Τα «Χριστούγεννα του Σταλαγμίτη»
Ένα ποίημα του Νίκου Καρούζου για την Άγια
Νύχτα
Του ΠΑΝΟΥ ΛΙΑΛΙΑΤΣΗ
Εφημερίδα η Καθημερινή 23 Δεκεμβρίου 1997
Στα «Χριστούγεννα του Σταλαγμίτη» του Νίκου Καρούζου, προτελευταίο ποίημα στη συλλογή «Ποιήματα» του 1961 (Τα Ποιήματα Α΄ Ίκαρος) διασώζεται, πολύ αφηρημένα, η χριστιανική ρίζα του στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Αυτή τη ρίζα ποτέ δεν την απαρνήθηκε ο ποιητής, αλλά συνεχώς τη μελετούσε και την πλάταινε μέσα του με τη γνωστή του εικονοποιϊα. Είναι ένα μεγάλο και πυκνό ποίημα 59 στίχων, όπου προϋποτίθεται η ευαγγελική ιστορία των Χριστουγέννων, όπως την συναντάμε στις εορταστικές μνήμες: Η Βηθλεέμ, το σπήλαιο, τα άστρα, η Παναγία, ο Καρπός της κοιλίας Της, («ο Έρωτας»), τα ζώα στη φάτνη, το χιόνι, η προσέγγιση του χρόνου κλπ. Το μακρόσυρτο ποίημα απαρτίζεται από τρία μέρη: Η συμπυκνωμένη χριστουγεννιάτικη ιστορία ως πρόλογος (στ. 1-8) η θεολογία του χρόνου (στ. 9-49) ως κύριο μέρος και ο επίλογος (στ. 50-59) ως αίτημα της παγκόσμιας ένωσης σταλαγμίτη και σταλακτίτη, γης και ουρανού. Το ποίημα αρχίζει με την αφήγηση: «Μια μέρα γεννήθηκε στη μακρινή Βηθλεέμ ο έρωτας». Η τελευταία λέξη κατάγεται από την ελληνική μυθολογία, έχει μεγίστη δυναμική και ξαναμπήκε στο χριστιανικό λεξιλόγιο από τον άγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο γύρω στα 110 μ. Χ., όταν έγραψε στους Ρωμαίους (7.12): «Ο εμός Έρως εσταυρώται». Ο ποιητής εμπλέκεται στη χριστουγεννιάτικη εξιστόρηση ως ο άψυχος σταλαγμίτης του σπηλαίου, ο οποίος συνεχώς «ανεβαίνει» μέσα στο χρόνο. Στην ποίηση του Καρούζου έχουν θέση και τα ζώα και τα άψυχα. Είναι γνωστό το ωραίο του ποίημα «Η προσευχή του σκουληκιού» («Σημείο», 1955) όπου εμψυχώνει τον κρύφιο κόσμο. Εδώ, στα «Χριστούγεννα του Σταλαγμίτη», κρύβεται στην πέτρα: «Εγώ ήμουνα εκείνο τον καιρό στην πέτρα/ οι καμπάνες οδηγούσαν από χαλκό μεγάλο/ ένα τραγούδι νοσταλγίας αιχμάλωτης» - παιδικό βίωμα στ’ Ανάπλι. Στη θέση των Μάγων παίρνει μέρος κι αυτός με το δώρο του, «ανεβαίνοντας/ σ’ ένα βαθύ άλογο (…) κρατώντας ευωδιαστή φασκομηλιά», για να ζεστάνει το Θείο Βρέφος. Το τοπίο είναι μεσογειακό (πλατύς ελαιώνας), «ο θάνατος έφευγε στ’ αστέρια», μονάχα, ανάμεσα σ’ αυτά, «το άστρο του βρέφους νικούσε». Μια ιδέα του Ν. Καζαντζάκη (Ασκητική, Salvatores Dei) δίνει στον «Θεό» λαλιά: «Δίδαξέ με/ στο άστρο στρεφόμενος, είπε,/και τα μαρτύρια(=σημάδια) γεννήθηκαν απάνω από τις λάμψεις/ χαρίζοντας ηρεμία στην έμψυχη κλίμακα».
Η τελευταία λέξη του ποιητή μας συμβάλλει στην εικονογραφία των Χριστουγέννων, όπου άψυχα και έμψυχα ως πράγματα, ζώα, άνθρωποι και άγγελοι, σε κλίμακες κατά τη βυζαντινή τάξη, θριαμβεύουν πάνω από την ταπεινή φάτνη. Ιδού η Παναγία-«μια γυναίκα λευκή/ αποθέωνε τον άντρα»-εκείνον που έμελλε ν’ αλλάξει τη μοίρα του κόσμου. Εδώ προσπαθεί ο ποιητής να ορίσει το χρόνο: τον προσδιορίζει σαν «χιόνι» που δεν λείπει από τις εικόνες της Γέννησης. Όμως ο αδαμικός χρόνος ως «χάρη», γνωρίζει τον τρόμο σε κάθε σάρκωση, μοιράζεται τη θλίψη με τα άψυχα (πέτρα, φλόγα, νερά). Και καταλήγει: «Ιδού, λοιπόν, ο χρόνος είναι χιόνι/ δεν είναι ρολόγι». Αυτή την ένταση του χρόνου που έχει η αδαμική χάρη, την απλώνει έως το ιερό νησί της Δήλου (Λητώ), όπου λατρευόταν «το θήλυ», υπονοώντας και το ιερό νησί της Τήνου σ’ ένα αγκάλιασμα του ελληνικού και χριστιανικού κόσμου. Ο χρόνος, λοιπόν, είναι άτμητος για τον ποιητή. Μαζί με όλα τα στοιχεία της Δημιουργίας, ο ποιητής κινείται προς το σπήλαιο της Γέννησης, για να ιδεί «τον ήλιο της νύχτας», «το δοκιμασμένο χρυσάφι»-προσωπική εμπειρία. Αντίκρισε εκεί αυτό το χρυσάφι. «Καθώς ένα φτωχαδάκι του τόπου μας/ ήτανε το βρέφος στη μητρική βύθιση/ ολομόναχο με τ’ άστρα». Η καίρια φράση «δοκιμασμένο χρυσάφι» δείχνει σαφώς τη βιωμένη δοκιμασία, από τον ποιητή, του νέου θεού που φέρνει το μήνυμα της συμπαντικής ενώσεως. «Ώσπου χάραξε…» και ξαναγύρισε ο εορταστής στον άψυχο χρόνο: εκείνο του σταλαγμίτη. Όλα ήταν σαν όνειρο-«μια ηλικία χαμένη». Παντού γύρω του, σταλακτίτες και σταλαγμίτες, που εξυπονοούν τη χρονική διάρκεια: «Εγώ ο σταλαγμίτης/ ολοένα/ πλησιάζω το σταλακτίτη που με κράζει απεγνωσμένα/ για να εγγίσουν κάποτε τα στάγματα/ τη μεγάλη ένωση». Εδώ τελειώνει το ποίημα που, προφανώς, γράφτηκε κάποια Χριστούγεννα (1959-1960) στο Ναύπλιο ή στην Αθήνα ως συμμετοχή στη μεγάλη Νύχτα. Είναι πολύ νοησιαρχικό και δεν μας συγκινεί, άμεσα. Ωστόσο, ως σύλληψη είναι θαυμάσιο. Όλη η κτίση ανεβαίνει διαρκώς προς τον Θεό, ενώ Εκείνος κατεβαίνει προς συνάντησή μας. Ορθόδοξη κατάφαση στην ηρακλείτεια οδό «άνω κάτω».
--
Επιστολή
Από τον κ. Πάνο Λιαλιάτση στην εφημερίδα Η Καθημερινή 6 Οκτωβρίου 1998
ΜΝΗΜΗ ΝΙΚΟΥ ΚΑΡΟΥΖΟΥ
Πρίν από 8 χρόνια (28.9.1990), πέθανε στην Αθήνα ο μείζων μεταπολεμικός ποιητής Νίκος Καρούζος (1926-1990) που ετάφη την επομένη στο Ναύπλιο, στον οικογενειακό του τάφο. Το έργο του, που κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο «Ίκαρο», χρόνο με το χρόνο αναγνωρίζεται ως μεγάλη προσφορά στην παγκόσμια. Ποίηση, γιατί αναφέρεται στις ριζικές περιοχές της ανθρώπινης αναζήτησης και ευαισθησίας. Απευθύνεται σ’ ένα μεταχριστιανικό και μετακομμουνιστικό που διψάει να βρει την αλήθεια της ζωής πέρα από τα δόγματα και τα συστήματα του παρελθόντος, «στις ένδον εξελίξεις του αγωνιζόμενου ανθρώπου, όπου καταθέτει λυρικά την οντολογική μαρτυρία.
Στον τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό της μητροπόλεως Αργολίδας (F. M. 105,2) παρουσιάζω, από το 1997, την εκπομπή-έρευνα-«Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση-Ο πρώιμος Νίκος Καρούζος» μαζί με τη φιλόλογο μαθήτριά μου δ. Βασιλική Καλαμπούρδα με στόχο την έκδοση της έρευνας σε βιβλίο αργότερα. Μέχρι σήμερα έχουν παρουσιασθεί 31 ημίωρες εκπομπές με φιλολογική ανάλυση των 5 νεανικών συλλογών του ποιητή με χριστιανικό περιεχόμενο: «Η επιστροφή του Χριστού» (1954), «Νέες Δοκιμές» (1954), «Σημείο» (1955), «Είκοσι Ποιήματα» (1955) και «Διάλογοι» (1956).
Ερευνώντας όμως τα σχολικά αρχεία για τις μαθητικές επιδόσεις του Νίκου Καρούζου, έφτασα κατόπιν και στη Στρατολογία του Ναυπλίου, η οποία διασώζει στοιχεία για την περίοδο 1949-1951 της στρατιωτικής του θητείας.
Τότε ο ποιητής είχε εγκλεισθεί ως κομμουνιστής στη Μακρόνησο, όπου αρρώστησε. Αλλά η Στρατολογία αρνείται να μου δώσει αντίγραφο της στρατολογικής του καταστάσεως, φοβούμενη πως έτσι θα αμαυρωθεί η εικόνα του. Ερωτάται όμως: Μπορεί να θεωρείται σαν απόρρητη η κατάστασή του μετά 50, σχεδόν, χρόνια; Παρακαλώ τους αρμοδίους του Γενικού Επιτελείου ν’ απαντήσουν και ν’ αφήσουν ελεύθερο το πεδίο της έρευνας.
--
«ΝΑ ΖΟΥΜΕ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΣΑΝ ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟ»
Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΛΙΑΛΙΑΤΣΗ,
εφημερίδα Η
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Τρίτη 30 Ιουλίου 1996, σ. 10.
Οι βαθμίδες που ακολούθησε το ποιητικό έργο του Νίκου Καρούζου ώσπου να κατακτηθεί η ωριμότητα.
Ομιλία κατά τα
αποκαλυπτήρια της προτομής του ποιητή Νίκου Καρούζου στο Ναύπλιο (19.5.1996)
Οι διαδρομές του μεταφυσικού, ερωτικού, πολιτικού και αισθητικού λόγου του ποιητή Νίκου Καρούζου.
Ο Νίκος Καρούζος (1926-1990)μέρα με τη μέρα πείθει τους πολυπληθείς αναγνώστες του πως υπήρξε ένας μεγάλος ποιητής που έζησε μια ζωή ασκητείας χάριν της Τέχνης. Γι’ αυτήν, και επείνασε και βασανίστηκε «ότι ηγάπησε πολύ», προχωρώντας πέραν από τα ορώμενα και τα γιγνόμενα, στις μυστικές πτυχές του όντος, όπου μόνον οι γνήσιοι δημιουργοί εμβατεύουν. Τώρα που έχουμε, σχεδόν, άπαντα τα ποιήματά του (δύο τόμοι, εκδ. Ίκαρος), μπορούμε να τον οικειωθούμε και να χαρούμε τις οράσεις του στην προσέγγιση του «πραγματικού». Όμως ο ποιητής μας δεν είναι προσιτός στο ευρύ κοινό, επειδή η γλώσσα του είναι υπαινικτική και ερμητική. Γι’ αυτό, προβάλλει αναγκαία το πρόβλημα της ερμηνείας του ποιητικού του σύμπαντος με γλώσσα ενδιάμεση και απλή. Ήδη εμφανίστηκαν τα πρώτα υπομνήματα και ο πρόσφατος τόμος του «Συμποσίου Νίκου Καρούζου» (1993, στις ίδιες εκδόσεις) έρχεται να χειραγωγήσει τους φίλους του σε μια κριτική προσέγγιση της ποιητικής του τέχνης. Η φιλόλογος Ελισάβετ Λαλουδάκη τελειώνει τη διδακτορική της διατριβή στο έργο του Καρούζου και σύντομα θα την υποστηρίξει στη Φιλοσοφική σχολή Αθήνας. Έτσι, ο κορυφαίος μεταπολεμικός ποιητής μας δικαιώνεται ήδη για τον καλλιτεχνικό του μετεωρισμό στις δυσπρόσιτες περιοχές της οντολογικής Μυστικής.
Εμείς οι Αναπλιώτες που τον ζήσαμε από κοντά και θαυμάσαμε τον ποιητικό του διασκελισμό, μπορούμε να καταθέσουμε τις μαρτυρίες μας για την ηρακλείτεια πορεία του και τις ιδιοφυείς «ευρέσεις» του στα σαράντα χρόνια, περίπου, της δημιουργίας του. Τ’ Ανάπλι, υπήρξε «η μοίρα» του, όπου του χαρίστηκε το ποιητικό τάλαντο, από τη μητέρα του, την κυρά Ντίνα(+1983) και από τον παππού του, τον παπά-Πιτσάκη (+1940) κληρονόμησε τη «φιλία του κάλλους» και από τον πατέρα του, τον δάσκαλο Δημήτριο Καρούζο (+1956), του δωρήθηκε «η έλαφος του θανάτου». Εδώ τραγούδησε τον κήπο του: «Χειμωνικά μου άνθη οι αποθήκες το μικρό τρένο/ με ουράνιους καπνούς/ χρωματιστά παιδιά κορδέλες/ οι Έλληνες με βάσανα και δάφνες/ και ο θεός μας τόσο πατρικός». («Απ’ τον κήπο μου στ’ Ανάπλι», Ποιήματα 1961). Τα πρώτα του ποιήματα ζωντανεύουν τις γωνίες τ’ Αναπλιού που σημάδεψαν τη ζωή του: Τούτο το σπίτι, τούτο τον κήπο, την Αγία Μονή, όπου τον περίμενε στο «θρονάκι της η νονά του, η ηγουμένη Καικιλία Πομώνη (+1956)την αποθήκη των Ενετών σήμερα μουσείο, όπου φυλακίστηκε στην Κατοχή, τη βρύση του Αγίου Σπυρίδωνα που «κουβεντιάζει» με τους αγγέλους», το νεκροταφείο όπου υπνώττει η ωραία Ευανθία, τον Άγιο Νικόλα, «χτισμένο με κρασί στον κάβο» και άλλους εράσμιους χώρους της υποβλητικής πόλης, ανδρώθηκε, «στο παιδικό Ανάπλι τρυφερό σαν χορτάρι».
Εδώ κρύβεται το οριακό μυστικό του Καρούζου που σημάδεψε όλη του τη ζωή, έως την στιγμή που έκλεισε τα μάτια του: Η «έλλαμψη του ουρανού» και η ποιητική του κλίση μέσα στο αιχμηρό φθινόπωρο του 1953. Πάντα θυμόταν τούτο το σταθμό και μ’ αυτόν κλείνει τα «Ποιήματα» του 1961, γραμμένα μέσα στην επταετία «φθινόπωρο ’53- φθινόπωρο ‘60» και βυθισμένα στον ουρανό και στον έρωτα. «Κ’ έγινε φως αλήθεια στην καρδιά μου που δεν περίμενα/ τρέχοντας απ’ τα καλλίρρειθρα νάματα./ Τους ήλιους ανέστρεψα και γνώρισα με ψυχρή ορμή/ τον πόνο του λαμπερού σίδερου στο δέρμα μου./ Είχα μπει στο μεγάλο σκοτάδι του αίματος/ με τη γεύση του μελαψιού (δηλ. όχι του ξανθού των αστών) Χριστού/ έχοντας το σημάδι του Παντοκράτορα στο αριστερό χέρι./ (…) Γάτες με κίτρινα αινίγματα (δηλ. το Κακό) έμπαιναν αθόρυβα στην ψυχή μου/ αλλ’ υπεράνω ακούστηκε τότε χλιμίντρισμα/ το άλογο του Θεού, είπα φωνάζει την καρδιά μου/ για το ταξίδι ολόκληρο του προορισμού» («Φθινόπωρο 1953», όπ. Π.)! Έτσι υψώθηκε στην ομορφιά.
Τότε γράφτηκε το αριστουργηματικό ποίημα «Απολέλυσαι της ασθενείας σου», όπου ομολογεί: «Κύριε ανήκα στους εχθρούς σου/ συ είσαι όμως τώρα που δροσίζεις/ το μέτωπό μου ως γλυκύτατη αύρα».
Αυτό σημαίνει πως τότε ο όρκος του Καρούζου ήταν να μείνει ένας ορθόδοξος ποιητής, υμνητής του Χριστού. Τούτο βλέπουμε στις πέντε λανθάνουσες ποιητικές του συλλογές, όταν ζούσε στο Ναύπλιο και στην Αθήνα, τις οποίες αγνοούν συνήθως, οι περισσότεροι κριτικοί του: «Η επιστροφή του Χριστού» (1954), «Νέες δοκιμές» (1954), «Σημείο» (1955), «Είκοσι ποιήματα» (1955), «Διάλογοι» (1956). Είχαν τυπωθεί σε λίγα αντίτυπα και παρουσίαζαν έντονα τούτη την πρόθεση του ποιητή. Σ’ αυτές εικονίζεται, ακόμη, η μεταφυσική του αγωνία και η πάλη του με το ανίερο και το βέβηλο που φωλιάζουν μέσα μας. Στην πρώτη επίσημη συλλογή του (1961) συμπεριέλαβε επιλεκτικά ποιήματα που δεν απεκάλυπταν εμφαντικά τούτον τον αγώνα. Τον ενδιέφερε, τώρα, η γραπτή τελειότητα.
Όμως ο Καρούζος σιγά-σιγά έχασε την ορθόδοξη πίστη του. Οι ενστάσεις του σώματος, οι απαιτήσεις του έρωτα, οι κραυγές της ψυχής, οι μετεωρισμοί της διάνοιας, το διαζύγιο από την πρώτη του γυναίκα, η εγκατάλειψη του πτυχίου της Νομικής ήταν βάσανα που τον έβγαλαν από την ασκητεία του οράματός του. Ωστόσο, έως το τέλος της ζωής του θεωρούσε εταίρο τον Ιησού και σεβόταν την Παράδοση, για την οποία μου έλεγε στα στερνά του: «Προχωρώ προς το τέλος της ζωής μου με απόλυτο σεβασμό στην Ορθοδοξία».
Η διαπάλη κράτησε έως τον «Υπνόσακο» (1964) με βασική αφετηρία το πρόσωπο. Τα ποιήματά του ήταν υπαρξιακά και διακατέχονταν από τη νοσταλγία του Ιησού, που «του έλλειπε». Όμως, αυτή η έλλειψη ήταν ένας σεισμός μέσα του που «γιόμισ’ άνθη», κατά τον δάσκαλό του Διονύσιο Σολωμό. Έτσι εξηγείται ο τίτλος της ποιητικής του συλλογής του 1974 «Χορταριασμένα Χάσματα», συνέχεια της παραμυθητικής «Λευκοπλάστης για Μικρές και Μεγάλες Αντινομίες» (1971). Η δεκαετία του 1970 υπήρξε η πιο ώριμη, όταν ξεπερνά το πρόσωπο και εισέρχεται στην αισθητική πραγματολογία. Στην περίοδο του αισθητισμού περιπλανήθηκε στις θρησκευτικές εμπειρίες της Άπω Ανατολής και πίστεψε πως ο Θεός είναι απρόσωπος και άμορφος. Τούτο φαίνεται στο μικρό του δοκίμιο «Μεταφυσικές εντυπώσεις από τη Ζωή και το Θέατρο» (1966), οπότε απομακρύνεται από την Ορθοδοξία, διανοητικά και επιλέγει την ελευθερία «χωρίς αιωνιότητα», μετεωριζόμενος μεταξύ θανάτου και κοσμικής (διάβαζε καλλιτεχνικής) ελπίδας. Ο θάνατος που ήταν αρχικά μόνο φόβος, τώρα γίνεται ρίζα δημιουργική και τρέφει την ποίησή του, που αφήνει τη γλαφυρότητα και εισέρχεται στο σκοτάδι του πραγματικού: το μηδέν φέγγει. Όλη η ποίηση του Καρούζου είναι καλλιτεχνική μεταστοιχείωση του βιώματος της φθοράς και του θανάτου! Έτσι το πένθος του ήταν πιο ψηλά και από την αγάπη.
Ο ώριμος Καρούζος δανείζει αισθητικά τα χάσματά του στην Ποίηση και μιλά σαν εκπρόσωπος του αιώνιου Ανθρώπου με τα ρήγματα του σεραφικού και χοϊκού του «στήθους». Είχε ήδη αποκηρύξει τον κομμουνισμό (1955), όπως έδειξα στην «Αργολική Λογοτεχνία» (1994) γιατί δεν του ταίριαζε στην πίστη και την αισθητική του: «Η προς τον κομμουνισμόν αντίθεσίς μου προήλθεν αφ’ ενός μεν εκ της αναπτυχθείσης εις εμέ αντιθέσεως προς τον υλισμόν, του οποίου η περισσότερον χονδροειδής και βάρβαρος μορφή είναι η κομμουνιστική κοσμοθεωρία του διαλεκτικού υλισμού, αφ’ ετέρου δε εκ της αντιθέσεώς μου προς την πολιτικήν δράσιν του κομμουνισμού, καταστρεπτικήν και εγκληματικήν, όπως την εγνωρίσαμεν όλοι ιδίως εις την πατρίδα μας». (Εφημερ. Ναυπλίου «Σύνταγμα», 8.10.1995, σ. 2). Ωστόσο, κι εδώ υπαναχωρεί, αργότερα, από τη νοσταλγία της πατρικής καθοδήγησης του στ’ Ανάπλι για έναν δικαιότερο κόσμο. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στη «Νεολιθική Νυχτωδία στην Κρονστάνδη» (1987), όπου η Επανάσταση παίρνει τον αποστολικό χαρακτήρα της πρωτοχριστιανικής κοινότητας, για την οποία ετοίμαζε από χρόνια, ποιητική σύνθεση («Ανανίας και Σαπφείρα») με απαράμιλλη ριζοσπαστικότητα-ό,τι πιο προσωπικό είχε αποκομίσει από τη γνώση του χριστιανισμού και του κομμουνισμού. Αλλά πρωτύτερα στα «Χορταριασμένα Χάσματα» (1974) είχε ομολογήσει: «Του Τρότσκι τη διαρκή επανάσταση/τη γκρέμισα στου Ιησού τη διαρκή συγνώμη». Αυτός ήτανε ο πολιτικός Καρούζος, όπως τον γνωρίσαμε από κοντά.
Ξαναστοχάστηκε το ερώτημα του Θεού στα στερνά του. Ενώ όταν ήταν ακμαίος τον έγραφε με μικρό θ, ερμηνεύοντας: «θεός είναι ο τρόπος που μηχανεύομαι τον εαυτό μου», το 1989, όταν ήταν άρρωστος, έγραφε: «Άλλο Θεός και άλλος θεός από εννοιολογική άποψη. Κιάλια θέλουν οι αναγνώστες» (μου); Έτσι, στην στερνή του «Αιώρηση» ξανακέρδισε τον ουρανό, όπου: «οι δυνατότητες/ είναι μόνο συναρπαστικές».
Αυτή η συναρπαγή και αυτός ο μετεωρισμός τον ξαναγύρισαν στο φθινόπωρο του 1953, όταν γνώρισε τη θεϊκή και ποιητική κλήση: Ηρακλείτειος ο κύκλος, ενώ η ελεατική γραμμή σε μια «Mystique ολωσδιόλου μεταφυσικής διάστασης του πραγματικού» (Τα Ποιήματα, Β΄, σ. 571). Στίχοι-κλειδί της ποίησης του Νίκου Καρούζου είναι, νομίζω, εκείνοι του «Λευκοπλάστη»: «Όταν δίνεις ένα φιλί στο εικονοστάσι/ φιλάς τη ζωή/ κι αυτό φτάνει». Γι’ αυτό έλεγε συχνά: «Να ζούμε το φυσικό σαν υπερφυσικό». Εδώ βρίσκεται όλος ο Καρούζος: Και ο μεταφυσικός και ο ερωτικός, και ο πολιτικός και ο αισθητικός. Γι’ αυτό βάδιζε πάντα σκεπτόμενος, καπνίζοντας και απόμακρος από τις τρέχουσες έγνοιες. Είχε βυθιστεί στην ουσία.
Ήδη βρισκόμαστε στο τέλος του αιώνα, στο τέλος των ιδεολογιών, όταν ο κόσμος μας έγινε ένα πλανητικό χωριό με σύγκλιση γλωσσών, θρησκειών και πολιτικών ιδεών. Ο άνθρωπος του νέου αιώνα θα ζητάει την πεμπτουσία του πραγματικού. Θα θέλει να ψηλαφήσει το αιώνιο και να εισέλθει βαθύτερα «στις ένδον εξελίξεις». Ο Νίκος Καρούζος θα είναι ο ποιητής μιας μεταχριστιανικής και μετακομμουνιστικής προοπτικής, πλοηγός στο θάνατο και την ελπίδα, όπου διείσδυσε με γλώσσα ανθηρή και γενναία. Ο ποιητής τ’ Αναπλιού θ’ αποβεί, έτσι, παγκόσμιος. Και θα γίνεται εδώ το προσκύνημά του, δίπλα στο πατρικό του σπίτι, όπου ονειρεύτηκε τη μεγάλη του έξοδο.
--
Η ΠΟΡΕΙΑ
ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΡΟΥΖΟΥ
Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΛΙΑΛΙΑΤΣΗ,
Περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ
έτος ΞΕ΄, τόμος 129ος, τεύχος 1524/1-1-1991, σ. 25-27
Το Ναύπλιο πένθησε το χαμό του μεγάλου του τέκνου (1926-1990) Νίκου Καρούζου! Δεν έχουν, όμως, συνειδητοποιήσει όλοι εδώ το μέγεθος της απώλειας. Γιατί ο Καρούζος ήταν απλός και απέφευγε το πλήθος. Ακόμη και στην πόλη που έμοιαζε σαν ξένος. Και, φυσικά, ουδείς προφήτης στην πατρίδα του. Όπως γίνεται συχνά, οι ξένοι μας δείχνουν το θησαυρό μας.
Στη «Ναυπλιακή Ανθολογία», που κυκλοφόρησε το 1969, περιέλαβε πολλά αναπλιώτικα ποιήματα του Ν. Καρούζου. Υπάρχει εκεί ένα μεγάλο απόσπασμα από το βαθύτατο ποίημα «Στην Ασίνη οι πορτοκαλιές»- υπαρξιακή αντίστιξη στο «Βασιλιά της Ασίνης» του Γιώργου Σεφέρη. Ακόμη, το ωραίο ποίημα «Θανάσιμο Ανάπλι» με μνήμες από τη φυλάκισή του στα χρόνια της εθνικής αντίστασης.
Το 1980, όταν ο Νανάκος-έτσι τον λέγαμε στ’ Ανάπλι-εξέδωσε, «ιδίοις αναλώμασι», τη συλλογή «Ο ζήλος του μή σχετικού με παροράματα», δημοσίευσα στο περιοδικό «Εποπτεία» ένα δοκίμιο για την ιδιαίτερη πνευματικότητα του Ν. Καρούζου. Η χαρά μου ήταν μεγάλη, γιατί του άρεσε πολύ αυτή η αναφορά στην, έως τότε, ποιητική του προσφορά. Μου είπε ότι κατάφερα να προσεγγίσω τη βιωματικότητά του. Είχε γυρίσει τότε από τη Σουηδία, όπου μεταφράστηκαν ποιήματά του, και οι Αθηναίοι δημοσιογράφοι έλπιζαν σ’ ένα τρίτο Νόμπελ. Αλλά ο Καρούζος ήταν απόμακρος, ψυχικά, από μια τέτοια απαίτηση.
Τώρα που ολοκληρώθηκε ο κύκλος της δημιουργίας του-δημοσίευσε συνολικά 17 βιβλία-μπορούμε να δούμε τη βιωματική του πορεία, από το 1954, που εμφανίζεται με την «Επιστροφή του Χριστού». Αμέσως εντυπωσίασε τους κριτικούς. Ας προσέξουμε τον τίτλο: Δεν επιστρέφει ο πιστός στο Χριστό, αλλά γυρίζει ο Χριστός στους πιστούς του. Και τούτο είναι μία βιωματική προσέγγιση της Ορθοδοξίας, απρόσιτη και στους θεολογούντες!
Ιδιαίτερα, το φθινόπωρο του 1953 τέθηκε σ’ αυτόν, κατά τρόπο βασανιστικό, το οντολογικό πρόβλημα της Ορθοδοξίας. Όπως ξέρουμε, ο παππούς του, ο παπά- Πιτσάκης, τον είχε μυήσει στην πίστη, με τρόπο βέβαια παραδοσιακό και λειτουργικό.- «Ήμουν στα νιάτα μου pratiquant χριστιανός», μου εξομολογήθηκε τελευταία. Εκείνο το αιχμηρό φθινόπωρο, του 1953, τα έβαλα όλα κάτω: Από τη μιά, ο παπάς-παππούς, από την άλλη ο κομμουνιστής-πατέρας, Δημήτριος Καρούζος, δάσκαλος στο Ναύπλιο. Μία εναντίωση, που σαν διελκυστίνδα του ξέσχισε την ψυχή. Σπέρματα αυτής της υπαρξιακής αντιπαλότητας του έμειναν ως τα στερνά του.
Τελικά, έκλινε-για μία δεκαετία περίπου-στην πίστη των πατέρων του, στην Ορθοδοξία, για την οποία έγραψε ένα απλό, αλλά βαθύτατο ποίημα, που διδάσκεται στα γυμνάσιά μας. Κριτική ανάλυση αυτού του ποιήματος φιλοτέχνησε ο φιλόλογος Νίκος Τριανταφυλλόπουλος. Στις αρχές του περασμένου Σεπτέμβρη, μου έλεγε πόσο είχε διεισδύσει ο φιλόλογος αυτός στα ορθόδοξα σημεία της ποιητικής του. Αυτή η υπαρξιακή επιστροφή του ήταν, όπως είπαμε, εναγώνια, αλλά αντλούσε από κρυστάλλινη πηγή. Μετά από περιπλάνηση σε αυχμηρούς και αιχμηρούς ερημότοπους, βρίσκει την ευαγγελική παρθενικότητα και είναι-προσωρινά-ευτυχής: Έχει «πένθος χαρωπό». Οι Φιλοκαλικοί το λένε «χαρμολύπη». Από τούτη την αναζήτηση πηγάζει η πρώτη του συλλογή και ιδιαίτερα το ποίημά του «Απολέλυσαι της ασθενείας σου»:
Νηστεύει η ψυχή μου
από πάθη
και το σώμα μου
ολόκληρο την ακολουθεί.
Οι απαραίτητες μόνο
επιθυμίες
και το κρανίο μου
ολημερίς χώρος μετανοίας
όπου η προσευχή
παίρνει το σχήμα θόλου.
Κύριε ανήκα στους
εχθρούς σου
σύ είσαι όμως τώρα που
δροσίζεις
το μέτωπό μου ως
γλυκύτατη αύρα.
Έβαλες μέσα μου πένθος
χαρωπό
και γύρω μου
όλα πιά ζούν και
λάμπουν.
Σηκώνεις την πέτρα και
το φίδι
φεύγει και χάνεται.
Απ’ την ανατολή ως το
βασίλεμα του ήλιου
θυμάμαι που είχες
κάποτε σάρκα και οστά για μένα.
Η νύχτα καθώς την
πρόσταξες απαλά με σκεπάζει
κι ο ύπνος που άλλοτε
έλεγα πως ο μανδύας του
με χίλια σκοτάδια
είναι καμωμένος
ο μικρός λυτρωτής-όπως
άλλοτε έλεγα-
με παραδίδει ταπεινά
στα χέρια σου.
Μερικοί κριτικοί θεωρούν το ποίημα τούτο σαν το καλύτερο της Νεοελληνικής ποίησης.
Όλα τα ποιήματα της «πρώτης εποχής» του Νίκου Καρούζου είναι, θα έλεγα, προσωπολατρικά. Τον γοητεύουν, δηλαδή, πρόσωπα, χώροι και καιροί ιεροί. Είναι η «λατρεία των άστρων», όπως του άρεσε να λέει τη μεταφυσική του βιωματικότητα. Γιατί ήταν «η έλαφος των άστρων» (1962), όπως ονομάζεται η κεντρική συλλογή της πρώτης του εποχής. Αργότερα, σε καιρούς ανέστιους, είναι «ο σκύλος των άστρων», που αλυχτά για λίγη δροσιά τ’ ουρανού.
Ως τότε, τον θεωρούσαν οι περισσότεροι κριτικοί, όπως ο Αντρέας Καραντώνης και ο Γιώργος Θέμελης, ως βαθυνούστατο χριστιανό ποιητή. Την ίδια άποψη είχαν και οι λόγιοι πιστοί, που τους ξένιζε βέβαια η μανιέρα του-βαθιά και ερμητική- αλλά δεν έπαυαν να το θεωρούν «δικό τους», ότι αρμένιζε στα γαλανά νερά της Ορθοδοξίας.
Ώσπου δημοσιεύθηκε, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η διάλεξή του «Μεταφυσικές εντυπώσεις από τη ζωή ως το θάνατο» που την έκανε αργότερα τομίδιο και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Άκμων». Εκεί έλεγε καθαρά πως «η Θεότητα είναι απρόσωπη», όπως παρουσιάζεται στην ανατολική βουδιστική και ζενιστική γνωσιολογία. Τότε όλοι πήραν τις θέσεις τους. Οι Ορθόδοξοι τον έχαναν, οι ανατολιστές τον κέρδιζαν και οι κομμουνιστές ήταν κουμπωμένοι μπροστά στη μυστική του αγωνία. Τούτο δήλωσε καθαρά ο Χρήστος Γιανναράς στο τότε χριστιανικό περιοδικό «Σύνορο».
Ποιά, όμως, ήταν η πραγματικότητα; Ο Νίκος Καρούζος δεν ανήκε σε κανέναν ή, μάλλον, ανήκε μόνο στον εαυτόν του. Ακολουθούσε μιά ιδιότυπα προσωπική πορεία που ονόμασα: Α π ό τ ή γ ο η τ ε ί α τ ο ύ π ρ ο σ ώ π ο υ σ τ η ν α ν θ ο φ ο ρ ί α τ ο ύ μ η δ ε ν ό ς. Αρχικά, όπως προείπα, τον γοήτευσαν τα εσωτερικά, χριστιανικά σημεία. Στη συνέχεια, «το στήθος» του ανάπνευσε βαθιά τον κόσμο και θέλησε να προχωρήσει στα «σκοτεινά», κατά το στίχο του Γ. Σεφέρη. Σ’ αυτή την «εις Άδου» κάθοδο, που θυμίζει τον ομηρικό Οδυσσέα, ήταν ο πρώτος νεοέλληνας ποιητής, που εισέδυσε με αδυσώπητη τόλμη και ατσάλινη θωράκιση. Απέρριψε, δηλαδή, την ελπίδα που βρίσκουμε στα ιερά πρόσωπα και μπήκε στα απρόσιτα νερά της οντολογικής Μυστικής. Γιατί η πορεία του, πλέον, είναι η μυστική προσέγγιση του Πραγματικού, πέρα από τις καταφατικές γλυκερότητες της Παράδοσης.
Αλλά στο σημείο τούτο πρέπει να κάνουμε μιά διευκρίνιση. Ο Ν. Καρούζος διερεύνησε ποιητικά, ή, καλύτερα, βιωματικά το Πραγματικό, χωρίς ν’ απορρίψει καμιά παράδοση: Γιατί ο ίδιος πλέον ήταν η ζωντανή Πηγή. Έτσι, έπλεε μέσα στη Φιλοκαλία των νηπτικών και, ταυτόχρονα, στην εσωτερικότητα της αφηρημένης Βεδάντα και στο Ταό Τέ-Κίνγκ του Ταοϊσμού. Κοντά στο Σολωμό, τον Κάλβο και τον Μαλλαρμέ, αφομοίωνε τις ερμηνείες του δόκτορος Σουζούκι και τις εσωτερικότητες του Ζεν.
Ωστόσο, πέρα από την προφάνεια αυτών των παραδόσεων, που είναι ορατές στην πιό πάνω διάλεξή του, στην ποίησή του είναι αδύνατη η ανίχνευσή τους. Δεν μπορούμε, δηλαδή, να πούμε αν τούτο το ποίημα έχει επιρροή από τον Μαλλαρμέ, τη Φιλοκαλία, τη Βεδάντα ή τον Ταοϊσμό. Μιά τέτοια κριτική διερεύνηση θα οδηγούσε σε αμφίβολα αποτελέσματα. Γιατί ο μεγάλος αυτός ποιητής, όπως κάθε γνήσιος δημιουργός, είχε αναχωνεύσει υπαρξιακά όλη την ανατολική Μυστική και βρισκόταν πιό πέρα από τα μεγάλα ονόματά της.
Συνήθιζε να μου λέει: «Όλοι τα ίδια λένε». Τούτο μου θυμίζει τη φράση του μεγάλου Ρουμάνου θρησκειολόγου Mircea Eliade: «Σε όλες τις θρησκείες νιώθω ως πιστός».
Γιατί η δημιουργική απόληξη του Νίκου Καρούζου ήταν η παγκόσμια πνευματικότητα- «το σύμπαν», έλεγε, είναι πνευματικό»,-που την έβλεπε μέσα στη μυστική κρύπτη των πραγμάτων και των οραμάτων.
Η ποίησή του δεν είναι σουρρεαλιστική, αλλά βιωματική, όπως είπαμε. Τούτο, όμως, δεν σημαίνει τέλεια άρνηση της αυτόματης γραφής. Αλλά η σύνεση του ποιητή δεν του επέτρεπε ακρότητες. Η προσεχτική μελέτη της φόρμας του-μ’ ένα πλουσιότατο λεκτικό από τη διαχρονική ζωή της γλώσσας μας-, όπου δεν υπάρχει τίποτα περιττό, τίποτα κραυγαλέο, τίποτα ρητορικό-, οδηγεί σ’ ένα ποιητικό πέλαγος, όπου ο απαιτητικός αναγνώστης κολυμπάει στη δροσιά των οντικών αποκαλύψεων.
Γιατί ο Νίκος Καρούζος ήταν ένας γνήσιος καλλιτέχνης, ασκητής του στίχου και ναυτίλος επιδέξιος, που έφερε στην Ελλάδα ένα νέο ρίγος, όπως στην Ευρώπη ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε και στον κόσμο ο Ραμπιτρανάθ Ταγκόρ. Όποιος σκύψει με προσοχή στο ποιητικό του σύμπαν, θα γοητευθεί από την όρασή του και θ’ απολαύσει τη νεοελληνική αποκάλυψη του Πραγματικού.
--
Ο
ΠΡΩΙΜΟΣ ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ
Του ΠΑΝΟΥ ΛΙΑΛΙΑΤΣΗ
Περιοδικό Νέα Εστία
έτος Ο΄, τόμος 140ος, τεύχος 1666/1-12-1996, σ. 1565-1566.
Ο πρώιμος Νίκος Καρούζος (1926-1990) είναι γνήσια ελληνορθόδοξος ποιητής με πρόθεση να οργανώσει την τέχνη του σύμφωνα με τον ευαγγελικό λόγο. Όσοι αμφισβητούν τούτη την αφετηρία του (πρβλ. «Καθημερινή», 12.11.1995-αφιέρωμα στο ιστορικό Ναύπλιο), αγνοούν, φαίνεται, τις πέντε νεανικές συλλογές του (1954-1956) (1), πού προηγήθηκαν των «Ποιημάτων» του (1961), τα οποία απαρτίσθηκαν, επιλεκτικά, από εκείνες και μεταγενέστερους στίχους (2). Ιδιαίτερα η πρώτη, «Η επιστροφή του Χριστού» (1954) (3), στην οποία αναφερόμαστε σήμερα, συνιστά μανιφέστο, όπου ο νέος ποιητής του Ναυπλίου πρόβαλλε την κοσμοθεωρία του και τις αισθητικές του προτιμήσεις.
Ο ποιητής δεν αποκήρυξε αυτές τις μικρές συλλογές ούτε το ευαγγελικό βίωμα πού τον συνείχε τότε. Απλώς, αργότερα, ανήχθηκε σε ευρύτερη σφαίρα αισθητικής και έκτοτε τον ενδιέφερε περισσότερο η φόρμα και λιγότερο το βίωμα, όπως τον διακατείχε το φθινόπωρο του 1953, όταν συμφιλιώθηκε με το Θεό και αποφάσισε να του μείνει πιστός διά βίου: «Κύριε ανήκα στους εχθρούς σου./ Σύ είσαι, όμως, τώρα που δροσίζεις/ το μέτωπό μου ως γλυκύτατη αύρα». Είναι το περίφημο ποίημα «Απολέλυσαι της ασθενείας σου», πού το συμπεριέλαβε ο Ν. Δ. Καρούζος πρώτο στα «Ποιήματα» το 1961, τα οποία είναι «βυθισμένα στον ουρανό και στον έρωτα», κατά την ομολογία του.
Ακριβώς, ο Ουρανός και ο Έρωτας είναι το δίδυμο, όπου πρώτος εισέδυσε με πρωτεϊκή ορμή. Ο πρώιμος Καρούζος υποτάσσει την Ποιητική του στην ευαγγελική αγάπη, πού είναι κατά τον Παύλο ο «σύνδεσμος της τελειότητος» (4) (Κολ. 3,14). Γι’ αυτό, δεν τον ενδιέφερε, αρχικά, πόσο αξίζουν οι στίχοι του’ αρκεί ότι υμνούν τον Κύριο:
«Χρωστώ να τον ονομάσω
τον Κύριό μας./
Κυρίως το επιθυμώ/
προκειμένου να σταματήσουν οι συζητήσεις/
και να στεγνώσει το
μέτωπό μας απ’ τον ιδρώτα: /
Ο Χριστός ο Κύριος» («Παιδίον νέον ο πρό αιώνων…»).
Διακρίνει την αλήθεια από την ωραιότητα. «Η Ποίηση είναι ασκητεία με το λόγο»-ουσιώδης προοπτική, όπου έμεινε πιστός σε όλη του τη ζωή ο ασκητής του Ναυπλίου και της Αθήνας. Ο ποιητής κατασκευάζει κοσμήματα, όπως ο «Ουράνιος Πατέρας», που μοιράζει την ομορφιά «σε χαμένα πρόβατα και δούλους του». Έτσι δοξάζεται και ο ποιητής-κατά μίμηση.
Το ερωτικό στοιχείο στον πρώιμο Καρούζο είναι προσωπική του κατάκτηση. Κανείς παραδοσιακός δεν τόλμησε, ως τότε, να συνδυάσει πίστη και έρωτα. Ο ποιητής μας ομολογεί στη Ρήλια:
«Μπορεί να μην είμαι
ικανός για τίποτα./
Όμως γνωρίζω να υψώνω ένα ποτήρι με κίνηση κομψή!» («Η Ρήλια»).
Αυτή η κομψότητα του ποιητικού ήθους κατέκτησε τη φίλη του, ώστε να «φιλά την εικόνα της Παναγίας». Σε ένα πρωιμότερο ποίημά του ομολογεί πως δεν μπορεί να «μαυροφορέσει το σαρκίο του», γιατί τον ενοχλούσε ο έρωτας. Ωστόσο, επιλέγει:
«Δε μ’ εμποδίζει ο γλυκύς Ιησούς να κοιτάζω/
τα κομμένα σαν αγοριού
μαλλιά/
εκλεκτού, εξ ιδιοσυγκρασίας, πλάσματος» («Δυστυχώς…»).
Όταν του αποκαλύφθηκε η ευαγγελική αλήθεια κάθε άλλη γνώση υποτάχθηκε σε κείνην. Έτσι, η φιλοσοφία μοιάζει με «ωχρή κορούλα», πού της κρατάμε για ενθύμιο τα ρουχαλάκια της. Στοιχίζεται δηλ. ο ποιητής μας με τη βυζαντινή αντίληψη πως η φιλοσοφία είναι θεραπαινίδα της θεολογίας-κάτι που πήραν και οι δυτικοί Σχολαστικοί (ancilla theologiae). Στο ομότιτλο ποίημά του (σ. 15) απολογείται γιατί κράτησε το βίωμα τούτο για τη φιλοσοφία ανέπαφο:
«Τόσο ωραίο μου φάνηκε!/
και δεν επιθύμησα/
του προσεκτικού ποιητή τα γυρίσματα»-δηλαδή τα τεχνήματα («Η φιλοσοφία»).
Ωστόσο, ο ευαγγελικός ποιητής απειλείται από τη σάρκα, που τη θεωρούσε τότε βέβηλη. Εξομολογείται, λοιπόν:
Η αμαρτία Κύριε
υποτροπιάζει εντός μου.
Τα χείλη της
αναμείχθηκαν με τα δικά μου.
(«Εξομολόγηση»)
Μεταμελείται, ενθυμούμενος τους πειρασμούς του Κυρίου. Τούτο το ευαγγελικό αίσθημα το ξεπέρασε αργότερα, όταν ο έρωτας και η γυναίκα του έδωσαν άλλη προοπτική, πιό ανθρώπινη (5). Ωστόσο, η ανάμνηση της συμφιλίωσης με τον Κύριο, έστω κι αν απομακρύνθηκε ο ποιητής από τη ζέουσα ευαγγελική ώρα (6), παρέμεινε το πρωτογενές συναίσθημα που τον διακατείχε και όταν η αγάπη του προς τον πλησίον έδωσε τη θέση της στην ποιητική φόρμα- τη γραπτή τελειότητα.
Ας σημειωθεί πώς ο Νίκος Καρούζος δε γνώρισε τη χριστιανική κατήχηση, όπως διαμορφώθηκε στον ελληνικό χώρο μετά τον πόλεμο και όλη αυτή η ψηλάφηση του Χριστού είναι προσωπικό κατόρθωμα με τη χειραγωγία της Εκκλησίας, όπως τη γνώρισε, τρυφερά, από τον κληρικό παππού του και τη ηγουμένη της Αγίας Μονής Ναυπλίου-νονά του (7). Ο μετέπειτα ώριμος Καρούζος είναι πιό στέρεος, πιό άρτιος, αλλά η ανάμνηση αυτής της νεανικής ώρας του έμεινε, για πάντα, μια τρυφερή υπαρξιακή αφετηρία, που σημάδευε τους αντρίκειους στίχους του.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.α΄ «Η επιστροφή του Χριστού» (1954), β΄ «Νέες δοκιμές» (1954), γ΄ «Σημείον» (1955), δ΄ «Είκοσι Ποιήματα» (1955) και ε΄ «Διάλογοι» (1956). Τις είχε τυπώσει, με δαπάνες του πατέρα του, σε 100 αντίτυπα την καθεμιά. Γι’ αυτό, είναι σήμερα δυσεύρετες.
2. Δημοσιευμένους σε διάφορα περιοδικά, όπως: «Κύτταρο» (Ελένης Δρούζα-Ναύπλιο, 1959), «Αθηναϊκά Γράμματα» (Δημήτρη Α. Βαρουτσή, 1957-1960), «Καινούργια Εποχή» (1958-1959), «Επιθεώρηση Τέχνης», «Ευβοϊκός Λόγος» (της ίδιας περιόδου) κ. ά. Τα στοιχεία οφείλω στην κ. Ελ. Δρούζα, στον κ. Δημ. Βαρουτσή και στην κ. Ελισ. Λαλουδάκη, τους οποίους ευχαριστώ και από τη θέση αυτή.
3. Βλ. ειδικές μελέτες: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου. Σύντομη γλωσσική χριστολογία στην «Επιστροφή του Χριστού», «Για το Νίκο Καρούζο, Συμπόσιο 1993», Ίκαρος, σ.σ. 193-203 και Πάνου Λιαλιάτση. Η μεταφυσική αγωνία του Νίκου Καρούζου στις πρώτες του ποιητικές συλλογές, ό.π., σ.σ. 169-178, του ίδιου, «Να ζούμε το φυσικό σαν υπερφυσικό», ομιλία στ’ αποκαλυπτήρια της προτομής του Νίκου Καρούζου στο Ναύπλιο (19.5.1996), «Καθημερινή» 30.7.1996.
4. Την Παύλεια αυτή εμπειρία υπέδειξε στον ποιητή ο Φώτης Κόντογλου στην αλληλογραφία τους, όταν ο πρώτος του έγραφε από τ’ Ανάπλι τα βάσανά του-από την πολιτική του, κυρίως, δίωξη και το ευαγγελικό του βίωμα: Ιωσήφ Βιβιλάκη, Επτά Επιστολές… (Από το Αρχείο του Νίκου Καρούζου) στο αφιέρωμα «Φώτης Κόντογλου εν εικόνι διαπορευόμενος», Ακρίτας-Αίπος, αρ. 18, σ.σ. 324-330.
5. Η ποιητική απόγευση του έρωτα φαίνεται στο ποίημα. «Το ιερό χάσμα», όπου είναι σαφείς οι φαλλοκρατικές ιδέες του Νίκου Καρούζου (Τα Ποιήματα, Α΄, σ. 101): Η γυναίκα βαθαίνει το κορμί/ ποτέ την ψυχή με τους ήλιους της.
6. Η οποία είναι σαφής και αποκαλυπτική στην πρώιμη περίοδο των πέντε ποιητικών «φυλλαδίων» και, νωρίτερα, στα πρωτόλειά του, όταν τα δημοσιεύει, σε ηλικία 23 ετών, σε αθηναϊκά περιοδικά. Λεπτομερή ευρετηρίαση των πρωτολείων του Νίκου Καρούζου έχει κάμει η φιλόλογος κ. Ελισάβετ Λαλουδάκη, που θα παρουσιάσει προσεχώς στη διδακτορική της διατριβή για την Ποιητική του στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας. Ήδη έχει συγκεντρώσει Άπαντα τα πεζά του Ναυπλιώτη ποιητή, πού θα εκδοθούν σύντομα από τον Ίκαρο.
7. Πρωτοσύγκελος Αναστάσιος Πιτσάκης (+ 1940) και Καικιλία Πομόνη (1871-1956). Πρβλ. τους στίχους: Εγώ που κράτησα έως/ έφηβος το θυμιατό/ στα μικρά κάρβουνα καίγοντας την αμαρτία (Τα Ποιήματα Α΄, σ. 82- «Η έξαρση»). Η ποίηση του Καρούζου είναι αυτοβιογραφική, μυστική πραγματολογία των ανησυχιών του. Ιστορικά στοιχεία είναι διάσπαρτα παντού, ιδιαίτερα στις πρώτες συλλογές του.
Πάνος Λιαλιάτσης.
--
Σημειώσεις:
ΤΑΠΕΙΝΗ ΩΡΑ
Η Παναγιά της ώχρας
αμυγδαλωτή στην ασημένια
θάλασσαν αντίκρυ-
εκκλησάκι-
μεσ’ απ’ το θαμπό
εικονοστάσι βλέπει τα νερά.
Συνεχίζω και σε αυτό το σημείωμα να αντιγράφω παλαιότερες πληροφορίες για τον ποιητή Νίκο Δ. Καρούζο. Θα ήθελα να αφιερώσω αυτό το σημείωμα στον παππού από την Θεσσαλονίκη που έχασε την ζωή του-ληστεύτηκε και δολοφονήθηκε-από ανήλικα τσιγγανόπουλα, σαν και αυτά που μπουκάρουν το τελευταίο διάστημα στα σπίτια της περιοχής μας. Ο παππούς από την Θεσσαλονίκη μας δίδαξε με τη στάση του, αλλά δυστυχώς, το πλήρωσε με την ζωή του. Δεν γίνεται να εσωτερικεύουμε άλλο την δολοφονική βία όλων αυτών για να μην κακοκαρδίσουμε τους δικαιωματιστές, τους δικηγόρους, τους παιδοψυχολόγους των τηλεοπτικών εκπομπών, τους πολιτικούς που κρύβονται πίσω από την βουλευτική τους ασυλία και τους φυλάνε, αλήθεια, πόσοι;; Τα ανήλικα αυτά, δεν είναι οι Γιάννηδες αγιάννηδες του Βίκτωρος Ουγκώ, δεν προέρχονται από την μουσική όπερα Κάρμεν, ούτε ανήκουν στον κόσμο του Παλαμικού γύφτου. Είναι άλλο πράγμα η προσπάθεια της κοινωνικοποίησής τους, της παροχής εκπαίδευσης τους, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στις περιφερόμενες ανεξέλεγκτα και με το έτσι θέλω ανά την Ελλάδα, ελληνικές και βαλκάνιες αυτές φυλές, και άλλο αυτή η διάλυση και η πολιτική και νομική ανοχή στις δολοφονικές τους ενέργειες. Για ποια δικαιοσύνη μιλάμε επιτέλους, δεν το καταλαβαίνουν όλοι αυτοί οι ανευθυνουπεύθυνοι; Δεν μπορεί να υπάρχει ηλικιακή ασυλία σε τέτοιες ενέργειες στο όνομα ποιού δικαίου; Του θύτη ή των θυμάτων; Οι παράπλευρες απώλειες αθώων πολιτών σε αυτήν την χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, είναι πάρα μα πάρα πολλές, με όλες τις κυβερνήσεις και αντιπολιτεύσεις. Νισάφι πια και με όποιο προσωπικό τίμημα. Ο καθένας έχει δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό του, την οικογένειά του, τα παιδιά του, το σπίτι του. Είναι ακατανόητο να μην το συνειδητοποιούν οι έλληνες πολιτικοί μας, με την πολιτική προστατευτική τους ασυλία, οι νομικοί και άλλοι συμπολίτες μας διαμορφωτές της κοινής γνώμης, αυτοί που σαν εντεταλμένα όργανα της πολιτείας θεσπίζουν νόμους με τα δεκάδες παραθυράκια. Η νομοθεσία σε αυτήν την χώρα, μοιάζει με τους θαλασσινούς κιούρτους. Στην τελική ανάλυση, δεν καταλαβαίνουν ότι βλάπτουν μακροπρόθεσμα και τους ίδιους τους ρομά. Ότι με τέτοια συμβάντα δεν τους εμπιστεύεται πλέον κανείς και δεν αγοράζουν τα διάφορα προϊόντα τους που πωλούν καθημερινά περιφερόμενοι με τα αμάξια τους στις γειτονιές; Θα όφειλαν οι ίδιοι οι εκπρόσωποι τους να αναλάβουν πρωτοβουλία. Κάθε καρυδιάς καρύδι μπορεί να περάσει τα σύνορα και να κάνει ότι θέλει. Και αυτό είναι οι ανοιχτές κοινωνίες των ημερών μας που οφείλουμε να προσαρμοστούμε με δημοκρατικό δήθεν πολιτικό πρόσημο; Και τα θύματα και οι οικογένειές τους, τι; Εντέλει μόνο τα παιδαρέλια των οργάνων της τάξης έρχονται να σου που δυό λόγια. Ποιος όμως ακούει στις μέρες μας. Όλοι ετοιμάζονται να γευτούν τα γκουρμέ των τηλεοπτικών εκπομπών, να κάνουν τα ξεφαντώματα των ρεβεγιόν τους, να ψάλλουν τα κοντάκια του Ρωμανού του μελωδού για το θείο βρέφος που εξελίχθηκε σε ένα συβαριτικό θεικό ζωάκι της κλειδαρότρυπας των προσωπικών στιγμών των ανθρώπων, για την διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. Να ακολουθήσουν τους σπόνσορες των φιλανθρωπικών γκαλά από την πληρωμένη από τους ίδιους απόσταση των sms. Να καταναλώσουν το κάθε τι στο πνεύμα των ημερών.
Γιαυτό επιμένω στον ασκητισμό της ποίησης του μποέμ και άναρχου Νίκου Δ. Καρούζου, και ίσως, για όσους τον γνώριζαν από κοντά, όπως μας λένε, και στον ιδιωτικό του βίο. Ο μεταφυσικός και ιερός υλιστικός αυτός κόσμος που οραματίζονταν ο ποιητής από την επαρχία, το Ναύπλιο, δεν υπάρχει πια, βυθίστηκε μέσα στα κοινωνικά και μεταφυσικά αδιέξοδά του. Έδωσε ότι είχε να δώσει και έμεινε ένα άδειο ιλουστρασιόν πουκάμισο για ρακένδυτους ψυχικά και πνευματικά νεοέλληνες. Ένα πολιτικό και κοινωνικό κέλυφος που δεν το αγγίζει ούτε ο μαύρος καβαλάρης. Για μια πολιτεία και τους εκπροσώπους της, που δεν θέλει ή δεν μπορεί να διαχειριστεί τα εκατοντάδες αδιέξοδα των πολιτών της. Είτε είναι ημεδαποί είτε αλλοδαποί φορολογούμενοι και συνεπείς κάτοικοι. Σε όλους μας η σύγχρονη ελληνική πολιτεία δίνει μια ψεύτικη εικόνα μιας ειδυλλιακής χώρας που την εξαγνίζει το φως της και την αποπλένει το θαλάσσιο στοιχείο της. Που καθρεφτίζει το πρόσωπό της σε σκουριασμένες αγιογραφίες περασμένων μεγαλείων και άκαιρων δοξαστικών στιγμών. Το ήθος και οι αγώνες ενός κόσμου που έχει μετατραπεί σε στυλ και ύφος γραφής, σε περιφερόμενες μεταφορές λειψάνων και λευκωμάτων των παλαιών αγώνων. Όμως η εικόνα αυτή είναι επίπλαστη. Σαν τα λόγια των ποιητών και ποιητριών που δημόσια ακόμα αποφαίνονται ότι η Ποίηση θα αλλάξει τον Κόσμο. Ποιανού θα καταλαγιάσει την δολοφονική οργή, του ζώου θύτη ή του ζώου θύματος; Όλος αυτός ο καλλιτεχνικός κόσμος μοιάζει σαν τα μέσα σε ασημένια σκόνη αγγελάκια, που φτιάχναμε όταν είμασταν παιδιά στα παράθυρα τις χριστουγεννιάτικες μέρες για να ομορφύνουμε την ατμόσφαιρα. Η ερημιά και η μοναξιά, η ανεξέλεγκτη βία, οι φόνοι αθώων, το μπούλινγκ, είναι διάχυτη η διάλυση και δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε, καλυπτόμενοι πίσω από δημόσιες φανταχτερές χειρονομίες χαράς ή εορταστικής συγκατάβασης. Δημόσιες επαναλαμβανόμενες ευχές καρμπόν. Αν παραβλέψουμε την χρονιά είναι ίδιες και άχρηστες. Τι θα προσθέσει στην κόρη και την οικογένεια του παππού που δολοφονήθηκε στην Θεσσαλονίκη η γέννηση του θείου μελαχρινού-έστω-βρέφους. Του πρόσφυγα αν θέλετε βρέφους. Οι συμβουλευτικές ευχές ειρήνευσης των γεροντάδων ασκητών; Σε τι θα βοηθήσει η ανάγνωση των χριστουγεννιάτικων ιστοριών του κυρ αλέξανδρου παπαδιαμάντη, θα αναστήσει τους δολοφονημένους αθώους και άδικα νεκρούς των τελευταίων χρόνων στην πατρίδα μας; Άχρηστα λόγια σαν και αυτά που γράφω και δεν διαβάζει ούτε ακούει κανείς. Η βία και το κακό έχει την ηλικία ανήλικων, και εμείς μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα, νομικό πολιτισμό, ελευθερία έκφρασης, προοδευτικές λύσεις και συμμαχίες διακυβέρνησης, (για ποιους, τους νεκρούς των νεκροταφείων;) για το πώς πρέπει να ομιλούμε και να εκφέρουμε σωστά την ελληνική γλώσσα και ποια είναι η ρίζα της τάδε λέξης που αναφέρει το «γκουρού» γλωσσικό και ορθογραφικό λεξικό που φοριέται πολύ τηλεοπτικά στις μέρες μας. Για τον κόσμο του παππού μας Ομήρου. Ανέξοδες ευχές, λόγια του αέρα μιας κοινωνίας που δεν θέλει να παραδεχθεί το τέλος της από τις ίδιες τις ενέργειες και παρενέργειες των μελών της. Παρά τα πολύχρωμα λαμπιόνια του πολιτισμού της και των μεταφυσικών της αναφορών και ελπίδων παρηγοριάς. Αν έχουν κόκκο αληθείας όλες αυτές οι φλύαρες αμπελοφιλοσοφίες που και εγώ γράφω, τότε, ισχύουν τα γραφόμενα από ηρωίδα της Άγκαθα Κρίστι. Σε συζήτηση με τον Ηρακλή Πουαρώ και ερώτησή του, του απάντησε. «Κύριε Πουαρώ δεν έχω χρόνο να ασχοληθώ και να αγοράσω αντικείμενα, να διαβάσω οτιδήποτε έχει γραφτεί πριν την ηλικία γεννήσεώς μου». Το τελευταίο πολιτικό «θείο βρέφος» ήταν ο πολιτικός Κώστας Λαλιώτης.
Ο συντοπίτης του Νίκου Δ. Καρούζου συγγραφέας και ανθολόγος Πάνος Λιαλιάτσης, είναι «τέως Λυκειάρχης, Αντ. Μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, Αγίας Κυριακής 3, Ναύπλιο», όπως υπογράφει την επιστολή του στην εφημερίδα Η Καθημερινή 6/10/1998 «Μνήμη Νίκου Καρούζου», σ’ ένα από τα πολλά και εξακολουθητικά δημοσιεύματά του για τον ποιητή. Στο πρώτο δημοσίευμα που αντιγράφω, αναλύει ενδεικτικά, ένα συμβολικό ποίημα του Καρούζου, «ΧΡΙΣΤΟΎΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΣΤΑΛΑΓΜΊΤΗ» που η θεματολογία και η νοηματική του συμβολιστική έχει να κάνει με την Νύχτα των Χριστουγέννων. Την εμβληματικότερη νύχτα του κύκλου του εορταστικού Δωδεκαημέρου. Το ποίημα γράφτηκε την εποχή που ο πρώιμος Νίκος Δ. Καρούζος (δεκαετία 1950) ερωτοτρόπησε αληθινά και ουσιαστικά, βιωματικά όπως μας δείχνουν οι στίχοι του εκείνης της περιόδου, με τα ποιητικά εκκλησιαστικά κείμενα, τον πλούτο της βυζαντινής υμνογραφίας, την αγιογραφική μυσταγωγία της χριστιανικής ορθόδοξης τέχνης και παράδοσης. Της ορθόδοξης ψαλμωδίας των Χριστουγέννων όπως ο ίδιος βίωνε στα παιδικά του χρόνια. Μια εσωτερική στάση ζωής και πίστης που ζυμώθηκε από το οικογενειακό του περιβάλλον, την παιδική του ηλικία, την διάρκεια της ενηλικίωσής του, και οικοδομήθηκε στην ατομική του πορεία διαβασμάτων και ερευνών, ταξιδιωτικών του περιπλανήσεων στα κατοπινά του βίου του χρόνια. Η ποιητή αυτή σύνθεση του Νίκου Δ. Καρούζου, -της πρώτης ποιητικής συλλογής που εξέδωσε με τον γενικό τίτλο «ΠΟΙΗΜΑΤΑ», 1961, περιλαμβάνεται τώρα στον συγκεντρωτικό Α΄ τόμο των Ποιημάτων του: «ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ. ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ Α΄ (1961-1978), εκδοτική εταιρεία ΙΚΑΡΟΣ, Αθήνα, Σεπτέμβριος 1993, σελίδες 90-91. Στον ίδιο τόμο, και στην σελίδα 15, περιλαμβάνεται και το ποίημα που αναφέρει στο κείμενό του ο λυκειάρχης και συγγραφέας Πάνος Λιαλιάτσης, «Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ». Τα δύο αυτά ποιήματα τα αντιγράφω παρακάτω ώστε να έχουμε μια εικόνα τόσο των ποιημάτων όσο και της ανάλυσης του Λιαλιάτση που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα παραμονές Χριστουγέννων είκοσι τρία χρόνια πριν. Συμπληρωματικά αντιγράφω και ορισμένα ακόμα από τα κείμενα του Π. Λιαλιάτση για τον ποιητή Νίκο Δ. Καρούζο. Δημοσιεύματα και αναλύσεις εμπεριστατωμένες, κοιτώντας φυσικά το έργο του ποιητή, κάτω από το βλέμμα της ορθόδοξης πίστης, δίχως ευτυχώς να μεροληπτεί ή να καλουπώνει το ποιητικό έργο σε προκατασκευασμένες χριστιανικές επιδιώξεις και δακρύβρεχτες αναλύσεις όπως έχουμε από άλλους χριστιανούςερμηνευτές. Ο Πάνος Λιαλιάτσης, ο φίλος και συντοπίτης του Καρούζου,-διαβάζοντάς και την πολύ καλή εργασία του «Τα πρωτόλεια του Νίκου Καρούζου» στα ΜΙΚΡΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ σελίδες 346-355, στο περιοδικό Νέα Εστία έτος 76ο, τόμος 152ος, τεύχος 1748/9,2002 (μια εργασία που τεκμηριώνεται με εξαιρετικές και αναλυτικές σημειώσεις και πληροφορίες, για εμάς τους αμύητους)-ολοκληρώνει την εικόνα και την διαδρομή του ποιητή της πρώτης περιόδου της συγγραφικής του δημιουργίας. Είναι μια βάση ερμηνείας του έργου του, που οι απόψεις του Π. Λιαλιάτση, συμπεριλαμβάνονται και στον τόμο που εξέδωσε «Η ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ», που αναφέρω παρακάτω. Τα σκόρπια ποιήματα της πρώιμης περιόδου του Καρούζου και οι πηγές τους, βρίσκονται πλέον συγκεντρωμένες στον τόμο «ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ, ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΥΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ» σε φιλολογική επιμέλεια Μαρίας Αρμυρά, και σύμβουλο έκδοσης τον συγγραφέα και σταθερό επίσης κριτικό της ποίησής του Ευγένιο Αρανίτση, που η συμβολή των δημοσιευμάτων του στην διάδοση του έργου του Καρούζου θεωρώ ότι είναι σημαντική και καίρια. Ο 429 σελίδων τόμος, κυκλοφόρησε το 2014 από τις εκδόσεις Ίκαρος, όπως και οι άλλοι τόμοι των Απάντων του.
Σε Σημείωση που προηγείται της πρώτης του ποιητικής συλλογής διαβάζουμε: «Η πρώτη συλλογή του τόμου αποτελεί επιλογή των ποιημάτων που γράφτηκαν και τα περισσότερα δημοσιεύθηκαν μέσα στην επταετία φθινόπωρο ’53-φθινόπωρο ‘60». «ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ» είναι αφιερωμένα «μνήμη του πατρός μου, ότι εκ σπέρματος αυτού την πηγήν έλαβον και η έλαφος εδωρήθη μοι του θανάτου». Ενώ, η αυλαία των ποιημάτων αρχινά με τον στίχο «βυθισμένα στον ουρανό και στον έρωτα».
ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΣΤΑΛΑΓΜΙΤΗ
Μια μέρα γεννήθηκε στη μακρινή Βηθλεέμ ο έρωτας
στην κοιλιά του καρπού λησμονημένος
και του έδωσαν τ’ όνομα Καρπός
όλα τ’ άστρα των παιδιών αγαπημένων
με τους άνεμους όταν λευκάζουν το χειμώνα.
Εγώ ήμουνα εκείνο τον καιρό στην πέτρα
οι καμπάνες οδηγούσαν από χαλκό μεγάλο
ένα τραγούδι νοσταλγίας αιχμάλωτης…
Εντούτοις άκουσα το σπήλαιο
κι ανεβαίνοντας
σ’ ένα βαθύ άλογο πήγαινα σ’ αυτό
κρατώντας ευωδιαστή φασκομηλιά προς τη θέρμη
του βρεφικού δέρματος όνομα βαθύ κι ανάερο.
Δεν έβρισκα λαλιά ο πλατύς ελαιώνας για να φωνάζει
κι ο θάνατος έφευγε στ’ αστέρια
μονάχα το άστρο νικούσε το πλήθος που είναι τ’ αστέρια
λάμποντας το Ένα.
Ο θεός έκραζε τη λαλιά:
Δίδαξέ με
στο άστρο στρεφόμενος, είπε,
και τα μαρτύρια γεννήθηκαν απάνω απ’ τις λάμψεις
χαρίζοντας ηρεμία στην έμψυχη κλίμακα.
Μια γυναίκα λευκή
αποθέωνε τον άντρα ψηλά στον αέρα μοβ
η αδαμική χάρη σε κάθε σώμα γνωρίζει τον τρόμο, είπε,
κ’ η χρονιά ζύγωσε στην καρδιά μου με χιόνι θαμμένη.
Μοιράζεται τη θλίψη με τις πέτρες
μοιράζεται με τη βροχή
ο ταπεινός μοιράζεται τη θλίψη
με τον ήλιο, πάλιν είπε,
και βλέπει τις ρίζες της φλόγας όπως ανεβαίνει
πιάνει τις ρίζες αυτές ανάμεσα
στο ξύλο
στους τριγμούς ανάμεσα στις γαλάζιες φάσεις.
Ιδού λοιπόν ο χρόνος είναι χιόνι
δεν είναι ρολόγι-
και κρατούσε το θήλυ πότε τα φεγγιστά νερά
πότε μαύρες πέτρες της Δήλου.
Σαν είδα το σπήλαιο
συγκρατήθηκα στην πρώτη φλέβα του βράχου μας
ενώ με κάλεσε το ακέραιο γαϊδούρι κινώντας
και τα δυο του χέρια
μα όμως ευγένεια φανερώνοντας ήρθε και το βόδι
πειθήνιο στον ήλιο της νύχτας
για να δω το δοκιμασμένο χρυσάφι.
Κι αντίκρισα το χρυσάφι
καθώς ένα φτωχαδάκι του τόπου μας
ήτανε το βρέφος στη μητρική βύθιση
ολομόναχο με τ’ άστρα.
Ώσπου χάραξε…
Στο σπήλαιο-μιας ηλικίας χαμένης-δεν υπήρχαν
ειμή μόνο σταλακτίτες
που κρέμονταν δεν υπήρχαν
ειμή μόνο σταλαγμίτες ανυψούμενοι.
Εγώ ο σταλαγμίτης
ολοένα
πλησιάζω το σταλαχτίτη που με κράζει απεγνωσμένα
για να εγγίσουν κάποτε τα στάγματα
τη μεγάλη ένωση…
σελίδες 90-91
Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ
Άκου Κύριε τον καλό σου φίλο
που αγαπά τους καρπούς και τους τάφους.
Εσύ είσαι ό,τι με συνδέει μ’ έναν καρπό και μ’ έναν τάφο.
Και τον καρπό ασχημίζω και τον τάφο.
Αλλ’ όμως είμαι θέλημά σου
γέννημα στην απέραντη καρδιά σου…
Δεν έχω ερωτήματα
και ταξιδεύω με κίνηση αργή προς τον Πατέρα.
Μάταιος ο κόσμος αλλά πέρασμα.
Και μάταια τα μάτια της σαρκός μου
γλυκά που αγγίζονται με λουλούδια.
«Δεν έχεις ερωτήματα;»-μου λέει το φθαρτό.
Σελήνη φευγαλέα εσύ τάχα ρωτάς αυτή τη νύχτα;
Ή με ρωτούν τα νέφη που σε ακολουθούν;
Χαίρομαι την ευφορία του αργύρου σου
και τη διαπερνώ με την πίστη.
Αυτή ‘ναι η αξία εμάς των σκουληκιών
που δεν έχουμε παρά μονάχα ένα δρόμο…
Το χώμα ειν’ η μοίρα μου αντίκρυ των άστρων.
Αγάπη όνειρο θαλασσί τύλιξέ με.
Ποια ευφροσύνη δεν σου παραστέκει;
Αγάπη, πράξη και ουσία του θεού μου
σερνάμενο κι αν είμαι πλέω στη χαρά.
Σελίδα 15.
Ο Α΄ τόμος των ποιητικών ΑΠΑΝΤΩΝ του ποιητή περιλαμβάνει τις εξής παλαιότερές του συλλογές. Α) ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1961). Β) Η ΕΛΑΦΟΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ (1962). Γ) Ο ΥΠΝΟΣΑΚΚΟΣ, εκδ. Ζαρβάνος (1964). Δ) ΠΕΝΘΗΜΑΤΑ, εκδ. Εγνατία (1969). (1979). Ε) ΛΕΥΚΟΠΛΑΣΤΗΣ ΓΙΑ ΜΙΚΡΕΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΤΙΝΟΜΙΕΣ, εκδ. Εγνατία (1971), (1979). ΣΤ) ΧΟΡΤΑΡΙΑΣΜΕΝΑ ΧΑΣΜΑΤΑ, εκδ. (1974), (1979). Ζ) ΑΠΟΓΟΝΟΣ ΤΗΣ ΝΥΧΤΑΣ, εκδ. Πολύπλανο (1978). Οι δύο τόμοι των Απάντων του, που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ίκαρος 1993 και 1994, καθώς και ο τρίτος τόμος που ακολούθησε σε φιλολογική επιμέλεια Μαρίας Αρμυρά, «ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΥΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ», Αθήνα 2014, όπως φαίνεται ολοκληρώνουν τον κύκλο των ερευνών μας για τα ποιήματά του, και, προσπερνούν το δίτομο των ποιημάτων του που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ερατώ, «Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΟΧΗ», «Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ» Αθήνα 1987, 1988. Συμπεριλαμβανομένων φυσικά και των υπολοίπων αυτοτελών ποιητικών συλλογών που εξέδωσε ο ποιητής. Βιβλία, που μαζί με τα Πεζά του, τις Συνεντεύξεις του, και τον ένα τόμο του Συμποσίου που γνωρίζω, και των βιβλίων που γράφτηκαν για τον ποιητή, (την εργογραφία του την αντέγραψα σε προηγούμενο σημείωμα) φωτίζουν το σύνολο της παρουσίας του, των σκέψεών του, των ιδεών του, των κρίσεών του, την οντολογία του, την φιλοσοφία και στάση ζωής του, τις εμμονές του, τις ακραίες του ορισμένες φορές απόψεις, των θέσεών του για τα πολιτιστικά και πνευματικά και καλλιτεχνικά πράγματα της χώρας μας, την εποχή που έδρασε ο ποιητής, ο ζωγράφος, ο ορθόδοξος, ο κομμουνιστής, τέλος ο μηδενιστής, ο γλωσσοπλάστης και γλωσσικός ανασκαλευτής, ο νάρκισσος γλωσσικά, ο βαθυστόχαστος, ο ακραίος αρνητής (σε ζητήματα ερωτικών ιδιαιτεροτήτων των αντρών), ο πότης Νίκος Δ. Καρούζος από το Ναύπλιο, που, όπως φάνηκε από την συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό, ίσως να ήταν το τρίτο ελληνικό ποιητικό μας νόμπελ.
Η συλλογή των Ποιημάτων του 1961 περιλαμβάνει τις εξής ποιητικές μονάδες:
ΑΠΟΛΕΛΥΣΑΙ ΤΗΣ
ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ ΣΟΥ
(μεσ’ στο φθινόπωρο 1953).
Νηστεύει η ψυχή μου
από πάθη
και το σώμα μου
ολόκληρο την ακολουθεί.
Οι απαραίτητες μόνο
επιθυμίες
και το κρανίο μου
ολημερίς χώρος μετανοίας
όπου η προσευχή
παίρνει το σχήμα θόλου.
Κύριε ανήκα στους
εχθρούς σου
συ είσαι όμως τώρα που
δροσίζεις
το μέτωπό μου ως
γλυκύτατη αύρα.
Έβαλες μέσα μου πένθος
χαρωπό
και γύρω μου
όλα πια ζουν και
λάμπουν.
Σηκώνεις την πέτρα και
το φίδι
φεύγει και χάνεται.
Απ’ την ανατολή ως το
βασίλεμα του ήλιου
θυμάμαι πως είχες
κάποτε σάρκα και οστά για μένα.
Η νύχτα καθώς την
πρόσταξες απαλά με σκεπάζει
κι ο ύπνος του άλλοτε
έλεγα πως ο μανδύας του
με χίλια σκοτάδια
είναι καμωμένος
ο μικρός λυτρωτής-όπως
άλλοτε έλεγα-
με παραδίδει ταπεινά
στα χέρια σου.
Η ΠΟΙΗΣΗ -Η ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΤΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ- ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ.- ΤΑ ΠΟΥΛΙΑ ΔΕΛΕΑΡ ΤΟΥ ΘΕΟΥ (αποσπάσματα «Διαλόγων»),- ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΟΥ ΕΞΟΥΣΙΑΖΟΥΝ ΤΑ ΝΕΡΑ. –ΒΑΘΜΙΔΕΣ. -Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΕΑΡ,- ΑΘΗΝΑ, Η ΦΛΟΓΑ ΠΟΥ ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΓΑΛΑΖΙΟ.- Ο ΦΙΛΟΣ ΕΝΑΡΕΤΟΣ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ. -Η ΣΥΝΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ.- ΠΕΝΤΕ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΕΣ’ ΣΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ.-ΑΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΑΥΤΗ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ.- ΑΓΓΙΖΟΝΤΑΣ. -ΤΟ ΦΥΛΛΩΜΑ. -ΤΑ ΤΡΙΣΤΙΧΑ ΤΩΝ ΘΑΝΑΣΙΜΩΝ. -ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ.- ΤΑ ΛΥΠΗΡΑ. -Η ΛΙΤΑΝΕΥΣΗ. ΤΡΟΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΗΛΙΟΣ. -ΠΑΛΙΝΤΟΝΟΣ ΑΡΜΟΝΙΗ. - Τ’ ΑΝΘΗ ΒΡΟΧΕΡΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΩΝ ΩΡΩΝ ΜΟΥ. -ΘΑΝΑΣΙΜΟ ΑΝΑΠΛΙ. -ΜΕΝΟΥΣΑ ΠΟΛΙΣ. -ΧΑΡΑ ΤΗΣ ΑΟΡΑΤΗΣ ΧΑΡΑΥΓΗΣ. –Η ΣΚΟΤΕΙΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ ΜΟΥ. –ΘΡΥΜΜΑΤΑ ΕΥΣΕΒΕΙΑΣ. –ΕΞΙ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΗΛΥ. –ΒΡΑΔΙΝΗ ΑΘΗΝΑ. –ΜΕΓΕΘΗ ΓΑΛΑΝΑ ΤΗΣ ΦΛΟΓΑΣ. –ΤΟ ΕΑΡ ΜΕ ΘΥΕΙ Κ’ ΕΦΕΤΟΣ. –ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ.- ΠΛΗΓΕΣ ΑΠ’ ΤΟ ΘΕΡΟΣ ΤΟΥ ΒΡΑΔΙΝΟΥ ΚΑΙΡΟΥ. –ΜΕ Τ’ ΑΣΤΕΡΙΑ. –Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΑΓΟΥ. –Η ΕΞΑΡΣΗ. –ΣΤΗΝ ΑΣΙΝΗ ΟΙ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΕΣ. –ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΣΤΑΛΑΓΜΙΤΗ. –ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 1953.
Τα δημοσιεύματα και οι μικρές μελέτες του φιλόλογου και συγγραφέα Πάνου Λιαλιάτση για τον συντοπίτη φίλο του ποιητή Νίκο Δ. Καρούζου, είναι πάρα πολλά και διάσπαρτα σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες (πέρα από αυτά που εγώ γνωρίζω, στο περιοδικό Νέα Εστία, στο περιοδικό Εποπτεία, στην εφ. Καθημερινή κλπ.) Τα περισσότερα από αυτά, αναλύουν την ποίησή της πρώτης του περιόδου. Μέχρι την μεταιχμιακή στροφή του, αλλαγή προς τον μαρξισμό, μα και κατόπιν, (όταν τον απέρριψε και αυτόν), των αναγνωστικών του περιπλανήσεων στις ανατολικές θρησκείες και παραδόσεις, κρατώντας όμως, όπως φαίνεται, την χριστιανική ηθική και κοινωνιολογία. Το ορθόδοξο κοσμοείδωλο της ελληνικής παράδοσης. Το ποίημά του «Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΡΟΜΕΡΟ», το στιγμιαίο «ο πρόεδρος Μάο την έσκισε» το εξάστιχο «Λένιν και Μαχάτμα», (που συμπεριλαμβάνονται στον τρίτο τόμο) έρχονται και δένουν με το «Ο Χο Τσι Μινχ αναπαύεται» και παραδόξως, με την σύνθεσή του «Η πρώιμη κόλαση της Εύας Μπράουν». Ο κύκλος των ποιητικών του αναφορών σε ποιητές, έλληνες και ξένους, σε πολιτικά πρόσωπα και κοινωνικούς επαναστάτες του προηγούμενου αιώνα, σε ιερά σύμβολα της χριστιανικής πίστης, σε πτυχές της μυστικής της οντολογίας, σε τόπους όπως ο Άθωνας, μα και στην γενέθλια πόλη του το Ναύπλιο, την Αθήνα και σε οι περιοχές της που έζησε και περιδιάβηκε το μεγαλύτερο μέρος του βίου του είναι πάρα πολλές. Ιδιαίτερη κατηγορία στο έργο του είναι τα λεγόμενα αρχαιόθεμά του,-ποιήματα που ανατρέχουν άμεσα σε μύθους, πρόσωπα, σύμβολα, εικόνες της αρχαίας εθνικής ελλάδας. Μια άλλη κατηγορία ποιημάτων του ή μικρών ποιητικών του ρήσεων, παραδοσιακού ή μοντέρνου στυλ είναι αυτά που διαπραγματεύονται την ίδια την λειτουργία, τον ρόλο και την σημασία της ποίησης, της γλώσσας που χρησιμοποιεί και τον ανατρεπτικό χειρισμό της, το στραμπούληγμά της μέσα στην ίδια την ποιητική μονάδα ή και των ξαφνιαστικών αντιθέσεων στις λέξεις των τίτλων των ποιημάτων του. Καθώς επίσης, και τα ποιήματα που φέρουν υπερρεαλιστική ένδυση, κάτι που μας δηλώνει, στην γενική ποιητική του εποπτεία, τουλάχιστον κατά την δική μου αναγνωστική επάρκεια, ότι έχουμε να κάνουμε με έναν έλληνα ποιητή Μπήτ. Έναν Beat έλληνα ποιητή, που συνδύασε την πολιτική επικαιρότητα και τις πολιτικές προσωπικότητες της εποχής του, του προηγούμενου ιστορικά αιώνα των πολλαπλών επαναστάσεων, ανατροπών και ιδεολογιών, με την ποίηση, την γλώσσα, την ορθόδοξη παράδοση του τόπου του, που κέντρο αναφοράς της έχει, τον κεντρικό ιδεότυπο και κοινωνικό των μεγάλων μαζών ψυχαναλυτή Ιησού. Το όνομα και ο συμβολισμός της θυσιαστικής προσφοράς του Ανθρώπου από την Ναζαρέτ είναι διάχυτος σε όλο του το έργο, που μοιάζει σαν το πρόσωπό του και οι πράξεις του –σαν «εντεταλμένος» του Θεού-να αποτελούν σκόρπιοι σπόνδυλοι μέσα στο ποιητικό του σώμα. Ακόμα και όταν στις μεταιχμιακές ποιητικές του στιγμές αρνείται όλη την προηγούμενη περιδιάβασή του σε πρόσωπα και καταστάσεις, φιλοσοφίες και ιδέες, σε ρεύματα της ποίησης και της γλώσσας, και ασπάζεται το μηδέν, αυτό το απόλυτο τίποτα που εξέφρασε και ο Νίκος Καζαντζάκης, δεν παύει αυτό το μηδέν να είναι ένα ιερό γενεσιουργό τίποτα, μιας επαναλαμβανόμενης αναδημιουργίας και αναγέννησης του κόσμου, της ίδιας της ματαιότητας της ζωής, μέσα από τις διάφορες τελετουργίες του και ψαλτικούς του δοξαστικούς συμβολισμούς. Το Μηδέν είναι το τρίτο πρόσωπο της αγίας του τριάδας. Το ένα είναι ο Θεός με μικρό ή μεγάλο Θ που αναγράφεται στην ποίησή του και το άλλο είναι τα πρόσωπα της κοινωνικής επανάστασης. Έτσι συνδυάζεται ο Λένιν με τον Μαχάτμα Γκάντι και ο επαναστάτης Ιησούς με τον στρατιωτικό ηγέτη Τρότσκι. Είναι ο ίδιος έλληνας ποιητής που γράφει το πεζόμορφο «Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ ΣΤΟ ΠΛΕΥΡΟ ΜΟΥ», «Φωτιές της Μεγάλης Πέμπτης. Έρημη φρενοβλάβεια λέει πως έρχονται τάχατες οι αποθαμένοι και ζεσταίνονται… Τι θαύμα εάν αυτό γινότανε!.......» με τον έλληνα που γράφει το «ΠΡΟΣΕΥΧΟΜΕΝΟΣ ΡΑΚΕΝΔΥΤΟΣ» και ομνύει στον έλληνα πατέρα των θεών και των ανθρώπων νεφεληγερέτη Δία. «Ω Δία ερωτύλε που νεφελώνεις αιμάσσοντας/ το ανδραγάθημα μηδενικού βλέμματος/ αντίκρυ σ’ ομορφιά κι ασκήμια./…..». Ενώ ταυτόχρονα μας μιλά για τα δικά του μυστικά οράματα και αφιερώνει ποίημά του στον άγγλο μυστικό ζωγράφο και ποιητή Ουίλλιαμ Μπλέηκ, «ΣΤΟΝ ΙΣΚΙΟ ΤΟΥ WILLIAM BLAKE», «Είμαστε όλοι στον αέρα του Αναξιμένη./ Σ’ αυτή τη νέα βλάστηση στο κεντητό απριλοπάνι/….». Μια ιδιαίτερη πλευρά της ποίησής του που έχει ενδιαφέρον και είναι αξιοσημείωτη, είναι τα ποιήματά του που έχουν τίτλους προσώπων του μουσικού κλασικού ρεπερτορίου ή ελλήνων συνθετών, πχ. «Φόρος τιμής στον Μάρκο Βαμβακάρη», στον “J. Sebastian Bach”, στον Βασίλη Τσιτσάνη, «Τσιτσάνη, πρέπει να πεθάνεις», και άλλα. Ο κύκλος των ποιημάτων του Νίκου Καρούζου που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με την μουσική και πρόσωπά της είναι αρκετά μεγάλος και όχι αμελητέος. Είτε η φόρμα του είναι παραδοσιακή, δηλαδή ακολουθεί τους κανόνες της ομοιοκαταληξίας και της εσωτερικής ρυθμολογίας του στίχου είτε είναι στιχάκια της στιγμής, μοντέρνα, κάτι σαν λεκτικές λεζάντες κάτω από μια στιγμιαία και επικαιρική έμπνευσή του. Βλέπουμε ότι ο Καρούζος πειραματίστηκε, γονάτισε ή ύψωσε την ποιητική του γραφή ανάλογα με την διάθεσή του. Δεν ξέρω γιατί, αλλά ορισμένες φορές διαβάζοντας τα ποιήματά του, έρχεται στην σκέψη μου ο αμερικανός και πότης ποιητής Τσαρλ Μπουκόφσκυ, ο ποιητής όχι τόσο ο πεζογράφος.
Ο Πάνος Λιαλιάτσης, επανερχόμενος, στέκεται στην πρώιμη περίοδό του, ερμηνεύει κυρίως, την περίοδο της ποιητικής του ορθοδοξίας αν στέκει ο όρος. Ορθά, όμως εντάσσει τα ποιήματα αυτά στην αμιγώς ορθόδοξη πλευρά του χαρακτήρα του. Εμφορείται δηλαδή ο ποιητής από τα χριστιανικά ιδεώδη και τους μεταφυσικούς συμβολισμούς και υμνολογικές αναφορές της ορθόδοξης βυζαντινής παράδοσης και εκκλησιαστικής γραμματείας. Να υπενθυμίσουμε τα ταξίδια του στην χερσόνησο του Άθω. Το κείμενο του, μεταξύ άλλων, για την ζωγραφική του Πανσέληνου στον ναό του Πρωτάτου στις Καρυές. Ανάλογες θέσεις υποστηρίζουν και οι κριτικοί της ποίησής του αυτών των δεκαετιών. Ο Πάνος Λιαλιάτσης προς τιμήν του, παρά τα δικά του θρησκευτικά βιώματα, δεν εκβιάζει στην ερμηνεία του, την ποίηση του Νίκου Καρούζου, θέλοντας να την χουχουλιάσει σε μια ορθόδοξη χριστιανική αχλύ μόνο, πέρα από αυτό που μας φανερώνουν τα ίδια τα ποιήματα. Δεν την περιλαμβάνει σε έναν κύκλο ελλήνων χριστιανών πιστών ποιητών, όπως είναι η ποίηση του κυρ Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Παντελή Β. Πάσχου, του πειραιώτη Δημήτρη Φερούση, του ανθολόγου και μελετητή των χριστιανικών γραμμάτων Νίκου Τυπάλδου, του συγγραφέα Νίκου Αρβανίτη, του Νίκου Καμβύση που διαθέτει ο λόγος τους ελάχιστα ίσως κοινωνικά και πολιτικά ανοίγματα αγωνίας. Είναι περισσότερο ποιήματα χριστιανικής αγωνίας παρά οντολογικής εμβάθυνσης, η ποίηση αυτή είναι βέβαιη για την πίστη της, τα αποτελέσματα των ενεργειών της. Δεν θα εξέφραζε ποτέ τον στίχο «βοήθητι εν τη απιστία μου». Η καθαρά χριστιανική ποίηση στηρίζεται σε μια θεματολογία, σε εικόνες και σκηνές, σε συμβολισμούς του θείου δράματος, της εκκλησιαστικής σκηνογραφίας και φιλολογίας, στην διαδεδομένη παράδοση των ιερών βιβλικών αναφορών και προσταγμάτων, κανόνων βίου και πολτείας εν χριστώ ζωής, για να μείνω σε ενδεικτικά ονόματα ποιητών. Ο ποιητικός λόγος του Νίκου Καρούζου της πρώιμης περιόδου του, διαφέρει και από τον σύγχρονο ποιητικό θρησκευτικό λόγο όπως πχ. είναι η ποιητική πνοή του ορθόδοξου ποιητή και στοχαστή Δημήτρη Κοσμόπουλου, που υιοθετεί έναν πολύ μοντέρνο και σύγχρονο λόγο για να εκφράσει το δικό του ορθόδοξο βίωμα, έναν οραματισμό του κόσμου μας που περιλαμβάνει και δείχτες ποιητές της παλαιότερης και σύγχρονης ελληνικής γραμματείας. Ο Λόγος του Κοσμόπουλου όπως και ορισμένες φορές του Σωτήρη Γουνελά, συνδυάζει την ποίηση με την πίστη των ανθρώπων των μοντέρνων καιρών μας. Γίνεται αποδεκτός και από τον πιστό και από τον άπιστο, και από τον αναγνώστη και θιασώτη της ελληνικής ποίησης. Δεν θα μπορούσε να συγκριθεί η φωνή του Καρούζου, με την χριστιανική πνοή της Ευαγγελίας Παπαχρήστου-Πάνου, ζεστή πνοή πίστης μάλλον χαλαρή ποιητική γραφή-όχι πάντα. Να συγκριθεί με την φωνή της ποιήτριας Όλγας Βότσης, (η φωνή της Βότση, είναι περίκλειστη σε ένα Καφκικό περισσότερο σύμπαν περί της ύπαρξης) ή μοναχών ποιητών, όπως είναι ο ποιητικός λόγος του Νικόδημου του αγιογράφου, του περουβιανού Συμεών, του αγιορείτη μοναχού Μωυσή, φωνές καθαρά μέσα στο δόγμα της πίστης τους, και είναι λογικό, μια και είναι περισσότερο μοναχοί και ασκητές παρά ποιητές. Ή, πάλι, από την παλαιά γενιά των ποιητών μας, όπως είναι ο θρησκευτικής πνοής λόγος της ποιήτριας Μελισσάνθης, του Ιωάννη Πολέμη, του Στέλιου Σπεράντζα και άλλων, που ζωντανεύουν μέσα στο έργο τους περισσότερο μάλλον μια χριστιανική σκηνική ηθογραφία, ενός κόσμου της επαρχίας που δομείται σε πατροπαράδοτες αξίες που προέρχονται από την μακραίωνη ιστορική σύνδεση της ορθόδοξης εκκλησίας με τις ιστορικές στιγμές του Έθνους. Όπου η εκκλησιαστική υμνογραφία και υμνολογία αποτελούσαν το κέντρο αναφοράς και παιδείας της ζωής και των σχέσεων των ανθρώπων της αγροτικής κοινωνίας της ελλάδας, άλλων ιστορικών καιρών. Ιστορικές εποχές που αλήθευαν μέσω του θρησκευτικού βιώματος και του δημοτικού ποιητικού λόγου. Η εκκλησιαστική ποίηση και υμνολογία των μεγάλων εορταστικών κύκλων, των κυριακάτικων συνάξεων επί τω αυτώ της κοινής πίστης και μεταφυσικής ελπιδοφορίας, τα μαρτυρολόγια των αγίων, τα συναξάρια, ήσαν η μοναδική πολιτιστική αναφορά ζωής των ελλήνων και διαπαιδαγώγηση των οικογενειών τους. Κλειστές κοινωνίες περίκλειστη πίστη. Η φωνή του Καρούζου στις οντολογικές της στιγμές, πτυχές αμφισβήτησης και αγωνίας, απορίας και ερωτημάτων, προσομοιάζει ή έχει την ατμόσφαιρα στιγμών του ποιητικού λόγου της Ζωής Καρέλλη, μόνο που η ποίηση του Καρούζου έχει την δική του ιδιαίτερη, άναρχη πολλές φορές γλωσσική εκμετάλλευση, χρήση λέξεων με την δική τους αυτοτέλεια, που δεν τις συναντάμε πέραν ίσως από το δικό του ποιητικό σώμα. Είναι ένας λόγος που στηρίζεται στις εννοιολογικές αποχρώσεις λέξεων ερανισμένων από όλο το φάσμα της ελληνικής γλωσσικής παράδοσης, παραλλαγμένος. Φτιάχνει λέξεις, μπερδεύει λέξεις, ανακατεύει λέξεις, συνθέτει λέξεις, αναγραμματίζει λέξεις, τους αλλάζει το νόημα, την συλλαβική σύνθεση, τις εμπλουτίζει με νέες έννοιες και ποιητικές χρήσεις. Τις εκμεταλλεύεται αγρίως. Φωτίζει τις ρίζες τους και δίνει νέο ονοματολογικό νόημα στην νέα τους λειτουργία μέσα στο ποίημα. Παίζει μαζί τους χωρίς να τις ρωτά, άλλοτε σεβόμενος την παραδοσιακή τους σημασία και άλλοτε αγνοώντας την, τις επανατοποθετεί μέσα σε μια ποιητική μονάδα, πολλές φορές με ένα εσκεμμένο μάλλον κραυγαλέο τρόπο. Μέσα σε μια ποιητική σύνθεση, σε μια εικόνα με έναν εντελώς πρωτότυπο ατομικό και παράξενο τρόπο. Ο Καρούζος, είναι λεξιμαγευτής, μαγεύεται από το νέο ειδικό βάρος που τους δίνει μέσα στο έργο του, από την παραμόρφωσή τους, το χαροποιό από τον ίδιο στραμπούληγμά τους. Άλλοτε τις ενδύει πλουσιοπάροχα και άλλοτε τις αφήνει γυμνές σαν επαίτες. Το λεξιλόγιο του Καρούζου δεν υπάγεται σε κανέναν ορθογραφικό ή ερμηνευτικό κανόνα, δεν ακολουθεί τις ανάλογες επιλογές των ορθοτομούντων των λόγων της λεκτικής και ποιητικής αληθείας Ο Καρούζος είναι ο μέγας αιρεσιάρχης του ελληνικού ποιητικού λόγου. Ένας αιρεσιάρχης όμως, που φορά τα άμφια του ιερέα. Οι λέξεις του Καρούζου, οι ιδιαίτερες, που αρθρώνουν και τους τίτλους των ποιημάτων του τροφοδοτούνται από την δική τους και μόνο τυπολογική αναφορικότητα. Οι ίδιες οι λέξεις ερμηνεύουν τον εαυτό τους και αυτό αρέσει στον ποιητή. Τον θέλγει η ακατανόητη από τους πολλούς ετερότητά τους. Προσφέρουν αίγλη και δύναμη στην ποιητική του κατάθεση, αίσθηση και κυριαρχία ανατροπής ακόμα και της ίδιας του της ποίησης, όπως μας την παραδίδει αποτυπωμένη σε μικρά χαρτιά ή στην άσπρη κόλλα. Ποιήματα σχολιασμοί στο βιβλίο της ζωής του. Τα Ποιήματα που αναφέρονται στην μη λειτουργία πλέον της Ποίησης είναι αρκετά, καθώς αρκετές είναι και οι εμβόλιμες αναφορές του μέσα στο ίδιο το ποίημα ότι δεν πιστεύει πλέον ούτε στον ρόλο των λέξεων. Οι λέξεις του Καρούζου είναι ένα νέφος λάμπουσας σκόνης που ακολουθούν το άστρο από το οποίο προέρχονται, ενώ αυτό έχει ήδη από πολλού αρχίσει να δύει. Ο Νίκος Καρούζος δεν θα μπορούσε ακόμα και αν παρέμενε στο χριστιανικό περιβόλι της ορθοδοξίας και δεν ερωτοτροπούσε ή ασπάζονταν τις κομμουνιστικές ιδέες, να γίνει ένας εκκλησιαστικός ψαλμωδός όπως ο Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, ή ένας υμνωδός του Στάλιν όπως ο Γιάννης Ρίτσος, στην δεύτερη περίοδο της ποιητικής του διαδρομής. Ο ατίθασος χαρακτήρας της προσωπικότητάς του ήταν τόσο ιδιαίτερος και προσωπικός, που δεν θα χωρούσε σε καμιά ιδεολογία, δεν θα άντεχε καμιά μεταφυσική δέσμευση, κανένα δόγμα της εκκλησίας και των κειμένων της, των δοξασιών της. Πανοπλία του, τα διαβάσματά του, ο στοχασμός του, η γλώσσα και οι λέξεις που επιλέγει, οι άναρχοι οραματισμοί του για την κοινωνία, τον κόσμο, τον άνθρωπο, τον θεό με μεγάλο ή μικρό Θ, η μποέμικη ζωή του, ο ασκητισμός του, η ειρωνεία και εν μέρει ο γλωσσικός και φιλοσοφικός του κυνισμός. Ένας σαρκαστικός κυνισμός που οδηγεί σε ποιητική τρυφερότητα σχοινοβατώντας πάνω στην άβυσσο του μηδενός της ύπαρξης-ανυπαρξίας.
Ο συγγραφέας και δοκιμιογράφος Πάνος Λιαλιάτση διαθέτοντας και ο ίδιος, σαν άτομο, αποθέματα μεταφυσικής χριστιανικής ευαισθησίας, κατανόησε από νωρίς το παιχνίδι αυτό του Καρούζου. Γιαυτό όχι μόνο του αναγνωρίζει περίτρανα και με σεβασμό την ποιητική πρωτοκαθεδρία στην διαδρομή της σύγχρονης Ναυπλιακής και Αργολικής λογοτεχνίας, του αναγνωρίζει χωρίς ποιητική ή συγγραφική «ζήλεια» την καθολικότητα της όρασής του από τις πρώτες του κιόλας συλλογές, αλλά και σύνολης της ελληνικής ποίησης των τελευταίων χρόνων μας. Σημειώνει στο ένατο κεφάλαιο της εισαγωγής του βιβλίου του: «9. Η νεότερη λογοτεχνία στην Αργολίδα», «Ο Νίκος Καρούζος εισήγαγε τους νεότερους ποιητές στη μοντέρνα γραφή από τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Σ’ αυτό συνέτειναν οι γενικότερες τάσεις της ποίησης.» σελίδα 91. Να υπενθυμίσουμε ότι ένα μέρος των δημοσιευμάτων του Πάνου Λιαλιάτση, που αφορούν το έργο του ποιητή, συμπεριλαμβάνεται στα κεφάλαια του τόμου: «ΠΑΝΟΥ ΛΙΑΛΙΑΤΣΗ, Η ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 1830-1993», έκδοση ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΝΑΥΠΛΙΟΥ «Ο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ», ΑΡ. 2. Αθήνα 1994, σελίδες 305. Την επιμέλεια της έκδοσης είχαν οι εκδόσεις ΑΚΡΙΤΑΣ. Τον τόμο αυτόν είχε την καλοσύνη παλαιότερα να μου τον προσφέρει ο κύριος Λιαλιάτσης, γιαυτό και στις πρώτες σελίδες του τόμου φέρει σφραγίδα «ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΝΑΥΠΛΙΟΥ ΄ ΄Ο ΠΑΛΑΜΗΔΗΣ’ ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ». Ο χρήσιμος αυτός τόμος-για όσους ενδιαφέρονται για τα ελληνικά γράμματα-δεν αφορά μόνο τους ποιητές και λογοτέχνες που κατάγονται από το Ναύπλιο ή το Άργος. Είναι 23 εν συνόλω δοκίμια και 4 μελετήματα στα οποία ο Πάνος Λιαλιάτσης εξετάζει ή συνεξετάζει το έργο και την παρουσία, την πνευματική και καλλιτεχνική προσφορά 22 δημιουργών της περιοχής. Ο τόμος δεν έχει την «ξηρότητα» ενός λογοτεχνικού βιογραφικού λεξικού, διαβάζεται ευχάριστα και με άνεση, ακόμα και από τους μη συντοπίτες αναγνώστες του. Εκτός από τον Πρόλογό του και την εκτεταμένη Εισαγωγή του, σελίδες 15-93, ο συγγραφέας εμπλουτίζει το υλικό του με εκτενή παραθέματα, βασική και ειδική βιβλιογραφία για τους παρουσιαζόμενους, καταγραφή πρώτων δημοσιεύσεων του, γενικό ευρετήριο και ένα αγγλόγλωσσο Summary. Ο ποιητής Νίκος Δ. Καρούζος καταλαμβάνει ιδιαίτερη, ξεχωριστή θέση. Το βιβλίο αποτελείται Α΄ από την Εισαγωγή η οποία έχει 9 κεφάλαια. Το 8ο, αναφέρεται και έχει τίτλο «Η καθολικότητα του Νίκου Καρούζου», σ. 87-91. Η Β΄ και κεντρική θεματική του ενότητα Δοκίμια και Μελέτες, αποτελείται από 19 κεφάλαια. Το 10ο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στον Ν. Δ. Καρούζο, έχει τρείς επιμέρους ενότητες. Α΄, «Αναφορά στην ποίηση του Νίκου Καρούζου», σ. 177-181. Β΄, «Η πορεία του Νίκου Καρούζου», σ. 182-186. Και Γ΄, «Η μεταφυσική αγωνία του Νίκου Καρούζου στις πρώτες ποιητικές του συλλογές», σ.187- 197. Τέλος, έχουμε το Επίμετρο, την Β. Βιβλιογραφία κλπ. Τα κείμενα έχουν στο τέλος τους την χρονιά που δημοσιεύτηκαν, στα περιοδικά και τις εφημερίδες. Ο τόμος εμπλουτίζεται με ασπρόμαυρες μικρές φωτογραφίες των ποιητών και των συγγραφέων. Των φιλικών πνευματικών συντροφιών της πόλης. Πέρα από την παρουσία του Καρούζου, διαβάζουμε κείμενο για έναν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της γενιάς του 1930, τον Άγγελο Τερζάκη, του θεατρικού συγγραφέα και μυθιστοριογράφου του αστικού κοινωνικού και ιστορικού (βυζαντινού) μυθιστορήματος, σελ. 139-154, του παλαιού ποιητή, μαθηματικού πολυγραφότατου Στέφανου Δάφνη, συζύγου της ποιήτριας Αιμιλίας Δάφνη. Αναγνωρίζουμε την παρουσία της ποιήτριας Μπίλλυς Βέμη, ο Λιαλιάτσης μας μιλά για το βιβλίο της «Νέλτο», για την ποιητική συλλογή «Η λύπη της βιγόνιας» του νέου ποιητή Φάνη Λελεμψή. Του πρόωρα χαμένου νέου ποιητή Τάκη Πέτρουλα (1963-1986), που, όπως μας πληροφορεί ο Λιαλιάτσης φοίτησε «στην Δραματική σχολή του Πειραϊκού Συνδέσμου, που την περάτωσε τη χρονιά που τον χτύπησε ο καρκίνος. Παράλληλα φοιτούσε στη Ράλλειο Παιδαγωγική Ακαδημία του Πειραιά.» σ. 238. Έχουμε τις σελίδες που μας μιλούν για την παρουσία και τα βιβλία του ευθυμογράφου Γιώργου Καραμάνου, του Αργείου ποιητή Σπύρου Παναγιωτόπουλου, τις σελίδες για «Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΩΝ ΔΕΛΗΔΩΝ ΤΗΣ ΚΙΟΥ»: Χρήστος Δελής (1887-1960), Υπατία Δελή(1886-1972), Εύα Δελή (1921-1940), σελ. 127-138. Του ποιητή Τάκη Δημόπουλου, του λυρικού ποιητή Κώστα Θεοφανόπουλου, του Αναπλιώτη ποιητή Θεόδωρου Κωστούρου και άλλων. Στον τόμο δημοσιεύται και η μελέτη του Παντελή Β. Πάσχου για την ποίηση του Πάνου Λιαλιάτση, «Η γοητεία της εναγώνιας αγρύπνιας ήγουν Εισαγωγή στην ποίηση του Πάνου Λιαλιάτση» σ. 245-270. Στην εισαγωγή του ο Λιαλιάτσης, αναλύει τον χαρακτήρα και την ταυτότητα της Αργολικής Λογοτεχνίας. Κάνει λόγω επίσης, για Αργολική σχολή μέσα στην ελληνική γραμματεία. Στην εργασία του συγκεφαλαιώνει ότι είχε πει και εν μέρει γράψει, για το έργο του φίλου και συντοπίτη του ποιητή Ν. Κ.. Ο σεβασμός στο πρόσωπό του και το έργο του διακρίνεται τόσο στα σκόρπια δημοσιεύματά του όσο και στον τόμο για την Αργολική Λογοτεχνία. Ο Νίκος Καρούζος έχει την τιμή και την πρωτοκαθεδρία στην ομάδα των δημιουργών της Αργολίδας.
Αν δεν λαθεύω, οι εργασίες του Λιαλιάτση για τον Νίκο Καρούζο, είναι υπέρτερες από εκείνες του συγγραφέα και κριτικού που φροντίζει το έργο του, του Ευγένιου Αρανίτση, δημοσιεύματα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και θα δημοσιεύσω σε επόμενο σημείωμα. Πέρα από το καθαυτό ποιητικό του έργο, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα μικρά Πεζά κείμενα του Νίκου Δ. Καρούζου, που εκδόθηκαν το 1998 από τον Ίκαρο σε φιλολογική επιμέλεια της Ελισάβετ Λαλουδάκη. Κείμενα και βιβλιοκριτικές, για τον αλεξανδρινό ποιητή Κωνσταντίνο Π. Καβάφη, για τον κυρ Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, (που έχει γράψει και του έχει αφιερώσει ποιήματα), για τον Κωστή Παλαμά, τον ζωγράφο Αλέκο Φασιανό, για τον Στρατή Δούκα, για τον Ανδρέα Εμπειρίκο, το Θέατρο Σκιών, τον Γιάννη Ψυχάρη, το Δημοτικό Τραγούδι, τον συγγραφέα Γιώργο Μακρή, (έναν συγγραφέα μάλλον άγνωστο στο ευρύ κοινό), για τον «πολυβότανο» θεσσαλονικιό μυθιστοριογράφο Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, για τον ριζορθόδοξο Φώτη Κόντογλου, κρίσεις για την «Σύντομη Ιστορία της Νεώτερης Ελληνικής Φιλοσοφίας» του Ντίμη Αποστολόπουλου, κείμενα για την ελληνική παιδεία και την γλώσσα, την εκκλησία και την παράδοση, και πολλές άλλες μικρές κειμενικές παρεμβάσεις του σε συνέδρια ή συμπόσια της ποίησης, απαντήσεις του σε ερωτήσεις έρευνας δημοσιογράφων. Και ασφαλώς, κείμενά του και θέσεις του για τον ρόλο της Ποίησης στην εποχή μας. Για το τι είναι Ποίηση και ποια η σημασία της, οι αξιολογικές της αναφορές ζωής, η αχρηστία της στου σύγχρονους καιρούς, ίσως και το τέλος της, ένας προβληματισμός του που επανέρχεται συχνά μέσα στον ποιητικό και πεζό λόγο του Καρούζου, και που κάθε φορά το διαπραγματεύεται από διαφορετική οπτική και ερμηνεία συμπληρώνοντάς το. Να γράψουμε ακόμα, ότι ενώ στην χρήση του ποιητικού λόγου ο Καρούζος χρησιμοποιεί και μεγάλης φόρμας ποιήματα, από ποιητικά αποφθέγματα έως δισέλιδες ποιητικές μονάδες, στα πεζά του υιοθετεί μικρής φόρμας κείμενα. Ο δοκιμιακός του και σχολιαστικός του λόγος είναι μικρών στιγμών, δεν απλώνουν. Σαν μικρά ποιητικά πεζά στοχασμού αναστοχασμού παρατηρήσεων και εντυπώσεών του. Τα μελετήματά του αν και σπινθηροβόλα είναι κούτσικα. Σαν να μην, ίσως, διαθέτει την στόφα του δοκιμιογράφου στον ίδιο βαθμό όπως του ποιητή. Όπως και νάχει τα Πεζά του, είναι εξαιρετικά. Αντιγράφω ένα παρακάτω:
Η ΕΛΛΑΔΑ
ΖΕΙ ΜΕ ΠΑΝΙΚΟΥΣ
Η Ελλάδα βγάζει πάντα καλλιτέχνες κι ανάμεσά τους ορισμένοι είναι μεγάλης κλάσεως, αλλά πράγματι η χώρα σαν σύνολο δεν έχει κουλτούρα, δηλαδή έναν καλό μέσο όρο μορφωτικής συγκρότησης του λαού της. Αυτό συμβαίνει γιατί ο τόπος αυτός δεν είχε ποτέ σωστή και δημιουργική εκπαίδευση. Κι αυτό γιατί δεν υπήρξαν ποτέ σταθερότητες ζωής και συναρθρωμένης πραγματικότητας του τόπου. Από τότε που έγινε «ανεξάρτητο» κράτος, η Ελλάδα ζε με πανικούς. Πότε υπερισχύει ο πολιτικός πανικός (κάποια δικτατορία που θα εφορμήσει για να τα κάνει όλα λίμπα), πότε ο οικονομικός πανικός (μια κατάρρευση της οικονομίας που θα μας εκμηδενίσει), πότε όλα τα κακά μαζί. Τέτοια υπήρξε ως τα σήμερα η ιστορία της «ανεξάρτητης» Ελλάδας.
Αν προσθέσουμε κάτι εμφύλιους πολέμους και τη διαμάχη «καθαρεύουσας» και «δημοτικής», συμπληρώνεται πρεπόντως η εικόνα που εξηγεί την απογοητευτική έλλειψη κουλτούρας στον παράξενο τόπο μας. Κ’ έτσι παρουσιάζονται φαινόμενα ως εξής: Όταν ο Παλαμάς έγινε γενικός γραμματέας στο πανεπιστήμιο, ακριβώς επειδή ήταν ποιητής, ο τότε πρύτανης (το αναφέρει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος) να του συστήσει να σταματήσει τους στίχους!.... Όταν ο Γιαννούλης Χαλεπάς τιμήθηκε με το Αριστείο της Ακαδημίας, αυτό δεν εμπόδισε την Πολιτεία να τον αφήσει να ζητιανεύει στο χωριό του στην Τήνο. Όταν ο Ανδρέας Εμπειρίκος εισηγήθηκε τον υπερρεαλισμό στην Ελλάδα, έγινε στόχος γενικής χλεύης κι αν δεν είχε, όπως ο ίδιος μου είχε εκμυστηρευτεί κάποτε, τη θωράκιση μιας κοινωνικής και οικονομικής επιφάνειας, θα τον έκλειναν σε κανένα τρελοκομείο. Ας μην ξεχνούμε ότι τότε η Ελλάδα αντιμετώπιζε τον «Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό» του Μεταξά και του Μανιαδάκη και δεν πολυαστειευότανε… Θα πείτε, αυτά γινόντουσαν τότε. Δυστυχώς, παρά το Νόμπελ, παρά τα Λένιν, παρά τα βενετσιάνικα Λιοντάρια, γίνονται και σήμερα. Το φετινό καλοκαίρι, που ήμουνα στο Ναύπλιο, διάβασα σε μια τοπική εφημερίδα εντός χτυπητού πλαισίου το ερώτημα: «Ποιος επέτρεψε το ανέβασμα των ανθελληνικών Τρωάδων;» Εδώ είναι που λένε: Και μη χειρότερα…. Σελίδες 236-237. Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα Τα Νέα Τρίτη 23 Σεπτεμβρίου 1980, σε απάντηση σε έρευνα του δημοσιογράφου Γιώργου Κ. Πηλιχού. Βλέπε ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ, ΠΕΖΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1998, φιλολογική επιμέλεια, Ελισάβετ Λιαλουδάκη,
ΕΛΚΗΘΡΟ ΔΙΑ ΒΙΟΥ
Στην ερήμωση του πάγου στις διαφωνίες
φύσεως και λογικής
με όλα συγκρουόμενα με όλα διδάσκοντας
ο μέγας αυταπατώμενος
είν’ ο ποιητής
αποφεύγει τις εγκυκλοπαίδειες κι αναδύεται
στη γειτονιά του τυχάρπαστος.
Αυτό ελκύει κι οδηγεί στο αχανές κι αναπόκριτο.
Στην Αυλίδα ή στην Ταυρίδα;
Σελ. 421, από τον Β΄ τόμο των Απάντων του
Ο δεύτερος αυτός τόμος περιέχει τις εξής συλλογές του: ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ (1979).-Ο ΖΗΛΟΣ ΤΟΥ ΜΗ-ΣΧΕΤΙΚΟΥ ΜΕ ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ (1980).- ΜΟΝΟΛΕΚΤΙΣΜΟΊ ΚΑΙ ΟΛΙΓΟΛΕΚΤΑ (1980).-ΦΑΡΕΤΡΙΟΝ (1981).- ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΗ ΛΗΘΗ (1982).-ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΟΣ ΤΑΦΟΣ (1984).-ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΑΝΕΛΚΥΣΤΗΡΩΝ (1986).- ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΝΥΧΤΩΔΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΟΝΣΤΑΝΔΗ (1987). –ΛΟΓΙΚΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ (1989). –ΕΥΡΕΣΕΙΣ ΑΠΟ ΚΥΑΝΟ ΚΟΒΑΛΤΙΟ (1991).
Ο δε τρίτος τόμος περιέχει τις εξής συλλογές και σκόρπια ποιήματα: ΠΡΩΤΕΣ ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ.. –Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ.-ΝΕΕΣ ΔΟΚΙΜΕΣ.-ΕΙΚΟΣΙ ΠΟΙΗΜΑΤΑ.-ΔΙΑΛΟΓΟΙ.- ΠΟΙΗΜΑΤΑ.-ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΑΛΛΑ ΜΗ ΕΝΤΑΓΜΕΝΑ ΣΕ ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ. –ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΡΙΤΟΥΣ.-ΜΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ.
Μεσημέρι Μεσάνυχτα
ποιος ξέρει;
Εγώ διαφέρω από τη Μνήμη
Και διαγράφομαι πυγμάχος
Προς το μηδέν του αέναου Σύμπαντος.
Ενυπάρχω φερόμενος άναυδος.
Σελίδα 418. Πρώτη δημοσίευση εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 6/10/1991.
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς, Τετάρτη 23 Δεκεμβρίου 2020.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου