ΝΤΗΤΕΡ ΧΕΝΡΙΧ
ΜΕΤΑΞΥ ΚΑΝΤ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛ
Διαλέξεις για τον γερμανικό ιδεαλισμό
Επιμέλεια- πρόλογος: Ντέιβιντ Σ.
Πατσίνι
Μετάφραση: Θοδωρής Δρίτσας
Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Γιώργος
Ξηροπαϊδης
Εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Αθήνα 2019, σελ. 424. Τιμή 20 ευρώ.
Για τον ΝΤΗΤΕΡ ΧΕΝΡΙΧ
Από τους
διαπρεπέστερους σύγχρονους Γερμανούς φιλοσόφους, o Dieter Henrich γεννήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 1927 στο
Μαρβούργο . Σπούδασε φιλοσοφία, ιστορία και κοινωνιολογία στα Πανεπιστήμια του
Μαρβούργου, της Φραγκφούρτης και της Χαϊδελβέργης, όπου το 1950 ολοκλήρωσε υπό
την εποπτεία του Χανς- Γκέοργκ Γκάνταμερ
τη διδακτορική του διατριβή για την
Ενότητα της επιστημολογίας του Μάξ Βέμπερ. Μετά τη συγγραφή της διατριβής του
επί της υφηγεσία με θέμα Αυτοσυνειδησία και ηθικότητα δίδαξε ως τακτικός
καθηγητής στο Βερολίνο και στη Χαϊδελβέργη. Από το 1981 μέχρι το 1994, οπότε
και συνταξιοδοτήθηκε, κατείχε την έδρα της Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του
Μονάχου. Δίδαξε επίσης ως επισκέπτης καθηγητής σε πανεπιστήμια όπως το Χάρβαρντ,
το Κολούμπια και το Γέιλ. Ξεχωριστή εντύπωση προκάλεσαν οι παραδόσεις στο
Χάρβαρντ, από τις οποίες προέκυψε το ανά χείρας βιβλίο. Στο ενεργητικό του ο
Χένριχ έχει πλουσιότατο συγγραφικό έργο, από το οποίο ξεχωρίζουν οι πραγματείες
ο Χέγκελ στα συμφραζόμενα (1971), Ταυτότητα και αντικειμενικότητα (1976), Συγκλίνουσες
γραμμές, Φιλοσοφικά δοκίμια (1982), Το θεμέλιο στη συνείδηση. Έρευνες στη σκέψη
του Χαίλντερλιν (1992), Έργα εν τω
γίγνεσθαι. Περί της γενέσεως φιλοσοφικών επιγνώσεων (2011) και Είναι ή μηδέν.
Έρευνες γύρω από τον Μπέκετ και τον Χαίλντερλιν.
Για το συγγραφικό του έργο έχει τιμηθεί με σημαντικές διακρίσεις.
Στα κείμενά
του ο Χένριχ ανιχνεύει τη δυνατότητα μιας μεταφυσικής συμβατής με το πνεύμα της
κριτικής φιλοσοφίας του Καντ. Η μεταφυσική τούτη οφείλει νε εκκινεί από μια
στηριζόμενη στις συναφείς αναλύσεις του Φίχτε θεωρία της αυτοσυνείδησης
υποκειμενικότητας, ώστε να δύναται να εντάξει στη θεωρητική προοπτική της τη
συμφιλιωτική ισχύ της φαινομενολογίας του Χέγκελ, των ύμνων του Χαίλντερλιν και των συμφωνιών του Μπετόβεν. Οι
έρευνες του Χένριχ κατορθώνουν αφενός να αποδεσμεύσουν την αυτοσυνειδησία (cogito), το μείζων θέμα της φιλοσοφίας της
νεωτερικότητας, από τη θεμελιωτική της αξίωση- η αυτοσυνειδησία δεν
εκλαμβάνεται πλέον ως η καταγωγική αρχή όλων των εναργών προτάσεων και όλων των
βασικών κανονιστικών αρχών- και αφετέρου να την αναζωογονήσουν με τη δύναμη
ενός προνομιακού φιλοσοφικού ερωτήματος. Από την απάντηση του επίμαχου
ερωτήματος φαίνεται να κρίνεται εάν έχουμε αυτονομηθεί από τον φιλοσοφικό λόγο
της νεωτερικότητας, με αποτέλεσμα να είμαστε έτοιμοι να υποταχθούμε σε μιαν
αμιγώς νατουραλιστική θεωρία, ή εάν στην οριστική αποδοχή του «θανάτου του
υποκειμένου» και στην απαγκίστρωση των θεμελιακών προβλημάτων της ύπαρξης από
την αναφορά σε ένα αυτοσυνείδητο ον διακυβεύεται μια ουσιώδης πτυχή της
νεωτερικής εννόησής μας.».
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Το ανά χείρας βιβλίο στηρίζεται σε μια
σειρά διαλέξεων που έδωσα στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ πριν από τρεις
δεκαετίες. Ο Στάνλεϋ Καβέλ και ο Τζων Ρωλς με προέτρεψαν να πάρω εκπαιδευτική
άδεια από την θέση του επισκέπτη καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια για το
ακαδημαϊκό έτος 1973 και να διδάξω για ένα εξάμηνο κλασική γερμανική φιλοσοφία
στο Χάρβαρντ. Στη μέση του εξαμήνου το Χάρβαρντ επέκτεινε την πρόσκληση που μου
είχε απευθύνει, προκειμένου να συνεχίσω να διδάσκω ως επισκέπτης καθηγητής,
μοιράζοντας τον χρόνο μου ανάμεσα στη Χαϊδελβέργη (και, κατόπιν, το Μόναχο) και
στο Καίμπριτζ της Μασσαχουσέττης. Αποδέχτηκα την πρόσκληση και δίδαξα στο
Χάρβαρντ μέχρι το 1984, απολαμβάνοντας την ευκαιρία που μου δόθηκε να
παρακολουθήσω τις παραδόσεις πολλών διακεκριμένων συναδέλφων μου- από το σύνολο
των παραδόσεων του Κουάιν μέχρι έρευνες για τη θεωρία της απόδειξης στη λογική.
Οι Ρωλς και Καβέλ εξέφρασαν εξαρχής την
ελπίδα να καταστήσω την κλασική παράδοση της γερμανικής φιλοσοφίας προσιτή
στους Αμερικανούς φοιτητές και μελετητές. Ανταποκρίθηκα στο αίτημά τους
προσφέροντας έναν κύκλο διαλέξεων στον οποίο επιχειρούσα να αποκαλύψω τα
κίνητρα και τη συστηματική δομή της φιλοσοφίας του Κάντ και των επιγόνων του.
Προσπάθησα επίσης να ερμηνεύσω τις θεωρίες και τα επιχειρήματά τους με τέτοιο
τρόπο- παραλείποντας, για παράδειγμα,
τους συχνά υπερβολικούς ισχυρισμούς τους- ώστε να τα πάρουν στα σοβαρά
συνάδελφοι και φοιτητές με αναλυτικό υπόβαθρο. Τις διαλέξεις παρακολούθησε ένα
απροσδόκητα μεγάλο ακροατήριο φοιτητών και συναδέλφων από διάφορα τμήματα της
σχολής και η υποδοχή ήταν πολύ θετική –θα τολμούσα να πω ενθουσιώδης.
Τρείς από τους φοιτητές, ένας εκ των
οποίων ήταν ο Ντέιβιντ Πατσίνι, κατέγραψαν και απομαγνητοφώνησαν τις διαλέξεις.
Διένειμαν το κείμενο όχι μόνο στους φοιτητές που παρακολούθησαν τις παραδόσεις
στο πλαίσιο κάποιου προπτυχιακού προγράμματος αλλά επίσης στο διδακτικό
προσωπικό, του πανεπιστημίου και σε αρκετές βιβλιοθήκες. Το απομαγνητοφωνημένο
κείμενο των διαλέξεων αποτέλεσε τη βάση για το βιβλίο αυτό. Ο Πατσίνι αφιέρωσε
πολύ γνώση, ενέργεια και φροντίδα για την επιμέλεια του υλικού και την επένδυσή
του με σημειώσεις, και ο πρόλογός του είναι μια εμβριθής και οξυδερκής εξήγηση
των φιλοσοφικών κινήτρων που βρίσκονται πίσω από την επίμονη προσπάθειά μου να
μετασχηματίσω τη μετακαντιανή φιλοσοφική κίνηση σε μια σύγχρονη φιλοσοφική
οπτική που να μπορεί να γίνει αποδεκτή. Του οφείλω θερμές ευχαριστίες, όπως εξάλλου
και στον Λίντσεϋ Ουώτερς, για το επίμονο ενδιαφέρον του για τη δημοσίευση των
συγκεκριμένων παραδόσεων.
Όπως είναι αναμφίβολα προφανές, οι
διαλέξεις αποτυπώνουν τον βαθμό της γνώσης και της κατανόησης που είχα για το
μετακαντιανό ρεύμα της φιλοσοφίας στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Το 1973
είχα ήδη δημοσιεύσει αρκετές εργασίες για το συγκεκριμένο ρεύμα και είχα επίσης
τη δυνατότητα να αξιοποιήσω αρκετές αδημοσίευτες πηγές τις οποίες είχα
ανακαλύψει. Όπως είναι φυσικό, οι αντιλήψεις μου για την εξέλιξη της
μετακαντιανής φιλοσοφίας συνέχισαν να εξελίσσονται κατά τις επόμενες δεκαετίες,
καθώς ερχόμουν σε επαφή με καινούργιο υλικό. Ένα νέο εγχείρημα, με τίτλο
«Ερευνητικό Πρόγραμμα Ιένα», μου επέτρεψε να συνεχίσω την έρευνά μου,
υποστηριζόμενος από πολλούς οργανισμούς και πολλά ιδρύματα. Χάρη στην πρόοδο
που έχει σημειωθεί στην έρευνα αλλά και στην εμβάθυνση της προσωπικής μου
κατανόησης, κατόρθωσα να διαμορφώσω τη δική μου φιλοσοφική θέση. Ο Πατσίνι και
εγώ κρίναμε ωστόσο σκόπιμο στις σημειώσεις των διαλέξεων να συμπεριληφθεί ένα
μέρος μόνο των πορισμάτων αυτού του ερευνητικού προγράμματος και των πιο
πρόσφατων φιλοσοφικών μου δημοσιεύσεων. Συνεπώς, το κείμενο που παρουσιάζεται
εδώ αποτυπώνει πιστά τις διαλέξεις όπως εκφωνήθηκαν το 1973.
Ντήτερ Χένριχ
Άτακτες σκέψεις διαβάζοντας τις
Διαλέξεις του καθηγητή της Φιλοσοφίας Ντήτερ Χένριχ
Το να διαβάζει ένας φιλότεχνος επαρκής
αναγνώστης της ελληνικής και παγκόσμιας ποίησης-λογοτεχνίας, βιβλία, μελέτες,
άρθρα και κείμενα τα οποία διαπραγματεύονται ζητήματα, θέματα και προβλήματα,
όρους και ρεύματα, σχολές και τάσεις, χρονικές περιόδους ζύμωσης των πεδίων της
Φιλοσοφίας, και μάλιστα, διαφορετικών ιστορικών και μεταφυσικών, των ιδεών ρευμάτων
της, ανατροπών στον δυτικό πολιτισμό και του τρόπου αντίληψης της φύσης και του
κόσμου μας, την εξέλιξη και διαμόρφωσή της από φιλοσοφικές ηγετικές μορφές που
προέρχονται από τα «σπλάχνα» της, δεν σημαίνει ότι μπορεί να μιλήσει και για
αυτήν, πόσο μάλλον να κρίνει ένα βιβλίο φιλοσοφίας. Να υποστηρίξει ως ισότιμες
τις θέσεις του και τα προσωπικά του αναγνωστικά συμπεράσματα, να τα θέσει στις
ίδιες αξιολογικές βάσεις με τις «καθαρές» αμιγώς φιλοσοφικές φωνές και
προτάσεις. Να φιλοδοξήσει την ίδια αξιακή ισοτιμία με την κρίση και θέσεις των
λεγόμενων Φιλοσόφων ή των ασχολούμενων με την τέχνη του Φιλοσοφείν, όπως μας
λέει σε μιά εύστοχη παρατήρησή του ο πολιτικός και κοινωνιολόγος συγγραφέας
Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ο οποίος υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν Φιλόσοφοι αλλά
άτομα που ασχολούνται με το Φιλοσοφείν. Αυτό δεν σημαίνει ότι ένα σκεπτόμενο
άτομο, ένας στοχαστής, ένα λόγιος, ένας αμιγώς λογοτέχνης (ποιητής, πεζογράφος,
θεατρικός συγγραφέας κλπ.) δεν μπορεί να θέτει ερωτήματα να διατυπώνει τις
απορίες του, να εκφράζει τους προβληματισμούς του, όσο παράδοξοι και
«επιφανειακοί» αν ακούγονται στα αυτιά των επαϊόντων, για προβλήματα και ζητήματα καθαρού φιλοσοφικού στοχασμού,
οντολογικά, υπαρξιακά, μεταφυσικών δοξασιών, διλήμματα και καταστάσεις,
αδιέξοδα, ανακυκλούμενων προαιώνιων θεμάτων της ιστορίας της ανθρωπότητας.
Ερωτήματα και ζητήματα, απορίες, επανερχόμενες στην επικαιρότητα του χρόνου και
της εποχής, των αναγκών των σύγχρονων ιδεών. Οι τομείς της Φιλοσοφίας,
περιλαμβάνουν τους χώρους της Αισθητικής, της Ηθικής, της Γνωσιολογίας κλπ, και
θα προσθέταμε μάλλον όχι λανθασμένα και των χώρων της Ποίησης και των άλλων
ειδών του γραπτού λόγου και παράδοσης. Εξάλλου, μια γενική επισκόπηση στην
καθόλου ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας- είτε μέσω των βιβλίων του άγγλου
ειρηνιστή φιλοσόφου Μπέρτραντ Ράσελ, είτε μέσω των διαφόρων γαλλικών φιλοσοφικών
σχολών, είτε ερχόμενοι σε επαφή με τα φιλοσοφικά σχεδιάσματα του στοχαστή και
φιλοσόφου Χρήστου Γιανναρά, την σειρά των φιλοσοφικών έργων που επιμελήθηκε ο
Κωστής Παπαγιώργης στις εκδόσεις «Γνώση», τις Πλατωνικές μελέτες του Ιωάννου
Θεοδωρακόπουλου, τα βιβλία του σύγχρονου διανοητή Στέλιου Ράμφου, την περίπτωση
του σημαντικού Παναγιώτη Κονδύλη, ακόμα και τις σελίδες του φιλοσοφικού λεξικού
του Λαλάντ, εύκολα θα διαπιστώσουμε ότι ο Κόσμος της Φιλοσοφίας στηρίζεται αποκλειστικά
θα σημειώναμε στα παντοειδούς χρωματισμούς και αποχρώσεων ερωτήματα που θέτουν
και επαναλαμβάνουν διαρκώς οι άνθρωποι στον αγώνα τους να κατανοήσουν το σύμπαν
στην εξέλιξή του, να γνωρίσουν τους κανόνες λειτουργίας του κόσμου και της
κοινωνίας, να αποκωδικοποιήσουν τα αφανέρωτα με την πρώτη μυστικά της Φύσης.
Από την εποχή της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας, των εδαφών της Ιωνίας,
(Αναξίμανδρου, Αναξιμένη…) της κλασικής περιόδους που εμφανίστηκαν οι
οικουμενικές ηγετικές φιλοσοφικές μορφές του Σωκράτη, του Πλάτωνα, της
μαθηματικού-φιλοσόφου Υπατίας, του Πυθαγόρα, του Αριστοτέλη, του Ηράκλειτου,
του Πρόκλου, του Πλωτίνου, των Νεοπλατωνικών, των μεταγενέστερων αιώνων
φιλόσοφοι της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού του ευρωπαϊκού χώρου, Βολταίρου,
Ζαν Ζακ Ρουσώ, Εμμανουήλ Κάντ, Τζον Λοκ, Μπαρούχ Σπινόζα, Κίρκεγκαρντ, σύγχρονων
του προηγούμενου 20ου αιώνα φιλοσόφων όπως ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, η
πολιτειολόγος Χάννα Άρεντ, ο γλωσσολόγος Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, είτε από τον
χώρο του υπαρξισμού, βλέπε Ζαν Πωλ Σάρτρ κ.λπ., οι διανοούμενοι και οι σκεπτόμενοι
διανοητές έθεταν ερωτήματα που άπτονταν των ενδιαφερόντων της Φιλοσοφίας. Την
ίδια άποψη θα υποστηρίζαμε και για μορφές και παρουσίες που προέρχονται από το
καθαρό σύμπαν της Ποίησης, όπως ο Όμηρος, οι αρχαίοι τραγωδοί- Αισχύλος, Ευριπίδης,
Σοφοκλής, εθνικοί ποιητές όπως ο ρωμαίος Βιργίλιος, ο μεσαιωνικός ποιητής
Δάντης, ο μεγάλος θεατράνθρωπος και συγγραφέας Σαίξπηρ, ο ρομαντικός γερμανός
Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, ο λυρικός Φρήντριχ Χαίλντερλιν, ο άγγλος ποιητής
Τόμας Στερν Έλιοτ, ο ιταλός Ουμπέρτο Έκο, ο ρώσος Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, οι
δικοί μας Νίκος Καζαντζάκης, ο καντιανός Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο πολιτικός
Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο χαϊντεγκεριανός δοκιμιογράφος Χρήστος Μαλεβίτσης, ο
ποιητής Ιάσων Δεπούντης και αρκετοί άλλοι στο ίδιο αποτέλεσμα καταλήγουμε, ότι
η κόσμος της Φιλοσοφίας στηρίζεται και περιστρέφεται γύρω από επαναλαμβανόμενα
του ανθρώπου ερωτήματα. Τα σπουδάζει και τα αναδεικνύει όπως η Λογοτεχνία μέσω
των χαρακτήρων και των ιδεών των Ηρώων της, επεξεργάζεται και αν δεν λαθεύουμε
συντάσσει-η Φιλοσοφία-κανόνες και αρχές των ερωτημάτων αυτών και τα
επεξεργάζεται στα δικά της συγγραφής μοντέλα. Το πανάρχαιο και καίριο ερώτημα
«Τί το Όν», επανέρχεται ως ερώτημα στις διάφορες εκδοχές του και ερμηνείες του.
Ή πάλι, τί υπάρχει πέρα από τον Άνθρωπο που τον υπερβαίνει, τι ορίζεται ως Ζωή
και πώς συντελείται-εξελίσσεται στον χρόνο. Τι ορίζουμε ως Θάνατο και τι πέρα
από αυτόν. Υπάρχει νομοτέλεια των φυσικών φαινομένων, και εκατοντάδες άλλα
ερωτήματα και των ανθρώπων απορίες τροφοδοτούν τους λαβυρίνθους της Τέχνης, της
Φιλοσοφίας, της Γραφής και του ανθρώπινου λόγου. Μορφές Φιλοσόφων του ελληνικού
και του παγκόσμιου πνεύματος οι οποίες ξεχώρισαν με την οξυδέρκεια της σκέψης
τους, την ακριβολόγα παρατηρητικότητα του βλέμματός τους, την οξύνοια της
συλλογιστικής τους ακόμα και τα λαϊκά αλλά γεμάτα ουσία ευφυολογήματά τους,
βλέπε παράδειγμα του ιρλανδού συγγραφέα Όσκαρ Ουάϊλντ, Μπέρναρ Σω και άλλων.
Φωνές οικουμενικών διαστάσεων που μας έδειξαν ότι οι δρόμοι και οι αρχές της
τέχνης της Φιλοσοφίας και της Ποίησης, οι κεντρικές σπουδές τους βασίζονται και
διαμορφώνονται, από τα πρωτογενή ερωτήματα που θέτουν οι Άνθρωποι στο τυχαίο
και σύντομο πέρασμά τους πάνω στον πλανήτη Γη. Ερωτήματα και συσσωρευμένες
εμπειρίες- απορίες του βίου τους, οι καθημερινές τους ανάγκες από την αυγή της
αρχαιότητας έως τις σύγχρονες της τεχνολογίας και της επιστήμης μέρες μας. Της
πέμπτης τεχνολογικής επανάστασης του 2024.
Αν σαν
υπόθεση εργασίας συνεξετάσουμε το ιστόγραμμα της Ποίησης και της Φιλοσοφίας θα
διαπιστώσουμε ότι έχουμε μία ανακύκλωση βασικών Ερωτημάτων που είτε αφορούν τον
Άνθρωπο και τις ανάγκες του, την τιθάσευση η καταστολή των βίαιων πρωτόγονων
ενστίκτων του, είτε η ανθρώπινη σκέψη
αγωνίζεται να φτερουγίσει πέρα από τις δεσμεύσεις των Νόμων της Φύσης και των
πολύπλοκων λειτουργιών της. Αυτός ο Κόσμος ο μικρός ο Μέγας όπως μας λέει ο
ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, είναι η πρώτη και μοναδική μεταποιούμενη διαρκώς ύλη
της ανθρώπινης φωνής, της γλώσσας στην διαχρονία της και την ιστορικότητά της
ως μοναδικό μέσον συνεννόησης μεταξύ μας. Έχουμε άραγε αναρωτηθεί εμείς οι
απλοί, ανώνυμοι επαρκείς αναγνώστες (όχι οι ειδικοί), πόσο συμβάλει αλήθεια ο
αρχαίος και σύγχρονος φιλοσοφικός λόγος και στοχασμός στην ποίηση του
νομπελίστα μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, (έστω και μέσω των ποιητικών θεωριών των
λυρικών ευρωπαίων ποιητών που αγάπησε;). Πόσο επέδρασαν στο δοκιμιακό έργο και
την αισθητική αντίληψη του άτυχου Δημητρίου Καπετανάκη, οι άγγλοι
φιλόσοφοι-ποιητές, οι ιδέες του ποιητή Στέφαν Γκέοργκ, του Χαίλντερλιν κλπ. Ποιες
πτυχές του ποιητικού σύμπαντος του Γιώργου Σαραντάρη ζυμώνονται και
διαπλάθονται από τους χώρους του γερμανικού ιδεαλισμού και φιλοσοφίας. Έχουμε
αναρωτηθεί για τις κλίμακες επιρροής της μαρξιστικής φιλοσοφίας στην σκέψη και
συμπεριφορές, τα γραπτά και τα βιβλία, την καθόλου ποίηση αριστερών ποιητών
όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Κώστας Βάρναλης, ο Νίκος Παππάς, ο Τάσος Λειβαδίτης
και άλλων. Πόσα ρεύματα των αξιών της Φιλοσοφίας ρέουν στα ποιήματά τους; Πόσο
έχει επιδράσει η χριστιανική οντολογία-φιλοσοφία στην ψυχοσύνθεση και τα
μυθιστορήματα και διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του αγιογράφου και
πεζογράφου κυρ Φώτη Κόντογλου, του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, σύγχρονων ποιητικών
φωνές όπως ο Δημήτρης Κοσμόπουλος, ο Θεόδωρος Ξύδης, ο Νίκος Τυπάλδος, ο
στοχαστής και μεταφραστής Σταύρος Ζουμπουλάκης, και άλλων του ανατολικού
θρησκευτικού δόγματος πιστοί ποιητές και δημιουργοί. Η περίπτωση του σλάβου-
ρώσου λογοτέχνη Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι είναι χαρακτηριστική στην πρώην ανατολική
Ευρώπη. Κλασική επίσης είναι και η ποιητική περίπτωση του Κωστή Μοσκώφ ο οποίος
πατά σε δύο βάρκες, του μαρξισμού και της ορθοδοξίας. Πόσοι κύκλοι και φωνές
της ανατολικής φιλοσοφίας και παράδοσης έχουν αφήσει τα χνάρια τους στα
ποιήματα πχ. του ποιητή Γιάννη Υφαντή, ελλήνων και ελληνίδων που γράφουν,
εκφράζονται ποιητικά με την φόρμα των Χάϊ- Κάϊ, της αρχέγονης φιλοσοφίας τους,
του αμερικανού ποιητή Έζρα Πάουντ και άλλων. Πόσο έχει επιδράσει η φιλοσοφική
χριστιανική σκέψη και προβληματισμοί του Μπλαζέ Πασκάλ σε έργα στοχαστών και
συγγραφέων, λογοτεχνών και ποιητών, στο ποιητικό θέατρο του Πώλ Κλωντέλ, η
φυσιοκρατική φιλοσοφία του Ζαν Ζακ Ρουσώ στα έργα ποιητών και πεζογράφων των
νεότερων χρόνων. Και μια σειρά άλλων παραδειγμάτων που μας φανερώνουν την στενή
σχέση του φιλοσοφικού με τον ποιητικό και τον πεζό λόγο, κλασικό παράδειγμα ο
Νίκος Καζαντζάκης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Κωστής Παλαμάς, από την παλαιά
φουρνιά των ελλήνων ποιητών.
Ασφαλώς, έχει
δικαίωμα να εκφράσει τις απόψεις του ανοιχτά ο τυχαίος άγνωστος στον συγγραφέα
αναγνώστης για φιλοσοφικά βιβλία που έπεσαν στην αντίληψή του, για κείμενα και
άρθρα που διάβασε φιλοσοφικού περιεχομένου της δικής του ή ξένης παράδοσης. Να
κοινοποιήσει τις γνώμες του για τον άλφα ή βήτα Φιλόσοφο, διανοητή, τις σκέψεις
του, την φιλοσοφική παράδοση που είναι ενταγμένος, ακολουθεί, την σχολή που
εκπροσωπεί, αντιπροσωπεύει. Να απορρίψει, να φέρει ενστάσεις για το σύστημά
του, στην επιθυμία του να κρατείται ενήμερος στους σύγχρονους δρόμους που
ακολουθεί η φιλοσοφία, ο κόσμος των ιδεών και φυσικά των ρευμάτων του ποιητικού
λόγου. Ενδέχεται να παρακολουθεί ομιλίες, διαλέξεις, ημερίδες και συνέδρια
φιλοσοφίας, να διαβάζει περιοδικά φιλοσοφικού περιεχομένου. Να επιδιώκει να συσχετίσει
τους προσωπικούς του καλλιτεχνικούς ερεθισμούς, πνευματικούς τομείς συγγραφικών
του ενασχολήσεων, με όμορα πεδία προερχόμενα από τον κόσμο της Φιλοσοφίας. Η αλληλοσυσχέτιση Ποίησης και Φιλοσοφίας δεν
υπονομεύει κατ’ ανάγκη ούτε τους ορίζοντες έκφρασης της μιάς ούτε της άλλης.
Δεν αναδιατάσσει τους στόχους τους μάλλον τους συμπληρώνει ή υιοθετείται η
φόρμα πχ. της Ποίησης για να εκφραστούν φιλοσοφικές ιδέες, θεωρίες, αρχές.
Μάλιστα αρκετές φορές τα μοντέλα και οι μορφές της Πεζογραφίας νομιμοποιεί μεν
αξίες της Φιλοσοφίας κρατώντας παράλληλα τις «καθαρές» αρχές και κανόνες της
γραφής, της πεζογραφίας. Στα σύγχρονα πολιτεύματα των ανοιχτών κοινωνιών, δημοκρατικών
πολιτευμάτων και ελευθεριών που ζούμε, ένας οποιοσδήποτε αναγνώστης έχει το
ελεύθερο δικαίωμα να μπορεί να μιλήσει ελεύθερα, να εκφράσει δημόσια άνετα τα
ερωτήματά του, να διατυπώσει τις θέσεις του ή τα διλήμματά του, τις αμφιβολίες
του, αν κατά την κρίση του ένα βιβλίο φιλοσοφίας αξίζει ή όχι. Αν είναι πετυχημένη,
καλή ή αρκετά καλή ή επαρκής η μετάφραση ενός ξένου φιλοσοφικού συγγράμματος
στην γλώσσα του. Φέρει την απαιτούμενη γλωσσική και υφολογική διαύγεια. Αν
αποδόθηκαν ορθά στην σύγχρονη γλωσσική εκφορά όροι και έννοιες, συνθήκες
λεκτικής εκφοράς του αλλόγλωσσου συγγραφέα φιλοσόφου. Λέξεις και προφορικοί
κώδικες, σύμβολα και εικόνες, σήματα φράσεων διαφορετικής σημασιολογικής
ιστορικής απόχρωσης και βαρύτητας παλαιότερων αιώνων φιλοσοφικής προφορικής και
γραπτής παράδοσης. Προερχόμενες από τον Κόσμο της Αρχαιότητας έως τους
σύγχρονους μετανεωτερικούς Καιρούς μας στο δικό του γλωσσικό πεδίο αναφορών και
συνεννόησης, που είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν των παλαιότερων δεκαετιών
και αιώνων. Έχει το αναφαίρετο δικαίωμα φυσικά ο φιλέρευνος φιλαναγνώστης, ο
ασχολούμενος με την συγγραφή να πει την γνώμη του για την πλαστικότητα και την
ευλυγισία της μητρικής του γλώσσας καθώς αποδίδει ξένα φιλοσοφικά νοήματα,
υφολογικές ιδιαιτερότητες, κατακλείδες σκέψεων, «δικαιώματα» ιδεών άλλων
παραδόσεων στην διαχείρισή τους από τον έλληνα μεταφραστή ή μεταφράστρια που
καταπιάνεται με μια αρκετά, να το αναγνωρίσουμε, δύσκολη και ίσως και παρακινδυνευμένη
μεταφραστική εργασία. Την μετάφραση ενός φιλοσοφικού βιβλίου, ενός έργου, μιάς
καταξιωμένης και διεθνώς αναγνωρισμένης φιλοσοφικής προσωπικότητας. Μπορεί να
εκφράσει ακόμα και τις αντιρρήσεις του, τους ενδοιασμούς του για το τελικό
αποτέλεσμα της απόδοσης. Την αναγνωστική του ευαρέσκεια ή δυσαρέσκεια. Να
σκεφτεί ή να προτείνει αν κατέχει την ξένη μεταφραζόμενη γλώσσα την χρήση ενός
διαφορετικού λεξιλογίου, την υιοθέτηση μιάς άλλης φιλοσοφικής χροιάς και
ακριβολογίας λεκτικών σημάτων. Λέξεων που δεν ηχούν καλά στα αυτιά του
αναγνώστη και χρησιμοποιεί ο έλληνας επαγγελματίας ή ερασιτέχνης μεταφραστής ή
μεταφράστρια στην δική του «αντιγραφή» για να δανειστώ έναν Σεφερικό παλαιότερο
όρο. Κατά την μεταφορά ενός αλλόγλωσσου φιλοσοφικού βιβλίου ή μελετήματος από την
μητρική του πρωτότυπη γλώσσα στην μητρική γλώσσα του μεταφραστή και του
αναγνώστη. Στην γλώσσα μια άλλης παράδοσης και μυθολογικής και ιστορικής
πραγματικότητα ζωής παραστάσεων, αποριών, ερωτημάτων.
Όλα αυτά τα
τεχνικής φύσεως ζητήματα, απαραίτητα αν δεν λαθεύω, τα εύλογα, χρηστικά και
αναγκαία στους παροικούντες της συγγραφικής και μεταφραστικής «Ιερουσαλήμ» και
σε εμάς τους απλούς ανώνυμους αναγνώστες ερωτήματα και διλήμματα, δεν επαρκούν μάλλον
επανερχόμενος στο αρχικό κεντρικό ερώτημα αν μπορούμε να είμαστε, φιλόσοφος
συγγραφέας και αναγνώστης ομοτράπεζοι
των ίδιων εμπειριών και ερωτημάτων. Ζητήματα έρευνας που μας δίνουν στέρεα και
σαφή διαυγή απάντηση, εφόδια περιορισμένης(;) επάρκειας γνώσεων για να μιλάμε
και να κρίνουμε Βιβλία της Φιλοσοφίας, ισότιμα με όσους επαγγέλλονται και έχουν
κατοχυρώσει «επίσημα» την θέση του Φιλόσοφου. Ενός όμορου πεδίου του ανθρώπινου
πολιτισμού, διαφορετικών όμως ρόλου από εκείνον που έχει μέσα στην κοινωνία ο
λογοτέχνης. Έστω και αν συγκλίνουν στο
γενικό τους περίγραμμα θέσεων, Φιλόσοφος και επαρκής Αναγνώστης. Οι εποχές που ένας συγγραφέας όπως ο Γκαίτε ή
ένας ποιητής όπως ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν θεωρούνταν Ποιητές-Φιλόσοφοι έχουν
περάσει. Για να μην στρέψουμε το βλέμμα μας αρκετούς αιώνες παλαιότερα, στον
Πλάτωνα και τον Όμηρο, ή εκκλησιαστικούς βυζαντινούς ποιητές οι οποίοι ως
συγγραφείς και υμνολόγοι, διδαχοί της ορθοφροσύνης της χριστιανικής πίστης
απέδιδαν τα χριστιανικά τους δόγματα μέσω του ποιητικού λόγου, μέσω θείων
θεατρικών δραμάτων, επιγράμματα και ύμνους. Κάτι που σημαίνει ιστορικά εκτίμηση
και των δύο ρόλων.
Φιλόσοφοι,
καθαροί φιλόσοφοι από τον προηγούμενο αιώνα θεωρούνται τα άτομα εκείνα που
έχουν σπουδάσει την τέχνη και τους διαφόρους τομείς της Φιλοσοφίας σε
εκπαιδευτικά ιδρύματα και άλλους επίσημους φορείς και ακαδημαϊκούς κύκλους. Σε
άτομα που ενδέχεται, να είναι η πραγματική τους κλήση. Σε όσους και όσες (βλέπε
την πρώτη γυναικεία περίπτωση της Έλλης Λαμπρίδη) διδάχτηκαν σε
πανεπιστημιακούς χώρους και σπουδαστήρια την Φιλοσοφία. Στα πρόσωπα που
αποκαλούμε Φιλόσοφους, έχει οργανωθεί η σκέψη τους, έχει εκπαιδευτεί το μυαλό τους,
έχουν συνταχθεί οι προσανατολισμοί τους, καθοδηγηθεί οι ερευνητικοί ορίζοντές
τους έτσι ώστε, να βλέπουν και να ερμηνεύουν τα πράγματα του Κόσμου και της
Κοινωνίας, να τα εξηγούν και τα ερμηνεύουν, διαφορετικά από όλους εμάς, κάτω από
το πρίσμα της Φιλοσοφίας, τους αστερισμούς της φιλοσοφικής καθαρής θεώρησης.
(Ας μην φορτίζουμε αρνητικά τον επιθετικό προσδιορισμό καθαρή στο ουσιαστικό
φιλοσοφία). Εδώ, παρενθετικά να σημειώσουμε ότι μερίδα της κοινής γνώμης και
της κοινωνίας βαπτίζει εύκολα φιλόσοφο άτομα διπλανά του και της εποχής του με
άλλες προσλαμβάνουσες ζωής και αντιλήψεων. Βλέπε μουσικό και στιχουργό Μανόλη
Ρασούλη, τον αναρχικό τραγουδοποιό Άσιμο, χαρακτηριστικούς σύγχρονους τύπους-
αντισυμβατικούς και αμφισβητίες του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος, ατόμων που
κινούνται πέρα των κοινωνικών συμβάσεων και πλαισίων. Άτομα της κυνικής
φιλοσοφίας και αντίληψης ζωής όπως ο αρχαίος Διογένης. Υπάρχει και η αρνητική
χροιά του όρου «Αμπελοφιλόσοφος», ή των λόγων των «Εξ αμάξης» όπως
παρουσιάζονται σε παλαιά λαϊκά περιοδικά.
Το ίδιο
φυσικά ισχύει και για τους Εικαστικούς δημιουργούς των οποίων η αισθητική ματιά
είναι διαφορετική από των υπολοίπων μη εικαστικών ανθρώπων, ακόμα και των
συλλεκτών. Για τους καλλιτέχνες της θεατρικής και κινηματογραφικής τέχνης, τους
θιασώτες της νομικής επιστήμης, των τομέων της θεολογίας. Των χώρων της
πολιτικής επιστήμης και των κομματικών ιδεολογιών. Δεν ερμηνεύει τον Κόσμο, δεν
βλέπει από την ίδια σκοπιά τα προβλήματα της ανθρωπότητας ένας καθαρόαιμος
μαρξιστής από έναν μη μαρξιστή. Γι’ αυτό και οι λύσεις που προτείνουν απέχουν
παρασάγγας. Ένας οικονομολόγος από έναν ψυχολόγο. Σε αυτές τις ανοιχτές της
καλλιτεχνίας και του πνεύματος κατηγορίες θα συμπεριλαμβάναμε και όσους
διακονούν, γράφουν έχουν αφιερωθεί αποκλειστικά στον ποιητικό λόγο, στην
συγγραφή και ανάγνωσή του. Για τους πεζογράφους τους δοκιμιογράφους, τους
κριτικούς. Μα και άτομα θετικών επιστημών, μαθηματικοί, αρχιτέκτονες, φυσικοί,
χημικοί, κλπ. Τα βιβλία παραδείγματος χάριν του σύγχρονου ψυχοθεραπευτή Ίρβιν
Γιάλομ μας δηλώνουν την οπτική που βλέπει ο συγγραφέας τα πράγματα μέσα στην
κοινωνία, στο πως διαπραγματεύεται θεραπευτικά τις πράξεις των ανθρώπων. Και ο
Ποιητής θα υποστηρίζαμε ότι βλέπει ποιητικά τον Κόσμο, και εκεί ίσως να
οφείλεται η μη αρμονική προσαρμογή του σε αυτόν. Κοινές λοιπόν πολιτισμικές
ρίζες αλλά διαφορετικές προσεγγίσεις και ερμηνείες, κατανόησης και σύλληψης των
μυστικών και των αρχών εκάστου τομέα, εξειδικευμένων γνώσεων ξεχωριστά. Οι
μοντέρνοι καιροί μας και οι κοινωνίες είναι διασπαστικοί, βασίζονται στις
διαφορετικές εξειδικεύσεις ατόμων και εκπαιδευτικών αρχών, μεγάλων συνόλων του
πληθυσμού.
Θα μπορούσε φυσικά ο όποιος αναγνώστης ή
συγγραφέας, έχει το δικαίωμα να εκφράσει τις ενστάσεις του, τις αντιρρήσεις του
στα γραφόμενα παραπάνω από τον γράφοντα. Το ζήτημα όμως παραμένει, ή το ερώτημα
αν θέλετε ανοιχτό, αν έχει το «δικαίωμα» ένας οποιοσδήποτε αναγνώστης μη
ειδικός, όση επάρκεια και αν διαθέτει να εκφέρει δημόσιο λόγο πάνω σε θέματα
και βιβλία, αρχές και κανόνες, μελέτες που αφορούν τους χώρους, τους τομείς,
τις σχολές της Φιλοσοφίας, των θέσεων που εκφράζουν οι Φιλόσοφοι. Ας θέσουμε το
ερώτημα και ας το αφήσουμε ανοιχτό. Εξάλλου, εμείς οι Έλληνες, θέλουμε να
θεωρούμαστε παιδιά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αν όχι σχολιαστών τους στην
ιστορική διαδρομή του ελληνισμού και κατ’ αντιστοιχία του ευρωπαϊκού
πολιτισμού. Και τα πρωταρχικά ερωτήματα του ελληνικού Λόγου, επαναφέρονται
συχνότατα στην ιστορική και χρονική επικράτεια του ελεύθερου βίου μας ως
προτάγματα ζωής και πολιτισμού. Ελληνικής παράδοσης. Από την πρώτη γενεσιουργό
αρχή, το Μηδέν έως το Άπειρο του Λόγου και το πένθος της γλώσσας.
Γιατί όλα αυτά τα επεξηγηματικά παραπάνω,
ίσως και βαρετά, ανιαρά εκτός εξεταστικού θέματος! εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς
διαβάζοντας αυτό το σημείωμα και πάλι που έχει αφορμή και αναφέρεται στον
γερμανό λυρικό ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν, κυρίως, παρά στην ανάλυση της
μεθόδου γνωριμίας μας με τις θέσεις του γερμανού φιλόσοφου Ντήτερ Χένριχ. Όλα
τα παραπάνω θέλουν να δηλώσουν την άγνοια του γράφοντος να εκφράσει κρίση για
το σημαντικό αυτό σπονδυλωτό θεωρητικό σύγγραμμα, 21 διαλέξεων σε
πανεπιστημιακούς αγγλόφωνους φοιτητές, βιβλίο του γερμανού φιλόσοφου καθηγητή
Ντήτερ Χένριχ στα ελληνικά. Το αναγνωστικό μας χρέος είναι προς τον γερμανό
λυρικό ποιητή και φυσιοκράτη, αρχαιολάτρη φιλόσοφο παρά στον σύγχρονο μας
γερμανό καθηγητή ο οποίος προσπαθεί να μας μιλήσει για τους επιγόνους της
Καντιανής φιλοσοφίας, τα αντιπροσωπευτικά προβλήματα του γερμανικού ιδεαλισμού,
να ανατρέψει το κλίμα του αγγλικού σκεπτικισμού που επικρατούσε στους
πανεπιστημιακούς και φιλοσοφικούς κύκλους τα χρόνια των επισκέψεων του στην
πέραν του ατλαντικού μεγάλη ήπειρο και τις πανεπιστημιακές σχολές της. Οι 21
προσωπικές του Διαλέξεις και οι γλωσσικές των επεξεργασίες κατά την
απομαγνητοφώνηση τους, η μετατροπή του προφορικού λόγου του επισκέπτη καθηγητή
σε γραπτό, είναι οι ατομικές του προτάσεις ερμηνευτικής οπτικής της αναλυτικής
φιλοσοφίας. Ο γερμανός φιλόσοφος συμβάλλει με τις θέσεις και απόψεις του στην
εμπέδωση στις συνειδήσεις μας της «Σχολής της Χαϊδελβέργης». Σε εμάς τους
έλληνες αναγνώστες, να υπενθυμίσουμε ότι είναι γνωστό από την δεκαετία του 1980
το βιβλίο του Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου «Αγαπημένη μου Χαϊδελβέργη». Ο
Θεοδωρακόπουλος, ο Τσάτσος και ο Κανελλόπουλος ανήκουν στην γνωστή των ελλήνων
φιλοσόφων τριάδα που προέρχονται από τον πνευματικό και εκπαιδευτικό της
κύκλο. Πραγματικά αν ανατρέξουμε στους
κύκλους των ελλήνων φιλοσόφων και νομικών διαχρονικά, όλοι τους σπούδασαν και
προέρχονται από Γερμανικούς της εκπαίδευσης κύκλους. Γι’ αυτό και
γερμανόγλωσσοι και γερμανοτραφείς. Ενώ οι μεγάλοι γερμανοί ποιητές και
φιλόσοφοι υπήρξαν αρχαιολάτρες, λάτρεις του ελληνικού πολιτισμού, της αρχαίας
ελληνικής μυθολογίας και θεολογίας, και με βαθιές γνώστες της αρχαίας ελληνικής
γλώσσας.
Το βιβλίο
που έχουμε μπροστά μας έχει τίτλο «Μεταξύ Καντ και Χέγκελ» Διαλέξεις για τον
γερμανικό ιδεαλισμό. Οι 21 Διαλέξεις που συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν κάτω από
το ίδιο εκδοτικό στέγαστρο στο εξωτερικό με την φροντίδα του Ντέιβιντ Πατσίνι
και ορισμένων άλλων στενών συνεργατών, του γερμανού φιλόσοφου, καθηγητή Ντήτερ
Χένριχ. Ο ενδιαφέρον τόμος κυκλοφόρησε σε άρτια εξαιρετικά ελληνικά από τις
πολύ καλές και ενημερωμένες πάντα επιστημονικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, το 2019. Είναι ένας καλαίσθητος, πυκνογραμμένος, προσεγμένος στην εντέλειά του τόμος, ο οποίος
απευθύνεται σε ένα πολύ ειδικό και στενό, πεπαιδευμένο πάνω στα θέματα της
Φιλοσοφίας ελληνικό κοινό. Αυτό δεν μειώνει κατά τι την αξία του ως φιλοσοφικής
διδασκαλίας έρευνα και πρόταση εκ μέρους του Ντήτερ Χένριχ. Η πρόταση δεύτερης στην σειρά γνωριμίας μας (οι πρώτοι
ακροατές ήσαν οι αγγλόγλωσσοι φοιτητές που δόθηκαν οι Διαλέξεις) με την περίοδο
της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας των ετών (1781-1844) πέτυχε τον στόχο του.
Αυτό είναι αδιαπραγμάτευτο, οι πρωτοποριακές του εργασίες και έρευνες πάνω στον
Κάντ και τον κύκλο του, τον κληρονόμο του Φίχτε, τον Χέγκελ, τους ποιητές
Νοβάλις και Χαίλντερλιν (στου οποίου στο επιστολικό μυθιστόρημα Υπερίων
βασίζεται και εξετάζει, συσχετίζει) γίνονται ευρύτερα γνωστές στον
αγγλοσαξονικό κόσμο φιλοσοφικών ερευνών και για πρώτη φορά στους έλληνες
αναγνώστες. Οι Διαλέξεις υπερβαίνουν τον στενό κύκλο των πανεπιστημιακών και
φιλοσοφικών σπουδαστηρίων, απλώνεται προς εκτίμηση από το μεγάλο αναγνωστικό
κοινό. Είναι ένα καθαρώς φιλοσοφικό έργο το οποίο όπως ο Ντέιβιντ Πατσίνι
(μαθητής του Χένριχ) σημειώνει μεταξύ άλλων στον Πρόλογό του:
«Στην πορεία από τον Κάντ στον Χέγκελ
ο Χένριχ επισημαίνει τρεις διακριτικές θέσεις: τη θέση του Κάντ, τη θέση του
ύστερου Φίχτε και τη θέση του Χέγκελ. Υπογραμμίζει ότι μεταξύ τους δεν
υφίσταται κάποια γραμμική πορεία βελτίωσης, αλλά ότι πρόκειται για θέσεις ισοδύναμες
και ανταγωνιστικές, ότι και οι τρείς παραμένουν ανοιχτές στον γόνιμο φιλοσοφικό
διάλογο, ότι η καθεμία έχει τα δικά της φιλοσοφικά ερείσματα ώστε η μία να μην
ανάγεται στην άλλη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο επέλεξε να τιτλοφορήσει
το βιβλίο Μεταξύ Καντ και Χέγκελ, και όχι «Από τον Καντ στον Χέγκελ» τίτλος που
θα υπονοούσε μια αναγκαία κίνηση από μια αφετηρία προς ένα τέρμα.
Περιγράφοντας
την πορεία αυτή, ο Χένριχ αναλύει τη σχέση ανάμεσα στο φιλοσοφικό σύστημα του
Καντ και στον ιδεαλισμό που το διαδέχτηκε, επιχειρεί να προσδιορίσει με
ακρίβεια τις σχέσεις ανάμεσα στους ιδεαλιστές φωτίζοντας τις μείζονες διενέξεις
που ξέσπασαν μεταξύ μαθητών και δασκάλων (όπως οι διαμάχες μεταξύ του Φίχτε και
των καντιανών, μεταξύ του Φίχτε και του Σέλλινγκ και μεταξύ του Χέγκελ και του
Σέλλινγκ), αλλά και να δώσει απάντηση στο ερώτημα τι ακριβώς συνέβη τη στιγμή
που η ιδεαλιστική φιλοσοφία κατέρρευσε και τη θέση της κατέλαβαν ο υπαρξισμός
και ο μαρξισμός.».
Οι 21 Διαλέξεις για τον γερμανικό
ιδεαλισμό, -ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου είναι: Dieter Henrich, Between Kant and Hegel: Lectures on German Idealism. Edited by David S. Pacini,- ευτύχησαν στην ελληνική τους
έκδοση να έχουν την καλαίσθητη και έμπειρη φροντίδα, επιμελημένη συνηγορία του
μεταφραστή στην ελληνική γλώσσα Θοδωρή Δρίτσα, του επιμελητή Γιώργου Ξηροπαϊδη,
την γλωσσική επιμέλεια και την άρτια σύνταξη του ευρετηρίου από τον Παναγιώτη
Σουλτάνη, τις τυπογραφικές διορθώσεις του Πέτρου Γιαρμενίτη και τον σχεδιασμό
του λιτού αλλά χαρακτηριστικού εξωφύλλου της Ιφιγένειας Βασιλείου. Ένα έμπειρο
και εξοικειωμένο επιτελείο, την αγαστή συνεργασία μιας μικρής ομάδας σοβαρών
και υπεύθυνων ατόμων τα οποία ως συνεργάτες του εκδοτικού οίκου συνετέλεσαν
στην άψογη έκδοση και κυκλοφορία της φιλοσοφικής αυτής εργασίας στα ελληνικά.
Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε-παρά τις ελάχιστες γνώσεις μας- ότι μια τέτοια
πυκνής γραφής και «ειδικότητας» φιλοσοφική εργασία-η οποία στηρίχτηκε στην
πρώτη της δημόσια παρουσίαση στον προφορικό λόγο και εκφωνήθηκε σε
συγκεκριμένων προδιαγραφών και γνωστικών ασχολιών φοιτητικό ακροατήριο, χρειάζεται
ιδιαίτερη αγάπη και προσοχή ώστε να γίνει δίχως υπερβολικές αναγνωστικές
δυσκολίες και παρανοήσεις αποδεκτή από το ελληνικό κοινό στο οποίο απευθύνεται,
και φιλοδοξεί να γνωρίσει- γνωρίσουμε την φιλοσοφική σκέψη και στοχασμό του
γερμανού φιλόσοφου Ντήτερ Χένριχ. Να μην μείνει περιορισμένη στα στενά πλαίσια
έρευνας και πληροφοριών των ελληνικών
επιστημονικών φιλοσοφικών κύκλων και περιβάλλοντα. Οι συντελεστές της
έκδοσης πρωτοστατούν σε κάτι που, ίσως, και να μην έχει προηγούμενο, μια και αν
δεν λαθεύω για πρώτη φορά μεταφράζονται βιβλία και κείμενα του γερμανού
φιλόσοφου και παλαιού καθηγητή Ντήτερ Χένριχ. Μάλιστα, η φιλοσοφική αυτή
εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη πυκνό διατυπωμένη έρευνα στην προφορικότητά
της δεν εξετάζει το έργο ενός και μόνου ευρωπαίου φιλοσόφου της κεντρικής-
ηπειρωτικής Ευρώπης, αλλά αναφέρεται στην διαφορά μεταξύ μεγάλων κεφαλαίων του
ευρωπαϊκού φιλοσοφικού στοχασμού και σκέψης, Ονομάτων ιστορικά σύμβολα στα
πεδία των διαμορφωτών της ευρωπαϊκής σκέψης και διανόησης, ερμηνειών και
αποδοχής των ιδεών του κόσμου μας ακόμα και σήμερα.
Η μετάφραση στα ελληνικά είναι
εξαιρετική, πληροί τις προδιαγραφές μιάς πολύ καλής και ακριβής μετάφρασης,
(κάτι που καταλαβαίνει αμέσως κανείς και ας μην προέρχεται από τους χώρους της
γερμανικής φιλοσοφίας και των σχολών της) μιάς πυκνογραμμένης φιλοσοφικής
διαμερισματοποιημένης εργασίας (σε 21 διαφορετικές χρονικές στιγμές και ίσως
ανάμεικτο ακροατήριο που εκφωνήθηκαν Διαλέξεις) ευρύτερων ερμηνευτικών διαστάσεων,
σίγουρα και πέραν των χρονικών ορίων πρωτότυπης συγγραφής της. Η γερμανική
Καντιανή παράδοση και των επιγόνων του, μεταφέρεται μαζί με την ατμόσφαιρα τους,
γνωστοποίησής μας με ομαλό τρόπο και μέθοδο των ευρωπαϊκών εκείνων χρόνων των
φιλοσοφικών διεργασιών και ανακατατάξεων, ρήξεων και νέων κανόνων του
ορθολογισμού αναζητήσεων. Η γλώσσα είναι πολύ πυκνή και αρκετά σφικτή. Οι
προτάσεις αρκετές φορές είναι μακροπερίοδοι και έντονους φιλοσοφικούς τονισμούς
και ορολογίες, οι αναγκαίες συχνές διασαφηνίσεις όμορες ή ενάντιες των
φιλοσοφικών ορολογιών και εννοιών δίχως διάθεση γκρίνιας, δυσκολεύουν τον
αμύητο αναγνώστη. Οι αντίστοιχες ελληνικές λέξεις των ορολογιών και των εννοιών
της φιλοσοφίας είναι επιλεκτικά και προσεκτικά προσεγμένες, προερχόμενες στο
σύνολό τους από τα πεδία και τα ρεύματα της παγκόσμιας φιλοσοφίας, τις
απαντήσεις θα γράφαμε των μεγάλων φιλοσόφων που δίνουν μεταξύ τους, τις
εκθέσεις των θεωριών τους στα συγγράμματά τους και τα βιβλία τους. Η μετάφραση
καθρεφτίζει τις γνώσεις και την επάρκεια του μεταφραστή. Είναι μια φιλοσοφική
πενταμερής εργασία- έρευνα πολλαπλών όψεων προσέγγισης στην προφορικότητά της
και τον «μετασχηματισμό της» σε γραπτό λόγο όχι δίχως δυσκολίες και εσωτερικές
της δομής της παρεμβάσεις και «τροποποιήσεις» όπως μας εξηγεί ο Ντέιβιντ Σ.
Πατσίνι, στις σελίδες των Ευχαριστιών του, προς τους συντελεστές της αγγλικής
έκδοσης.
Ο
φιλοσοφικός τόνος των διαλέξεων είναι υψηλός και ισότιμος δε όλα του τα μέρη,
δεν σε αφήνει «να πάρεις ανάσα». Ο λόγος του Ντήτερ Χένριχ έχει στέρεα δομή,
θεμελιώνεται πάνω σε γερές φιλοσοφικές και γλωσσικών διαφοροποιήσεων και
ιδιαιτεροτήτων βάσεις. Τα πορίσματά του είναι αδύνατον να αμφισβητηθούν από
τους κύκλους αναγνωστών πέραν της Φιλοσοφίας, αλλά διαισθανόμαστε και από τους
εντός των κύκλων της. Έχοντας μπροστά του ένας επαρκής αναγνώστης ένα συμπαγές
φιλοσοφικό έργο, αν στέκει η έκφραση «περίκλειστο» μέσα στην φιλοσοφική του
ατμόσφαιρα και καταγωγής αναφορών, παραδέχεται χωρίς ενοχές ότι απαιτούνται
τεράστιες γνώσεις, να διαθέτει εξειδίκευση σε τομείς και περιόδους της
Φιλοσοφίας, βαθιές και θεμελιώδεις γνώσεις τόσο της φιλοσοφίας του Εμμάνουελ
Καντ και των αξιών και κατηγοριών του, όσο και των αμοιβαίων εξαρτήσεων των
Φίχτε, Χέγκελ, Σέλλινγκ, και του περίγυρού τους που κυοφορήθηκαν σπουδαία
μεγέθη της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκέψης και διανόησης. Ενώ παράλληλα,
χρειάζονται και οι απαραίτητες επαρκείς γνώσεις και αγάπης της ποιητικής
φιλοσοφίας και θεώρησης των έργων του γερμανού ποιητή Νοβάλις και των
ποιημάτων, πεζών και θεατρικού έργου του λυρικού και άτυχου από την μοίρα
Φρήντριχ Χαίλντερλιν. Οι συμπληρωματικές και αριθμημένες αναφορές- ξενόγλωσσες
στην πλειοψηφία τους-βοηθούν μεν τον αμύητο- άσχετο αναγνώστη, να προσεγγίσει
την σκέψη και τις ιδέες, τους δρόμους έρευνας και εξέτασης, τις συμπερασματικές
προτάσεις και διασαφηνίσεις του Ντήτερ Χένριχ, αλλά του ανοίγουν ταυτόχρονα και
άλλα αναγνωστικά πεδία έρευνας άγνωστά του. Είναι διαφορετικές φιλοσοφικές
προσεγγίσεις κοινών πεδίων αναφορών εξέτασης στην εξέλιξή τους και την
διαμόρφωσή της εικόνας τους στους επιμερισμούς των πραγμάτων τους και των
κληροδοτημάτων τους. Αν δεν λαθεύω εργασίες αυτού του είδους δεν μεταφράζονται
εύκολα στην χώρα μας, ώστε να έχουμε παραπλήσια μεταφραστική εμπειρία και
αναγνωστικά εφόδια. Ερχόμαστε ας το επαναλάβουμε για πρώτη φορά σε επαφή με τον
φιλοσοφικό λόγο, τις σκέψεις, τα διανοήματά, τις διαπιστώσεις του γερμανού
σύγχρονου φιλοσόφου. Το ύφος του μεταφραστή-λόγω του θέματος(;)-είναι και αυτό
αρκετά πυκνό, και σε σημεία του σκοτεινό-όχι όμως δυσνόητο- για τον μη
εξοικειωμένο αναγνώστη. Παρά τις υφολογικές ενδεχομένως δυσκολίες του καθηγητή
της φιλοσοφίας Ντήτερ Χένριχ, αντιλαμβανόμαστε εύκολα ότι ο έλληνας μεταφραστής
του και οι υπόλοιποι συντελεστές της μετάφρασης και γλωσσικής επιμέλειας των 21
Διαλέξεων στα ελληνικά, είχαν να αντιμετωπίσουν αρκετά προβλήματα, απέφυγαν και
πολύ σωστά να ξεστρατίσουν από τους φιλοσοφικούς ορισμούς, τις εννοιολογικούς
διαχωρισμούς, τις γραμμές πλοήγησης εξέτασης και προβολής των διαχωριστικών
εντολών των εξεταζόμενων φιλοσόφων από τον καθηγητή της φιλοσοφίας και
συγγραφέα όπως ο ίδιος το προσδοκούσε στην διάρκεια και την σειρά των
πανεπιστημιακών διαλέξεών του. Το ακροατήριο είναι διαφορετικό και άλλου
μορφωτικού επιπέδου. Καταλαβαίνουμε ότι το πνεύμα και το κλίμα της προφορικότητας
των Διαλέξεων όμως, «ενσωματώνονται» ισορροπημένα με ήρεμο τρόπο και περνάει
μέσα στην ατμόσφαιρα του γραπτού δίχως να απεμπολεί τα φιλοσοφικά του σήματα
και στίγματα προωθημένων λύσεων. Έχουμε μία άμεση γλωσσική και εκφραστική
διαμεσολάβηση που ρέει στους δικούς της ρυθμούς και δυσκολίες. Είναι ευδιάκριτη
πάντως η ομαλή συνεργασία του ξένου συγγραφέα με τους έλληνες συντελεστές και
κυρίως του μεταφραστή. Παρά τον εξονυχιστικό Πρόλογο και την προσδιοριστική
οπτική της Εισαγωγής ο τόμος χρειάζεται σε εμάς τους αμύητους περί των
φιλοσοφικών πεπραγμένων πάνω στον Γερμανικό Ιδεαλισμό του 18ου αιώνα
αρκετό χρόνο για να διαβαστεί και ακόμα περισσότερο να κατανοηθεί στο ευρύτερο
σχεδιαστικό του περίγραμμα και στις επιμέρους πτυχές του και κόμβους των ρευμάτων
μεταξύ των εξεταζόμενων φιλοσόφων και των δύο γερμανών ποιητών, του Νοβάλις και
του Φρήντριχ Χαίλντερλιν στους οποίους ο Ντήτερ Χένριχ αφιερώνει ιδιαίτερα στον
δεύτερο ποιητή δύο κεφάλαια του τρίτου και τέταρτου μέρους του βιβλίου του. Την
15 Διάλεξη με θέμα: «Θεωρίες της φαντασίας και του πόθου και η επίδρασή του
στον Σλέγκελ, τον Νοβάλις και τον Χαίλντερλιν», σελ. 291- του τρίτου μέρους που
μας μιλά για τον ΦΙΧΤΕ. Και, το τέταρτο μέρος το οποίο φέρει τίτλο ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ.
Η 19Η Διάλεξη με τίτλο «Η σημασία του κειμένου του Χαίλντερλιν:
«Κρίση και είναι»., σελ. 357-.
Ας μας επιτραπεί μόνο, ως μη ειδική των
θεμάτων της φιλοσοφίας αναγνώστες, ότι από την ελληνική έκδοση, απουσιάζει ένα
ερμηνευτικό λεξιλόγιο φιλοσοφικών όρων και εννοιών που θα κατατόπιζε καλύτερα
τον αναγνώστη. Μπορεί να αύξαναν οι σελίδες του βιβλίου, ενδεχομένως και την
τιμή του, όμως θα βοηθούσε πάρα πολύ.
Στο σημείωμα αντιγράφω το πρώτο κείμενο
για τον Φρήντριχ Χαίλντερλιν της 15ης Διάλεξης. Ως συμπλήρωμα της
γενικής ελληνικής σύγχρονης βιβλιογραφίας και προσέγγισης, γνωριμίας μας με τον
ποιητή Φρήντριχ Χαίλντερλιν και το έργο του που ασχολούμαι τους τελευταίους
μήνες του 2024.
Το χρηστικό Ευρετήριο, σελ. 411-423 που
συμπληρώνει την έκδοση του ελληνικού τόμου, οι σελίδες των «Σημειώσεων και των
Συντομογραφιών» ξενόγλωσσων αναφορών και βιβλιογραφίας που συνοδεύουν τις
Διαλέξεις, σελ. 49-57, καθιστούν τον τόμο προσεγγίσιμο και μια άλλη πλευρά στο
ευρύ κοινό, πέρα της κεντρικής θεματικής του. Τα επεξηγηματικά υποστυλώματα στο
κάτω μέρος των σελίδων αποτελούν τα επιστημονικά εχέγγυα της εργασίας στην
τυπωμένη της μορφή, αλλά και προσανατολιστικοί δείχτες για εμάς τους
αναγνώστες.
Ας δούμε τα
Περιεχόμενα. Ο τόμος χωρίζεται σε 5 μέρη αριθμημένα με λατινικούς αριθμούς. Τα
μέρη έχουν κεντρικό τίτλο και το καθένα περιέχει όχι τον ίδιο αριθμό Διαλέξεων.
Πριν τα 5 Μέρη την αυλαία του βιβλίου ανοίγουν τα ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ του Ντήτερ
Χένριχ.- ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ: Ανάμνηση μέσω της απομάγευσης του Ντέιβιντ Σ. Πατσίνι.-Η
Επιλεγμένη βιβλιογραφία.-Ευχαριστίες. –Σημειώσεις και συντομογραφίες και
νούμερο 1 η Εισαγωγή. Ακολουθούν ΜΕΡΟΣ Ι Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ
ΚΑΝΤ.
2.,
Εσωτερική εμπειρία και φιλοσοφική θεωρία
3., Αίσθηση,
γνώση και το «αίνιγμα της μεταφυσικής»
4., Η
ελευθερία ως «κλειδόλιθος» της αψίδας του Λόγου
ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΟΙ
ΠΡΩΙΜΟΙ ΕΠΙΚΡΙΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ
5., Η σαγήνη
του «μυστικισμού»
6., Ο
Γιακόμπι και ο «σπινοζισμός της ελευθερίας»
7., Ο
Γιακόμπι και η φιλοσοφία της αμεσότητας
8., Ο
Ράινχολντ και το συστηματικό πνεύμα
9., Ο
Ράινχλολντ και η «στοιχειώδης φιλοσοφία»
10., Ο
Σούλτσε και ο μετακαντιανός σκεπτικισμός
ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ
ΦΙΧΤΕ
11., Η
βιβλιοκριτική για τον Αινησίδημο
12.,
«Προσωπικοί στοχασμοί για τη στοιχειώδη φιλοσοφία» (Ι)
13.,
«Προσωπικοί στοχασμοί για τη στοιχειώδη φιλοσοφία» (ΙΙ)
14., Η
Θεωρία της επιστήμης (1794-1795)
15., Θεωρίες
της φαντασίας και του πόθου και η επίδρασή τους στον Σλέγκελ, τον Νοβάλις και
τον Χαίλντερλιν
16.,
Θεμελίωση και σύστημα στη Θεωρία της επιστήμης
17., Ο
παράδοξος χαρακτήρας της αυτοσχεσίας της συνείδησης
18., Η
στροφή στη θεωρησιακή θεολογία
ΜΕΡΟΣ IV
ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ
19., Η
σημασία του κειμένου του Χαίλντερλιν: «Κρίση και είναι»
ΜΕΡΟΣ V
ΧΕΓΚΕΛ
20., Η οδός
προς την Πέμπτη φιλοσοφία (Η επιστήμη της λογικής)
21., Η
λογική της άρνησης και η εφαρμογή της
Ευρετήριο,
σελίδες 411-423.
Στην στήλη του Ευρετηρίου για τον
Χαίλντερλιν Φρήντριχ (Friedrich Holderlin), σελίδες 421-422, το όνομα και οι
Χαιλντεριανές κατηγορίες πχ. για «την ανάμνηση», την «ενθύμηση» κλπ. Τις
συναντάμε σε αρκετές σελίδες. 35, 37, 38, 39, 304, 371, 372……..
[Φρήντριχ Χαίλντερλιν]
«Όταν στρέφουμε την προσοχή μας στον
Φρήντριχ Χαίλντερλιν, ουσιαστικά απομακρυνόμαστε από τον ρομαντισμό. Ο
Χαίλντερλιν δεν υπήρξε ποτέ ρομαντικός, και θα ήταν πολύ λάθος αν τον εντάσσαμε
σε αυτό το πλαίσιο, παρότι και αυτός, όπως και οι ρομαντικοί, θήτευσε στην σκέψη του Φίχτε. Ο
Χαίλντερλιν υπερασπίστηκε την αξία της μορφικής τελειότητας στην ποιητική
σύνθεση, και η σκέψη του διαφέρει κατά τούτο από τη ρομαντική θεωρία της τέχνης,
για την οποία θεμελιώδης είναι η ιδέα της «ελεύθερης ταλάντευσης». Τα ποιήματα
που συνέθεσε ο Χαίλντερλιν είναι αριστουργήματα και, κατά την άποψη των
κριτικών (μεταξύ άλλων και του Αουγκούστ Σλέγκελ), υπερέχουν και ξεχωρίζουν από
καθετί άλλο που γράφτηκε την εποχή εκείνη. Ο Χαίλντερλιν πίστευε ότι η ποίηση
θα μπορούσε να συμβάλει στην διάπλαση μιας νέας μορφής ζωής η οποία θα
χαρακτηριζόταν από την εσωτερική σταθερότητα και την ευτυχία που χάριζαν στους
πολίτες τους οι αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη. Αλλά μιά τέτοια ζωή θα έπρεπε να
διαμορφωθεί, όπως έλεγε, στο νεωτερικό κόσμο και δεν θα μπορούσε επομένως να
είναι μια απλή αναβίωση του αρχαιοελληνικού κόσμου. Όπως είναι αναμφίβολα
προφανές, η θεωρία του Χαίλντερλιν για την ποίηση προκύπτει άμεσα από το
φιλοσοφικό σύστημα που διαμόρφωσε ενώ ήταν μαθητής του Φίχτε.
Παρότι ο Χαίλντερλιν στήριξε τη
φιλοσοφία του σε μιά κριτική του Φίχτε, η ποιητική και η θεωρία της λογοτεχνίας
που διατύπωσε στη συνέχεια είναι εξ’ ολοκλήρου φιχτιανές. Στο πεδίο αυτό
διατηρεί την εσωτερική δομή του Φίχτε, παρότι τη στρέφει κριτικά εναντίον του.
Ο Χαίλντερλιν επιτυγχάνει αυτήν την αντιστροφή διακρίνοντας τρεις ασυμβίβαστες
μεταξύ τους τάσεις της ζωής. Όπως λέει, μόνο μία από αυτές μπορεί κάθε φορά να
καθορίζει τη ζωή ενός ανθρώπου’ όλες όμως είναι απαραίτητες για μια πλήρως
ανεπτυγμένη ανθρωπότητα. Λόγω αυτού του τριμερούς ανταγωνισμού, βιώνουμε στην
πραγματικότητα τη ζωή ως ένα κινδυνώδες, αβέβαιο μονοπάτι. Η ζωή, υπό αυτή την
οπτική, είναι ένα πείραμα που απαιτεί πολλούς συμβιβασμούς, οι οποίοι είναι
πάντοτε ανεπιτυχείς. Για τον λόγο αυτό, ο Χαίλντερλιν λέει ότι η ζωή των
ανθρώπων είναι μια «έκκεντρη οδός». Ακόμα και έτσι, η ζωή των ανθρώπων
κατατείνει προς έναν σκοπό, ο οποίος είναι η κατανόηση της ουσίας όσων
βιώνουμε. Έτσι κοιτάμε πίσω στη ζωή μας και προσπαθούμε να κατανοήσουμε την
εσωτερική της δυναμική, επιχειρώντας να επαναλάβουμε δια της φαντασίας (ή δια
της ανάμνησης) τις εναλλαγές αυτών των τάσεων. Πασχίζουμε να το κάνουμε
αρμονικά, και έτσι κατακτούμε μια
πληρότητα και γαλήνη που δεν συνοδεύονται από αίσθημα παραίτησης. Κατανοούμε
εντέλει ότι όλες αυτές οι ανταγωνιστικές τάσεις και όλοι οι συμβιβασμοί που
επιχειρήσαμε να κάνουμε στη ζωή μας είναι, το καθένα με τον δικό του τρόπο,
ουσιώδη στοιχεία αυτής της ζωής’ μπορούμε λοιπόν να βρούμε τη γαλήνη χωρίς παραίτηση.
Έτσι, φτάνουμε στην κατανόηση της εσωτερικής ενότητας και συμφιλιωνόμαστε με
την άπειρη πηγή του εαυτού μας και κάθε πράγματος, μια πηγή η οποία πάντοτε
προϋποτίθεται.
Αρχίζουμε να συλλαμβάνουμε τη δυναμική
της ζωής και επίσης της ιστορίας σε ένα ωραίο έργο τέχνης. Αλλά μπορούμε να
κατανοήσουμε επαρκώς αυτή τη δυναμική μόνο στην ποίηση, γιατί η ποίηση αφενός
αρθρώνεται σε μια χρονική ακολουθία και αφετέρου λειτουργεί με σύμβολα. Η
ποίηση πρέπει να είναι συμβολική λόγω των τριών διαφορετικών τάσεων της ζωής
που σχετίζονται με διαφορετικούς τύπους λέξεων και φράσεων σε μιά γλώσσα. Οι
τρείς τάσεις στις οποίες αναφέρεται ο Χαίλντερλιν είναι οι εξής (1) η τάση προς
την ανεξαρτησία’ (2) η τάση να παραδοθούμε στο πεπερασμένο, την οποία βιώνουμε
στον έρωτα’ και (3) η τάση προς την επίγνωση ενός ιδεώδους που αγγίζει την
καταγωγή του κόσμου. Ο Χαίλντερλιν κατορθώνει να ερμηνεύσει με εντυπωσιακό
τρόπο τις εμπειρίες που έχουμε στη ζωή μας με βάση αυτές τις τάσεις και τους
ανταγωνισμούς τους (καθώς και συσχετίζοντας αυτές τις τάσεις με διαφορετικούς
γλωσσικούς αστερισμούς). Αποκαλεί αυτούς τους τύπους γλωσσικών στοιχείων
«τονικότητες»- αξιοποιώντας την ορολογία της μουσικής. Στο έργο τέχνης πρέπει
να συνδυάζουμε αυτά τα στοιχεία με τη διαρκή εναλλαγή τους. Ας σημειωθεί ότι
πρόκειται εδώ για μια τελείως φορμαλιστική προσέγγιση του έργου τέχνης, σύμφωνα
με την οποία η εναλλαγή των στοιχείων επιτελείται με κανονικότητα. Μέσω αυτής
της εναλλαγής αποκτούμε επίγνωση της κοινής ρίζας από την οποία πηγάζουν όλες
αυτές οι τάσεις. Έτσι, η ποίηση μας κάνει «να νιώθουμε ίσοι και ενωμένοι με τα
πάντα, μέσα στην πρωταρχική πηγή όλων των έργων και των πράξεων των ανθρώπων».
Αλλά η ποίηση πρέπει να προκαλεί κάτι
περισσότερο από μια αρμονική εναλλαγή την οποία μπορούμε να απολαύσουμε όταν
κοιτάμε τη δομή της. Η ποίηση πρέπει να ενσωματώσει στην ίδια τη δομή του
ποιήματος την επίγνωση της συμφιλίωσης με την υποκειμενική ενότητα. Αυτή είναι
η καθοριστική συμβολή του Χαίλντερλιν στην ποιητική, χάρη στην οποία τερματίζει
την παραπλανητική αναλογία με την οπτική αντίληψη, που ώθησε πολλούς φιλοσόφους
της αισθητικής να θεωρούν ότι πρέπει μόνο να περιγράφουμε δομές τις οποίες «βλέπουμε». Γιατί, αν η επίγνωση της
συμφιλίωσης με την υποκειμενική ενότητα δεν ενσωματώνεται στη δομή του ίδιου του
ποιήματος, το ποίημα δεν μπορεί να γίνει τέλεια εικόνα της ζωής. Και αφού αυτή
η επίγνωση της ενοποιημένης δομής του ανταγωνισμού θεωρείται ότι είναι μέρος
της ίδιας της ζωής, πρέπει να ενσωματώνεται στο ποίημα. Διαφορετικά, το ποίημα
δεν θα μπορεί να δημιουργήσει αυτή την επίγνωση. Συνεπώς, μέσα στο ποίημα
πρέπει να υπάρχει ένα ενοποιητικό στοιχείο που δεν ταυτίζεται με την εναλλαγή
των διαφόρων τονικοτήτων, των τύπων των λέξεων και των φράσεων. Γι’ αυτό, σε
μια αρμονική ακολουθία του ποιήματος, πρέπει κάπου να υπάρχει μια τομή. Η τομή
δεν είναι αυθαίρετη, αλλά αντίθετα υπαγορεύεται από την αρμονική δομή του
ποιήματος. Αυτό σημαίνει όμως ότι η ποίηση πρέπει να συντίθεται με τρόπο που να
ενσωματώνει αρμονικά την τομή στη μορφική δομή του ίδιου του ποιήματος.
Αυτή η αρμονική τομή είναι, σύμφωνα με
τον Χαίλντερλιν, η «τέλεια στιγμή» Μπορούμε να φτάσουμε ακόμα και στην υπέρτατη
αισθητική απόλαυση αν η συμφιλίωση λαμβάνει χώρα στη ροή του χρόνου, εντός της
δομής του ποιήματος. Αυτή η «τέλεια στιγμή» είναι η στιγμή κατά την οποία το
ίδιο το ποίημα ως ολότητα μπορεί να πραγματωθεί εντός τους ποιήματος, καθώς το
διαβάζω ή το τραγουδώ (για τον Χαίλντερλιν, υπόδειγμα λυρικού ποιητή είναι ο
Πίνδαρος). Ο Χαίλντερλιν ονομάζει αυτή τη στιγμή «θεία» ή «υπερβατολογική». Όπως
είναι αναμφίβολα προφανές, άντλησε αυτή την ιδέα από τον Φίχτε, την αξιοποίησε
όμως ως ένα πολύ ισχυρό εργαλείο για την ανάλυση της μεγαλειώδους αισθητικής
δομής.
Ας υπενθυμίσω εδώ τη θεωρία του Φίχτε
για τον διαμεσολαβητικό ρόλο της φαντασίας ανάμεσα στον εαυτό και τον
μη-εαυτό-ανάμεσα στην πεπερασμένη σχέση του εαυτού με τον μη- εαυτό και στην
απόλυτη δραστηριότητα του Εαυτού. Εκεί έχουμε ήδη τρία στοιχεία: τον εαυτό, τον
μη-εαυτό και την απόλυτη ενέργεια του Εαυτού. Για να παραθέσω από τη Θεωρία της
επιστήμης:
Ο θέτων εαυτός, μέσω της πιο θαυμαστής από τις δυνάμεις του,
[….] συγκρατεί το φευγαλέο συμβεβηκός για όσο χρόνο χρειάζεται προκειμένου να
συγκριθεί με αυτό που έρχεται στη θέση του. Αυτή η παραγνωρισμένη δύναμη είναι
εκείνη που από τις ευθείες αντιθέσεις συνυφαίνεται μια ενότητα- παρεμβάλλεται
μεταξύ στιγμών που θα έπρεπε να αίρονται αμοιβαία και έτσι διατηρεί και τις
δύο’ μονάχα χάρη σε αυτή την ικανότητα είναι δυνατή η ζωή και η συνείδηση.
Η θεωρία της υπερβατολογικής στιγμής που
διατύπωσε ο Χαίλντερλιν στηρίζεται στο παραπάνω χωρίο του Φίχτε. Πρόκειται για
μιά προφανή και χαρακτηριστική περίπτωση μετασχηματισμού της υπερβατολογικής
θεωρίας του Φίχτε σε μιά φιλοσοφία των καλών τεχνών, ένα πεδίο που παλαιότερα
το κατέτασσαν στην εφαρμοσμένη φιλοσοφία. Βέβαια, το γεγονός ότι ήταν δυνατός
ένας τέτοιος μετασχηματισμός δεν αποτελεί άμεση επιβεβαίωση της ίδιας της
υπερβατολογικής θεωρίας. Αλλά η θεωρία ενθαρρύνει τέτοιου είδους εφαρμογές, και
αυτός ήταν ο λανθάνων στόχος της. Μπορεί κανείς να υποπτευτεί ότι αυτός ο
μετασχηματισμός στάθηκε δυνατός επειδή η ορολογία που χρησιμοποιεί ο Φίχτε στη
Θεωρία της επιστήμης είναι ανθρωπομορφική. Γι’ αυτό είναι τόσο εύκολος ο
μετασχηματισμός της υπερβατολογικής θεωρίας σε μια θεωρία περί τέχνης. Ακόμα
όμως και όσοι δεν αρέσκονται σε τέτοιες (ανθρωπομορφικές) εξηγήσεις, δεν
μπορούν παρά να συγχαρούν τον Φίχτε που είχε τέτοιους οπαδούς. Χάρη σε αυτούς,
η επίδραση που άσκησε στην πνευματική ζωή της εποχής του και, κατά συνέπεια, η
συμβολή του στη μετάβαση προς εκείνο το είδος της νεωτερικότητας στο οποίο
θεωρούμε ότι μετέχουμε σήμερα δεν μπορεί να συγκριθεί με κανενός άλλου
στοχαστή. Σελίδες 303-306.
Στο κεφάλαιο 15. ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΘΟΥ
ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΣΛΕΓΚΕΛ, ΤΟΝ ΝΟΒΑΛΙΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ.
Ας κλείσουμε το νέο αυτό σημείωμα στον
Φρήντριχ Χαίλντερλιν με Ποιήματά του εξαιρετικά μεταφρασμένα από έναν έμπειρο
και διορατικό έλληνα μεταφραστή του και μελετητή του, τον ΘΑΝΑΣΗ ΛΑΜΠΡΟΥ, όπως
τα διαβάζουμε στην δίγλωσση έκδοση (γερμανικά- ελληνικά), ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΧΑΙΛΝΤΕΡΛΙΝ, ΠΟΙΗΜΑΤΑ. [ΝΕΑΝΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ- ΥΜΝΟΙ- ΕΛΕΓΕΙΑ-
ΗΜΙΤΕΛΗ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ, ΟΨΙΜΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ] Μετάφραση-Σχόλια- Σημειώσεις-
Χρονολόγιο: ΘΑΝΑΣΗΣ ΛΑΜΠΡΟΥ, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 7, 2020, σελίδες 566.
ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑ
Πού είσαι;
Μεθυσμένη σουρουπώνει η ψυχή μου
Απ’ την αγαλλίαση που σταλάζεις μέσα μου.
Είχα στήσει αυτί κι άκουγα πώς ο ωραίος
Έφηβος Ήλιος, γεμάτος ήχους χρυσούς,
Έπαιζε το
βραδινό τραγούδι του σε ουράνια λύρα.
Οι λόφοι και τα δάση αντηχούσαν τριγύρω.
Πέρα μακριά έφυγε πιά στους λαούς
εκείνους
Πού ακόμα τον σέβονται και τον
τιμούν., σ.13
Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Ο
ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
«Γιατί
λατρεύεις ολοένα, Σωκράτη ιερέ, τον έφηβο ετούτο;
Μεγαλείο
άλλο δεν έχουν δει τα μάτια σου;
Γιατί το μάτι σου τον κοιτάζει με έρωτα,
Όπως όταν ατενίζεις τους θεούς;»
Όποιος το
βαθύτερο βάθος στοχάσθηκε την πιό ζωντανή ζωή
αγαπά.
Την υψηλή τη νιότη εννοεί μόνο όποιος
ατένισε τον κόσμο
Κι οι σοφοί στο τέλος κλίνουν
Συχνά το γόνυ στην ομορφιά., σ.21
ΣΤΟΥΣ
ΝΕΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ
Αγαπημένοι
αδελφοί! Ίσως η τέχνη μας ωριμάσει
Σαν ένας έφηβος, γιατί το αίμα της έβρασε
για καιρό,
Και θα φτάσει σε λίγο στη γαλήνη της
ομορφιάς.
Ευλαβικοί να είστε μόνο, όπως οι
Έλληνες!
Αγαπάτε τους
θεούς και τους θνητούς να συλλογίζεστε με αγάπη!
Μισείτε τη μέθη την υγρή όπως την παγωνιά!
Μήτε διδαχή
Μήτε περιγραφή! Αν ο φτασμένος μαϊστορας
σαν κάνει να
ιλιγγιάτε,
Ρωτήστε τη μεγάλη Φύση για συμβουλή.,
σ.23
ΟΙ ΥΠΟΚΡΙΤΕΣ
ΠΟΙΗΤΕΣ
Ψυχρές
υποκριτές, μη βάζετε τους θεούς στο στόμα σας!
Έχετε μυαλό! γι’ αυτό στον Ήλιο δεν
πιστεύετε,
Μήτε στον Κεραύνιο Δία ή στον Θεό της
Θάλασσας.
Νεκρή είναι η γη και ποιός ευχαριστίες να
υψώσει;
Θεοί εσείς,
παρηγορηθείτε! Και το τραγούδι στολίστε,
Αν και το όνομά σας έμεινε πιά χωρίς ψυχή,
Κι’ αν ένας λόγος υψηλός να ειπωθεί είναι
ανάγκη,
Μητέρα Φύση! Εσένα πρέπει να συλλογίζεται
κανείς., σ.25
ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΠΡΟΣ ΕΑΥΤΟΝ
Μάθε την
τέχνη μέσα στη ζωή, στο έργο τέχνης μάθε τη ζωή,
Εάν βλέπεις το Ένα σωστά, θα βλέπεις σωστά
και το άλλο.
ΣΟΦΟΚΛΗΣ
Μάταια
πάσχισαν πολλοί με τρόπο ευφρόσυνο να πούν την
ευφροσύνη,
Στο πένθος,
εδώ, στο πένθος μου φανερώνεται εμένα.
Ο ΟΡΓΙΣΜΕΝΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ
Μη φοβάστε
τον ποιητή όταν οργίζεται όλο ευγένεια. Το γράμμα
του
Σκοτώνει,
όμως το πνεύμα ζωντανεύει τα πνεύματα.
ΚΑΛΗ
ΣΥΜΒΟΥΛΗ
Αν έχεις και
νου και καρδιά, δείξε μόνο το ένα,
Θα τα καταδικάσουν αν τα δείξεις και τα δυό
μαζί., σ.27
ΤΟ ΑΣΥΓΧΩΡΗΤΟ
Αν λησμονήσετε
τους φίλους, αν χλευάζετε τον ποιητή, αν τους
νόες
Τους βαθείς
με τρόπο αγοραίο και μικροπρεπή εννοείτε,
Αυτά θα τα συγχωρήσει ο θεός.
Μόνο τη γαλήνη μην ταράζετε ποτέ των ερωτευμένων.,
σ.33
ΣΤΟΥΣ ΜΕΓΑΛΟΥΣ
ΠΟΙΗΤΕΣ ΜΑΣ
Οι όχθες του
Γάγγη άκουγαν τον θρίαμβο
Του θεού της χαράς όταν κυριεύοντάς τα όλα
Κατέφθασε απ’ τον Ινδό ο νεαρός ο Βάκχος
Ξυπνώντας με ιερό κρασί τους λαούς από
τον ύπνο.
Ώ ποιητές εσείς!
απ’ τον ύπνο ξυπνήστε τους κι εσείς,
Αυτούς που κοιμούνται ακόμα, φτιάξτε τους νόμους,
Δώστε μας ζωή, νικήστε, ήρωες εσείς! Μόνο εσείς
έχετε
Το δίκιο της κατάκτησης, όπως ο Βάκχος.,
σ.35
ΒΟΝΑΠΑΡΤΗΣ
Ιερά σκεύη είναι
οι ποιητές,
Πού μέσα τους
φυλάγεται το κρασί της ζωής,
Το πνεύμα των ηρώων.
Όμως το
στροφοδινούμενο πνεύμα
Του έφηβου ετούτου δεν θα το ‘σπαγε
Το σκεύος που θα πήγαινε να το χωρέσει;
Ο ποιητής άς
τον αφήσει ανέγγιχτο, όπως και το πνεύμα
της Φύσης.
Μιά τέτοια
πρώτη ύλη αρχάριο κάνει ακόμα και τον
μαϊστορα.
Αυτός δεν
μπορεί να ζήσει και να μείνει μες στο ποίημα.
Ζει και μένει μες στον κόσμο., σ.57
ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ
ΠΝΕΥΜΑ
Όλα είναι μέσα
βαθιά
Αυτό χωρίζει
Έτσι κρύβει
ο ποιητής
Θρασύτατε! την
ψυχή θα ‘θελες
Πρόσωπο με
πρόσωπο ν’ αντικρίσεις
Μέσα στις φλόγες θα χαθείς., σ.363
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΩΝ
ΑΝΘΡΩΠΩΝ Η ΖΩΗ…
Τί είναι των
ανθρώπων η ζωή (;) Της θεότητας εικόνα.
Τον βλέπουν
τον ουρανό
Έτσι καθώς
πλανιούνται οι γήινοι όλοι.
Και σαν μέσα
σ’ ένα βιβλίο διαβάζοντας
Τον πλούτο
και την απεραντοσύνη
Μιμούνται οι
άνθρωποι.
Τ’ ουρανού η
απλότητα είναι όλο πλούτη;
Τ’ ασημένια
σύννεφα είναι σαν τους ανθούς.
Κι από ψηλά
σταλάζει δροσιά και υγρασία.
Όταν όμως το
γαλάζιο σβηστεί, η απλότητα,
Λάμπει τότε
θαμπάδα, που μοιάζει με το μάρμαρο.
Όπως χαλκός,
του πλούτου αναγγελία., σ.383
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΘΕΟΣ;
Τί είναι θεός;
Άγνωστο, κι όμως
Όλο σημάδια
είναι
Απ’ αυτόν η όψη
του ουρανού. Δηλαδή οι αστραπές
Ενός θεού είναι
η οργή. Κι όσο περισσότερο είναι
Αθέατο κάτι, τόσο φαίνεται ξένο. Αλλά ο κεραυνός
Είναι του
θεού η δόξα. Και της αθανασίας ο έρωτας
Κτήμα είναι ενός
θεού
Όπως και δικό
μας., σ.385
Ο ΧΕΙΜΩΝΑΣ
Γυμνό είναι
το χωράφι, πέρα μακριά στις εσχατιές ψηλά αστράφτει
Μόνο ο γαλανός
ουρανός, κι όπως πορεύονται τα μονοπάτια,
Σαν μιά ενότητα
φανερώνεται η Φύση,
Πνοές δροσιάς,
και τη Φύση στεφανώνει μόνο ένα φώς.
Η ώρα της γης
φαίνεται απ’ τον ουρανό ψηλά
Όλη τη μέρα
κι η νύχτα τη σκεπάζει φωτεινή
Όταν φανερώνονται
ψηλά των αστεριών τα σμήνη
Και πνευματικότερη
η μακριά απλωμένη ζωή., σ. 405.
--
Γιώργος Χ. Μπαλούρδος
Πειραιάς
Παρασκευή
15/11/2024
ΥΓ. Και κάτι από τον Σπινόζα: “nullus
liber unquam sine mendis repertus est”. [Δεν υπάρχει ούτε ένα βιβλίο που να είναι απαλλαγμένο από σφάλματα].
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου