο αέρας δεν την καταλύει

-Ο αέρας τα λάβαρα τινάζει

Βήματα και φωνές κάτω απ’ το Κολοσσαίον

Κιόλας η Λύκαινα στης Αθηνάς το πόδι

Ανοίγει στόμα και βρυχιέται

-Το δίκηο στ’ ουρανού την άπλα λάμπει σαν κιονόκρανο!

-Την ώρα που με τη γροθιά κτυπώντας το τραπέζι

Άνθρωποι με κρανίο γυμνό και με δασό σαγόνι

«Θάλασσα της Μεσόγειος» λεν «δική μας θάλασσα»

-Πάνω της ετοιμάζει τα σεντόνια τώρα

Τώρα ξαπλώνει πάνω της γλυκά ο Λευτέρης

Τη νέα γυναίκα, τα παιδιά του

-Πέφτει το βράδυ σβύνει ο ήλιος

-Πέφτει το βράδυ ανάφτει ο λύχνος

Η τάξη της αγάπης να! Η κουρά να των κυμάτων

-Η νύχτα να! Με το διπλό παιχνίδι των κριμάτων!

           *

-Ο νούς και τ’ άστρα κάνουν ψηλά χρυσό σταυρό

Που χαμηλώνει αγιάζοντας το λόγο των γερόντων

Στο σιδερένιο γύρω το τραπέζι

Μυρίζουν ούζο τα πλατάνια και γλυκάνισο

-Μυρίζουν όρη απάτητα οι πνοές

Που μες στο σίδερο ξυπνούν την ηλιοβόρο μνήμη του

Τον σφένταμο τον βουερό πατώντας
Οι ρόδες οι αλυσσωδετές, κράξιμο δεν ακούστηκε
-Μόνο στου Καλαμά το ρέμμα
Δέος αξήγητο περνά
Όπου και τη  στερνή σταγόνα του Θεού εμπιστεύεται
-Η Μεραρχία Τζούλια
-Κάτω από τα γιοφύρια όπου το μπαρούτι ασκήτευε
Μια πεταλούδα φλόγας δειλιάζει πάει κι΄έρχεται
Ν' αγγί-να μην αγγίζει
-Με τη Μεραρχία Φερράρα
-Ένας άγγελος μ' αμπέχωνο ανοιχτό
Αγουροξυπνημένος γυρίζει τ' αντίσκηνα
Μοιράζοντας "λάμπες θυέλλης"
-Το Α Σύνταγμα των Γραναδιέρων
Και το Β Σύνταγμα των Αλπινιστών
Άλλοι φαντάροι μπήγανε γερά
Και της Καρτερωσύνης κόβαν τον αμίαντο
-Οι θωρακισμένοι Κένταυροι
-Ενώ στα πόδια του Ναού με τη μυρτιά του Οκτώβρη
Πλαγιάζοντας η ανίδεη Πολιτεία
Έβλεπε μες απ' τις χαράδρες του ύπνου
Να προβάλλουν μ' ανοιχτά φτερά
Τα δεκατρία παγόνια:
-Οι Στρατηγοί
Μπεράντι, Ολεάνο, Αρέτζιο
-Η όργητα δάγκωνε τα σίδερα
Στα ρολόγια μέσα τ' αργοκίνητα
Σφυροκόποι ατσάλωναν ανόμοιες ώρες
-Μόσσι, Πιατσάν, Γκαμάρι
-Ένα κοκκόρι λάλησε πάνου απ' τα παραπήγματα
-Μάλλι, Φερρέρο, Σαντοβίτο
-Άξαφνα στο Παλάτι φώτα
Ψιλό ψιθυρητό στους μυστικούς διαδρόμους
Άνθρωποι με φακέλλους ανεβαίνοντας
Την πρώτη σκάλα-η όψη τους χλωρή
-Ρόσσι, Τζανίνι
-Ακαριαία τα δάχτυλα μιλούν και γιγαντώνουνται
Στα μακρινά και απόκοσμα τηλεγραφεία
Οι αράχνες των σκιών, τ' ακατανόητα λόγια
-Μερκάλλι, Πιτσολάττο
-Πάνουθ' ετοιμοξέσπαστη κραυγή
-Ξαμώνει πόρτες και παράθυρα:
-Οι Λύκοι
-Όλες μαζί σημαίνουν οι σειρήνες
Μαζί σημαίνουν οι σειρήνες όλες:
-Οι Λύκοι της Τοσκάνης!
-Η αιωνόβια η φωτιά τινάζει το καπάκι της!