ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ, Ισημερίες

Οδυσσέα Ελύτη, Ισημερίες 

                          23 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 

Η απόλυτη αρμονία είναι η εξουδετέρωση  των δύο αντίπαλων φορτίων

                                 ή

Η  ισορροπία ανάμεσα σε δύο αντίθετες δυνάμεις 

Η λέξη ισημερία προέρχεται από το επίθετο «ίση» ( ίσος -η-ον)  και τη λέξη «μέρα» -ίση μέρα =ισημερία. Στα λατινικά αποδίδεται αντιστρόφως ανάλογα με τη λέξη aequinox -το επίθετο aequus (aequus -a-um= ίσος) και τη λέξη «nox» (νύχτα), οπότε θα έπρεπε να λέγεται ισονυκτία, ίσως. Μέρα ίση σε διάρκεια με τη νύχτα. Μέρα και νύχτα που μοιράζονται ακριβοδίκαια το φως και το σκοτάδι, που έχουν εξισορροπήσει τα αντίπαλα φορτία τους, που η μία είναι η άλλη μορφή της άλλης, μια παλίντονη ή παλίντροπη αρμονία, όπως είναι η επαναλαμβανόμενη διαδοχή τους,  η σχέση του πάνω με το κάτω, της φιλότητας με το νείκος, της έλξης με την απώθηση, της τραμπάλας η κίνηση, της κούνιας το πήγαινε έλα, στα παιδικά παιχνίδια, της ρακέτας και του πινγκ-πονγκ το μπαλάκι. Όλα κάτι άλλο, πέρα από τα απλά φαινόμενα, σημαίνουν. 

Η ισημερία  συμβαίνει φυσικά δύο φορές τον χρόνο. Στις 21 Μαρτίου, που συμπίπτει με την ημέρα της Ποίησης, και στις 23 Σεπτεμβρίου. Και στις δύο περιπτώσεις είναι η στιγμή που ο ήλιος βρίσκεται σε κάθετη σχέση με τη γη. Τέμνονται καθέτως. 

Πιο συγκεκρυμένα, ο άξονας του ήλιου είναι κάθετος στη γη, με το φως και τη σκιά να μοιράζονται εξίσου το μισό της γήνινης επικράτειάς τους, εξ ου και η ισημερία ή ισονυκτία. Ήτοι η απόλυτη δικαιοδοσία της μέρας και της νύχτας στα δύο ημισφαίρια της γης.   

Κι επειδή οι άνθρωποι σε τέτοιες ωραίες και μοναδικές συμπτώσεις αποδίδουν και πολλά καλά (αναλόγως και κακά), οι ποιητές προπάντων φορτίζουν τη χρονική στιγμή με κάποιο πολύ σημαντικό γεγονός. 

Ο Οδυσσέας Ελύτης, στην εμβληματική του σύνθεση Το Άξιον Εστί, μια τέτοια στιγμή νιώθει τον συγκλονισμό από τον άξονα του ήλιου που τον διαπερνά: 

              Ήταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου

 μας λέει στον 1^ο  Ύμνο 

και παρομοίως συνεχίζει στον 7^ο Ύμνο:

Επειδή και οι ώρες γύριζαν όπως οι μέρες

με πλατιά μενεξεδένια φύλλα στο ρολόι του κήπου

                                      Δείχτης ήμουν εγώ

……………………………………….

    Ήταν το πρώτο τρίξιμο του ξύλου μέσα μου 

………………………………………………….

Πήρε όψη ο Ήλιος. Ο Αρχάγγελος ο αεί δεξιά μου …

Είναι επομένως φανερό πως  ο Προσανατολισμός του ποιητή, η πορεία του προς τον ήλιο έχει πλέον ολοκληρωθεί και ο ήλιος γίνεται Αρχάγγελος και οδηγός του. Και  ο ποιητής γίνεται μέρος  του Ήλιου και εντολοδόχος του:

Εντολή σου, είπε αυτός ο κόσμος …

Αργότερα θα συναντήσουμε τον ποιητή στις Ισημερίες

Κι όπως έχουν να λένε δυο φορές το χρόνο  στις 

Ισημερίες μικρά λευκά παιδιά  μηδαμινά στο ζύγι 

έπεφταν συνεχώς σαν απαλές νιφάδες και με το 

πρώτο που άγγιζαν έλυωναν κι έμενε η δροσιά

                      (Το Φωτόδεντρο… «Οδύσσεια, Πρόσω ηρέμα»)

Και ιδού το θαύμα της ουράνιας χιονόπτωσης που μεταβάλλεται σε γήινη δροσιά, ή σε μια άλλη παραλλαγή, ιδού που οι ουρανοί βρέχουν αγγέλους ή μικρούς ερωτιδείς. Πότε; Στις Ισημερίεςˑ την 21^η Μαρτίου που  εορτάζει η Ποίηση, όπως είπαμε και την 23^η  Σεπτεμβρίου που είναι η 266^η μέρα του χρόνου. Αν συναθροίσουμε τα νούμερα 2+6+6 θα έχουμε το άθροισμα 14. Το Φωτόδεντρο ως τίτλος συμπληρώνεται με την «δέκατη τέταρτη ομορφιά». Ο συσχετισμός μπορεί να είναι τυχαίος, μπορεί όχι.  Αλλά το καθοδηγητικό ένστικτο δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί και μάλιστα αν συνυπολογίσουμε τους στίχους, πάλι από το Φωτόδεντρο… και συγκεκριμένα από το ποίημα «Εκείνο που δε γίνεται»:

Ίσια ναι πάει ο χρόνος αλλ’ ο  έρωτας κάθετα

 και ή κόβονται στα δύο ή που δεν απαντήθηκαν ποτέ

Αλλ’ αυτό που μένει σαν

Άμμος από δυνατόν αέρα στα δωμάτια   και αράχνη  

κι έξω στο κατώφλι

…………………………………………………………

                             Και προπάντων στα βουνά της Κρή-

της  που μικρός τα ’χα στο χιόνι και τα ξαναβρήκα δρο- 

σερά ……….

Καταλήγουμε στο ότι το θαύμα των ισημεριών είναι, πέρα από την  απόλυτη ισορροπία τού πάνω με το κάτω, η εμφάνιση του Αρχάγγελου που έρχεται σαν έρωτας ουρανοκατέβατος – εξ οράνω- για να δροσίσει τη γη. 

Ένας κρυμμένος Ευαγγελισμός υποφώσκει εδώ. Είναι η γη που διψασμένη δέχεται την ουράνια δροσιά: «Από τότε που η ευπέδιλος Ίρις, χρυσοκόμα Ζεφύρω μίγεισα, έφερε στον κόσμο τον Έρωτα και η γη πεινασμένη άνοιξε την αγκαλιά της στο μεγάλο μήνυμα, μύρισε ωραία η χλόη» (Ανοιχτά Χαρτιά, «Τα κορίτσια», σελ. 127). 

 Ο «δυνατός αέρας» του ποιήματος σηματοδοτεί το πέρασμα του αγγέλου-Αρχαγγέλου, ψηλά, στα βουνά της Κρήτης, τα χιονισμένα και δροσερά. Το πέρασμα του Αρχαγγέλου-έρωτα που γεννά ζωή στον κόσμο και όχι μόνο, εφόσον μια από αλλού μαρτυρία έρχεται να κατατεθεί πλάι στα όσα είπαμε και να προσθέσει ακόμα μιαν  αρχαγγελική εικόνα:

«Γύριζα όλη μέρα στα στενά δρομάκια του Τολέδου, οσμιζόμουν θειάφι, σαν να ’χε πέσει κεραυνός, σαν να ’χε διαβεί λιόντας και μύριζε θεριό ο αγέρας, τρεις και πάνω αιώνες ύστερα από το πέρασμά σου…»  ( Αναφορά στον Γκρέκο, Νέα Αναθεωρημένη Σύγχρονη Έκδοση, επιμ. Ν. Μαθιουδάκης, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2014, σ. 499). 

Πρόκειται βεβαίως για τον Νίκο Καζαντζάκη που συναντιέται με τη μυρωδιά του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο. Που έχει ζήσει και αυτός, γέννημα της Κρήτης, στα βουνά της και έχει νιώσει, από παιδί χιόνι και δροσιά και έχει αισθανθεί τον Άρχάγγελο με τα μεγάλα φτερά που ζωγράφισε. 

Το πλαίσιο είναι πολύ σημαντικό. Ο Ελύτης αξιοποίησε τον μύθο του έρωτα ουρανού και γης, της Ίριδας και του Ζέφυρου,  του υποθετικά εφικτού και του ανέφικτου. 

Τι είναι, λοιπόν η ισημερία; Η άκρα δικαιοσύνη! 

Όμως, επειδή τίποτα δεν είναι μονοσήμαντο σε μία ελυτική φράση ή εικόνα, αυτή την άκρα δικαιοσύνη έχουμε τη δυνατότητα να την αναζητήσουμε σε οπτική εκδοχή στα κολλάζ του. Ενδεικτικά, στη σελίδα 14 των Συνεικόνων του «Η διαγώνιος» δεν είναι άλλο από αυτή την απονομή δικαιοσύνης, ανάμεσα στη στεριά και στη θάλασσα. Σαν αντικαθρεφτισμός της μιας στην άλλη. Ωστόσο, η άκρα δικαιοσύνη δεν εξαντλείται σ’ αυτό που φαίνεται ούτε μόνο στην  υλική υπόσταση των πραγμάτων, αντιθέτως, συμπεριλαμβάνει και την ιδεατή προέκτασή της, φανερώνοντας την αφανή αρμονία κρείττονα της φανερής, την οποία δεν επιτρέπεται να παραβλέψουμε, ως το ψυχικό αντίγραφο της ύλης μας. 

Και για να προχωρήσουμε λίγο τους προβληματισμούς μας, έχουμε ένα άλλο κολλάζ με το τίτλο «Το μήνυμα», όπου μια Κόρη- άγγελος που βγαίνει από ένα κοχύλι και φέρει φτερά από κοχύλια, κατεβαίνει από τον ουρανό, ενώ κάτω στη γη έχουν ξετρελαθεί δεκάδες ανεμόμυλοι. Το μήνυμα μοιάζει σαφές: ο θηλυκός άγγελος έρχεται από ψηλά, σαν άνεμος, σαν έμπευση και, την κατάλληλη στιγμή, για κάποιον, όσο του προσφέρουν τη δυνατότητα οι προσλαμβάνουσες που διαθέτει, θα την αξιοποιήσει. Τέτοιος είναι ποιητής, βεβαίως. 

Η σημαδιακή μέρα της ισημερίας είναι ημερολογιακά συγκεκριμένη, όπως ήδη είπαμε. Για τον ποιητή όμως το θαύμα έρχεται, όταν ο χρόνος της θητείας έχει ολοκληρωθεί. Ο ποιητής είναι ο ασκητής που περιμένει τη θεοφάνεια ή ο ταχυδακτυλουργός που την προκαλεί ή ο μάγος που την αποκαλύπτει ή ο μάντης και ο προφήτης του Θεού που «μεταγλωττίζει» όσα τα μάτια του εισπράττουν σε λόγια. 

Ίσως αυτή η απροσδιοριστία να είναι η δική του προσδιορισμένη  και αενάως αναμενόμενη θαυματουργή στιγμή, ουράνια δροσιά και δικαιοσύνη σαν την ισημερία. 

                                          Ανθούλα Δανιήλ   

Πειραιάς, Τετάρτη, 16/9/2020

Ευχαριστώ την φιλόλογο και  κριτικό Ανθούλα Δανιήλ,  για την παραχώρηση του αδημοσίευτου άρθρου της για τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη.  Η Ανθούλα Δανιήλ το 1986 από τις εκδόσεις «Επικαιρότητα» κυκλοφόρησε την μελέτη της: ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ. ΜΙΑ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΠΟΡΕΙΑ. Από το Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου στους Προσανατολισμούς.  

Μελέτες της και άρθρα της έχουν δημοσιευτεί στα περιοδικά: Γράμματα και Τέχνες, Μανδραγόρας, Ομπρέλα, Νέα Εστία, Ποίηση και σε αρκετές ιστοσελίδες.