ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ- Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Φρέντυ Γερμανού

«Η εκτέλεση»

Μυθιστορηματική βιογραφία του Ίωνα Δραγούμη

Εκδόσεις Κάκτος 1986 σελίδες 270, δρχ. 600

     Για όσους είχαν το χρόνο και το κουράγιο να ξεφυλλίσουν την δωδεκάτομη εγκυκλοπαίδεια της ελληνικής λογοτεχνίας, του παλαιού εκδοτικού οίκου «Χάρη Πάτση» -αναφέρομαι στην πρώτη έκδοσή της πριν την δικτατορία, όχι στην συμπληρωμένη μεταγενέστερή της-όπως ο γράφων, θα είχαν διαπιστώσει ότι οι έλληνες και οι ελληνίδες-σε μικρότερη αναλογία-που γράφουν ή έχουν εκδόσει έστω και ένα βιβλίο τους τελευταίους δύο αιώνες, είναι περίπου πάνω κάτω 6500 με 7000 άτομα. Ασφαλώς ο αριθμός αυτός έχει αυξηθεί σημαντικά τα μεταγενέστερα μετά την εφτάχρονη δικτατορία χρόνια, όπως μας δείχνουν τα Λογοτεχνικά Λεξικά της ελληνικής λογοτεχνίας και των προσώπων της. Επίσης, οι μεγάλες και γνωστές εγκυκλοπαίδειες και τα λήμματά τους, οι ιστορίες της ελληνικής λογοτεχνίας, οι αποδελτιώσεις παλαιών λογοτεχνικών περιοδικών και οι πάσης φύσεως ερευνητικές, πανεπιστημιακές, επαγγελματικές ή ερασιτεχνικές εργασίες αποδελτίωσης έργων και ελλήνων συγγραφέων. Οι πάμπολλες δημοσιεύσεις για πρόσωπα της ελληνικής γραμματείας, οι βιογραφίες λογοτεχνών που κυκλοφόρησαν τις τελευταίες δεκαετίες στην χώρα μας. Ένας πληθυσμιακά μεγάλος αριθμός συγγραφέων από όλα τα  είδη και τις κατηγορίες της τέχνης. Συγγραφείς, ποιητές, δοκιμιογράφοι, μυθιστοριογράφοι, διηγηματογράφοι, μεταφραστές, φιλόσοφοι, στοχαστές, ιερείς συγγραφείς και μοναχοί, θεατρικοί δημιουργοί, απομνημονευματογράφοι, δημοσιογράφοι, δημοσιογράφοι-συγγραφείς, ή δημοσιογραφούντες γραφιάδες. Αν αναλογιστούμε τον μικρό σχετικά πληθυσμό της χώρας μας, ο αριθμός των ελλήνων και ελληνίδων συγγραφέων δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος. Το πόσοι και ποιοι επιβίωσαν μέσα στην αναγνωστική μνήμη των μεταγενέστερων, είναι ένα άλλο θέμα όχι της παρούσης. Μέσα σ’ αυτήν την ποικίλη κατηγορία, δεν προσμετρούμε τους συγγραφείς της αρχαίας γραμματείας, μέρος της μεσαιωνικής και της βυζαντινής. Και ακόμα, έχουμε τους ιστορικούς, τους επιστήμονες συγγραφείς των θετικών επιστημών (Μαθηματικούς, Φυσικούς, Χημικούς, αστρονόμους κλπ.). Υπάρχουν ακόμα, οι συγγραφείς του εικαστικού χώρου που μας άφησαν σημαντικά μελετήματα, αναμνήσεις, αυτοβιογραφίες, την αλληλογραφία τους, κείμενα, που συμπληρώνουν την καθεαυτή εικαστική τους παρουσία ή την αναλύουν. Οι συγγραφείς που προέρχονται από τον χώρο της αρχιτεκτονικής είναι επίσης ένα μεγάλο και σημαντικό κεφάλαιο, οι χορογράφοι και αρκετοί χορευτές που μας άφησαν τις αναμνήσεις τους, οι συγγραφείς και μελετητές της έβδομης τέχνης δεν πρέπει να λησμονηθούν. Και η αλυσίδα των δημιουργών και καλλιτεχνών που ασχολήθηκαν με το γράψιμο συνεχίζεται ακάθεκτα. Η ανθρώπινη δηλαδή φλυαρία μέσα στην συμπαντική σιωπή σε όλη της την δοξαστική πορεία.

Γιατί τα αναφέρω αυτά, θα αναρωτηθεί ένας συστηματικός ερευνητής και αναγνώστης, τα γνωστά σε όσους εντρυφούν στην ελληνική και παγκόσμια καλλιτεχνία. Σε αυτούς που εξετάζουν και ερευνούν, καταγράφουν τους επίγειους ή υπόγειους ποταμούς και ρεύματα που αρδεύουν ακόμα και στις μέρες μας, την σύγχρονη γραμματεία και λογοτεχνική παράδοση. Τα αναφέρω γιατί, οι συστηματικοί αναγνώστες του ελληνικού λογοτεχνικού λόγου θα έχουν διαπιστώσει, ότι υπάρχει μια μεγάλη ομάδα ελλήνων συγγραφέων που προέρχονται από τον δημοσιογραφικό καθαρά χώρο. Δημοσιογράφοι συγγραφείς. Κοντά στους παλαιούς μας παραδοσιακούς συγγραφείς, όπως ο κυρ Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Μιχαήλ Μητσάκη, ο Εμμανουήλ Ροϊδης, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Αντρέας Καρκαβίτσας και μια πλειάδα άλλων συγγραφέων οι οποίοι δημοσίευαν στις εφημερίδες της εποχής τους διηγήματά τους, μυθιστορήματά τους, τα χρονογραφήματα και τις μεταφράσεις τους, τα ποιήματά τους τις αναμνήσεις τους. Υπάρχει παράλληλα και μια μεγάλη ποικιλία συγγραφέων που ασχολούνται συστηματικά με τον χώρο της δημοσιογραφίας. Είναι οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι, όπως πχ. ο Γεράσιμος Βώκος, ο πειραιώτης ποιητής Νίκος Χαντζάρας, ο διηγηματογράφος Χρήστος Λεβάντας,  Γεώργιος Λεονάρδος, ο Ζάχος Χατζηφωτίου, ο Παύλος Παλαιολόγος, ο Δημήτρης Ψαθάς, και ένα μεγάλο πλήθος δημοσιογράφων που έκαναν παράλληλη πορεία και σαν συγγραφείς. Το τρίτομο έργο του Νίκου Παπαδημητρίου, «Οι συγγραφείς της Αθηναϊκής Δημοσιογραφίας» εκδόσεις Χρήστου Γιοβάνη, Αθήνα 1989, να ξεφυλλίσει κανείς θα αναγνωρίσει ονόματα δημοσιογράφων που ασχολήθηκαν συστηματικά και εξακολουθητικά με την συγγραφή μυθιστορημάτων. Ήσαν δηλαδή δημοσιογράφοι ή εκδότες εφημερίδων που διέθεταν εκτός από δημοσιογραφικό τάλαντο και συγγραφική στόφα. Βλέπε την περίπτωση του δημοσιογράφου- συγγραφέα ιστορικών βυζαντινού περιεχομένου μυθιστορημάτων Κώστα Δ. Κυριαζή. Την περίπτωση του αρθρογράφου Γιάννη Ξανθούλη, ο οποίος εκτός από τα μυθιστορήματα που εξέδωσε, δημοσιογραφούσε στην παλαιά εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» κάθε Σάββατο. Αλλά και η γυναικεία δημοσιογραφική πέννα δεν μας έδωσε και λίγα ονόματα. Βλέπε τις περιπτώσεις των γυναικείων φωνών που προέρχονται από τον χώρο της μάχιμης δημοσιογραφίας όπως αυτή της Φρίντας Μπιούμπι, της Πόλυς Μηλιώρη, της Άννας Δαμιανίδη, της Κατερίνας Πλασσαρά και πολλών άλλων. Δημοσιογράφοι-συγγραφείς που κόσμησαν με τα κείμενά τους και τα βιβλία τους, τόσο τον χώρο της δημοσιογραφίας όσο και της λογοτεχνίας. Τα ονόματα είναι πάρα πολλά και μια συστηματική και όσο το δυνατόν πλήρη καταγραφή τους δεν είναι της παρούσης. Απαιτεί ενδελεχή έρευνα και χρόνο. Γενικά πάντως θα μπορούσαμε να γράψουμε ότι οι δημοσιογραφούντες συγγραφείς και οι δημοσιογράφοι-συγγραφείς, ήταν παράδοση στην χώρα μας και στο εξωτερικό. Την στόφα του δημοσιογράφου ή του συγγραφέα δεν την αποκτά κανείς με τις ανάλογες αναγκαίες μόνο σπουδές, χρειάζεται να έχει και μια σπίθα-ανάγκη γραφής μέσα του, να έχει πηγαίο ταλέντο και συγγραφική σπιρτάδα. Σε αυτό το «πάνθεον» των εξαιρετικών φωνών της δημοσιογραφίας-συγγραφέων, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε και τους εξαιρετικούς μας και ευφυέστατους σκιτσογράφους. Από τον παλαιό Φωκίωνα Δημητριάδη, τον Χριστοδούλου, μέχρι αυτούς τους σύγχρονους μάγους των ημερών μας, τον πάντα αξεπέραστο Κυρ-Κώστα Μητρόπουλο, τον πολιτικό Γιώργο Ιωάννου και αυτό το θαύμα που ονομάζεται Αρκάς, για να σταθώ σε ενδεικτικά ονόματα που εξακολουθούν να μας προκαλούν το ενδιαφέρον με τις δημιουργίες τους. Τα σκίτσα και οι λεζάντες τους που τα συνοδεύουν ή τα συμπληρώνουν, είναι από μόνα τους τόμοι ανάλυσης της πολιτικής ιστορίας, της κοινωνιολογίας της φιλοσοφίας των ημερών μας. Είναι μαθήματα σύγχρονης ιστορικής και πολιτικής έρευνας και προβληματισμού.

      Μέσα σε αυτό το ευρύ πλαίσιο των δημοσιογράφων-συγγραφέων, συγκαταλέγεται και ο Φρέντυ Γερμανός. Που οι εκπομπές του στην τηλεόραση, καθήλωναν μπροστά στις ασπρόμαυρες οθόνες τις ελληνικές οικογένειες, μικρούς και μεγάλους, μορφωμένους και απλούς μεροκαματιάρηδες έλληνες. Τα βιβλία και τα ευθυμογραφήματα που εξέδωσε, διαβάζονταν και εξακολουθούν να διαβάζονται ακόμα και σήμερα όπως δείχνουν οι επανεκδόσεις τους. Τα «ιστορικά» ή «πολιτικά»  μυθιστορήματά του διαθέτουν ιστορική τεκμηρίωση, και εγκυρότητα των ιστορικών και πολιτικών γεγονότων.  Βλέπε: «Η εκτέλεση», «Ακριβή μου Σοφία», «Γυναίκα από βελούδο», «Τα ερωτικά της Κορσικής», «Το αντικείμενο-Νίκος Ζαχαριάδης» κλπ. Είναι καλογραμμένα, με στρωτή και καθαρή γλώσσα, έχουν ένα γλωσσικό κώδικα που δεν υπερβαίνει την θεματολογία που εικονίζει ούτε αποπροσανατολίζει τον αναγνώστη από τον βασικό λόγο της συγγραφής. Έχουν  μια μάλλον ξεχωριστή ταυτότητα το ένα από το άλλο. Διαθέτουν μια ευρύτητα συγγραφικού πνεύματος. Η γραφή του είναι εύληπτη και εύπεπτη, κατανοητή ακόμα και από τον πλέον αμύητο στην ανάγνωση. Τα βιβλία του διαθέτουν μια θα σημειώναμε ρεπορταριζίστικη ατμόσφαιρα. Το ύφος του είναι επίσης καθαρό, χωρίς να απουσιάζει ο λεπτός σαρκασμός, η λεπτή ειρωνεία και η σκωπτική διάθεση. Οι ιστορικές πληροφορίες δίνονται όχι με την κάπως «παγωμένη» ματιά ενός ιστορικού, αλλά με την ευκαμψία και την ζεστασιά που έχει ένας ιστοριοδίφης. Ο ιστορικός λόγος και τα γεγονότα που απορρέουν από αυτόν, παρότι είναι η αφορμή της συγγραφής ενός βιβλίου του δημοσιογράφου Φρέντυ Γερμανού, δεν αποτελεί το κέντρο του προβληματισμού του, ο Γερμανός αναδεικνύει τα ιστορικά γεγονότα συνήθως μέσα από τα προσωπικά παραλειπόμενα των εμπλεκομένων προσώπων μέσα στις δεδομένες στιγμές της ιστορίας. Η Ιστορία φωτίζεται από τις μικρές ή μεγάλες ατομικές στιγμές και δράματα των προσώπων. Μέσα από τους δυνατούς έρωτες και τα μεγάλα μη προβλεπόμενα ίσως πάθη. Οι ερωτικοί καμβάδες που πλέκει δεν είναι αίολοι, δεν προέρχονται από τον κόσμο της φαντασίας του, δεν είναι μυθοπλασίες που κατασκεύασε η σκέψη του, προέρχονται από αληθινά ιστορικά γεγονότα και στιγμές, περιστατικά της σύγχρονής μας ιστορίας. Από την εμπλοκή του προσωπικού μέσα στο κοινωνικό. Τα εν οίκω γίνονται εν δήμω και αλλάζουν τον ρου της ιστορίας και της πολιτικής ενίοτε. Είναι πολυπρόσωπα τα μυθιστορήματα του Φρέντυ Γερμανού, που όμως, όλα τα πρόσωπα όλοι οι ήρωες και οι ηρωϊδες διαδραματίζουν σχεδόν τον ίδιο σημαίνοντα ρόλο μέσα στην ιστορική πλοκή. Διεκδικούν ισότιμα, οι περιφερειακοί ήρωές του, μια θέση ισάξια με αυτήν των κεντρικών ηρώων.  Όλοι όμως οι πρωταγωνιστές του φωτίζονται δίκαια και χωρίς μεροληψία. Είτε το μάτι του παρακολουθεί τα διαδραματιζόμενα μεταξύ των ερωτευμένων προσώπων και τις επιπτώσεις των σχέσεων αυτών, είτε στέκεται από κάποια απόσταση και παρακολουθεί τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα και τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην εξέλιξή τους, αλλά και τις ανατροπές σε ατομικό επίπεδο που αυτά επέφεραν, το βλέμμα του είναι καθαρό και χωρίς τάσεις εξιδανίκευσης είτε από την μία είτε από την άλλη πλευρά. Αντιμετωπίζει με συμπάθεια και αντρική ευαισθησία τόσο την στάση της γυναίκας όσο και τις αντιδράσεις του άντρα. Φωτίζει τον εσωτερικό κόσμο πολιτικών προσωπικοτήτων έτσι όπως μάλλον δυσκολεύεται να το πράξει η Ιστορική γραφή.

     Τα βιβλία του Φρέντυ Γερμανού έχουν μια ποιητικότητα που διαχέεται σε όλο το κείμενο. Εκεί που δεν το περιμένεις, και ενώ ευθυγραμμίζεσαι με την ιστορική του ερευνητική ματιά και αναφορά, ενώ χαίρεσαι τις αυτοβιογραφικές εκμυστηρεύσεις που «αλλάζουν» τον ρου της ιστορίας, ξαφνικά ο Φρέντυ Γερμανός γίνεται λυρικός ποιητής, ευαίσθητος «ερωτύλος» και σου «πετά» ορισμένες φράσεις, χρησιμοποιεί ορισμένες ποιητικές λέξεις, προβαίνει σε χαρακτηρισμούς πολιτικών ή γνωστών μας προσώπων, που σε αφήνουν άναυδο. Βλέπε παραδείγματος χάριν όχι μόνο την περίπτωση του Ίωνα Δραγούμη ως ερωτευμένου άνδρα, αλλά και τον παθιασμένο έρωτα του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, του Γέρου της Δημοκρατίας. Όπου ο Φρέντυ Γερμανός ανασκάπτει το ποιητικό μετάλλευμα, την ποιητική φύση του παλαιού πολιτικού πίσω από το σκληρό και απόλυτο πορτραίτο που τον έχουμε συνηθίσει και τον έχουν κορνιζάρει οι πολιτικοί του αντίπαλοι και οι έλληνες ιστορικοί της πολιτικής ιστορίας του προηγούμενου αιώνα. Βλέπεις έναν πολιτικό να γίνεται ποιητής και έναν μελλοντικό ηγέτη να διαθέτει όλα τα ερωτικά πάθη και μέθη που έχει ένας απλός έλληνας πολίτης. Έναν πολιτικό του βεληνεκούς του Γεωργίου Παπανδρέου που, ξημεροβραδιάζεται πάνω σε στοίβες όχι μόνο νομικών συγγραμμάτων αλλά και ποιητικών συλλογών. Τα ιστορικά και πολιτικά πρόσωπο που σκιαγραφεί ο συγγραφέας και δημοσιογράφος, χάνουν την ψυχρότητα τους, βγαίνουν από το πορτραίτο της παγερής ιστορικής αναφοράς και ερμηνείας, γίνονται αγαπητά μας και οικεία. Ανακαλύπτουμε και τις άλλες πλευρές της προσωπικότητάς τους. Ενός ιδιαίτερου βίου, πέρα από το ατσαλάκωτο φαίνεσθαι της δημόσιας παρουσίας τους. Της σκληράδας και της κυνικότητας που επιβάλει η δημόσια πολιτική εικόνα ενός ηγέτη ή ενός μπροστάρη καθοδηγητή όπως υπήρξε ο Ίων Δραγούμης. Ο Φρέντυ Γερμανός, δεν γράφει ιστορία, δεν είναι χρονογράφος μεγάλων οικογενειών, δεν κοινωνιολογεί ούτε πολιτικολογεί. Ο Γερμανός εξιστορεί με γλώσσα ποιητική και λυρική ταυτόχρονα τις ιδιαίτερες στιγμές ατόμων που κυριάρχησαν μέσα στην ελληνική ιστορική και πολιτική σκηνή (βλέπε Νίκος Ζαχαριάδης), αφηγείται ιδιαίτερα καθημερινά τους συμβάντα, γεγονότα όμως, που αποκτούν κυρίαρχη θέση μέσα στην καθόλου Ιστορία, διαφορετική από αυτή που αναφέρουν οι επίσημες ακαδημαϊκές βιογραφίες. Εντάσσει τους ήρωές του, μέσα σε έναν κύκλο ιδιαίτερων προσωπικών τους δράσεων, που, εδραιώνουν μέσα στις συνειδήσεις του αναγνώστη την θετική συμβολή τους μέσα στην ιστορική και πολιτική σκηνή.

Ο Φρέντυ Γερμανός, φωτίζει πτυχές της προσωπικότητάς τους που οι επίσημοι ιστορικοί ίσως και να «αρνούνται» να εξετάσουν. Ή τις προσπερνούν ως μη χρειαζούμενες στην σκιαγράφηση του πορτραίτου τους και όχι ιδιαίτερης σημασίας. Όμως, όλοι μας γνωρίζουμε πλέον, το πόση μεγάλη βαρύτητα παίζει στην πολιτική σταδιοδρομία ενός πολιτικού αντρός, οι ιδιαίτερες του καθενός ερωτικές σχέσεις και το οικογενειακό περιβάλλον.

Τα πρόσωπα που επέλεξε να ιστορήσει ο Φρέντυ Γερμανός, προέρχονται και από διαφορετικούς ιδεολογικούς χώρους και από διαφορετικές επαγγελματικές τους ιδιότητες. Πρόσωπα αντιπροσωπευτικά της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής σκηνής και καλλιτεχνικού χώρου. Εμβληματικές γυναικείες και αντρικές προσωπικότητες που άφησαν τα ίχνη τους στις επόμενες ελληνικές γενιές και τις συνειδήσεις τους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η γωνία του βλέμματός του που ερμηνεύει την στάση των γυναικών απέναντι στους άντρες. Στην κρυφή η φανερή τους συμπαράσταση και ίσως στην διάπλαση του χαρακτήρας τους, αλλά και το βαθύτερο συναίσθημα που κρύβουν μέσα τους σε σχέση με αυτή των ισχυρών αντρών με τους οποίους συνδέθηκαν. Ο έρωτας δικαιώνεται μάλλον «μόνο» από την πλευρά των γυναικών. Που σκιαγραφούνται περισσότερο σταθερές και αφοσιωμένες. Δεν παλαντζάρουν ερωτικά όπως οι ερωτικοί τους σύντροφοι.

     Αξέχαστη θα μείνει η συνέντευξη του δημοσιογράφου Φρέντυ Γερμανού με την ανιψιά του Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, που παρακολούθησαν οι παλαιότεροι στην ασπρόμαυρη τηλεόραση σαν παιδιά  του δημοτικού. Οι εκπομπές του στην τότε ασπρόμαυροι τηλεόραση, οι περιβόητες συνεντεύξεις του άφησαν εποχή και ήσαν μαθήματα δημοσιογραφίας και κριτικής δεοντολογίας.

Αντιγράφω τρείς από τις κριτικές που δημοσιεύτηκαν την εποχή που κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Η εκτέλεση» -γυρίστηκε και σήριαλ-και που τις περασμένες εβδομάδες η εφημερίδα το Πρώτο Θέμα πρόσφερε στους αναγνώστες της, όπως και εκείνο που εικονογραφεί την ερωτική ζωή του πολιτικού και πρώην πρωθυπουργού-του Γέρου της Δημοκρατίας-Γεωργίου Παπανδρέου.            

• εφημερίδα Έθνος 5/11/1986

Η ζωή και ο θάνατος του Δραγούμη

      «Η ΠΟΡΕΙΑ του Ίωνος Δραγούμη προς τον θάνατο-ανάμεσα από δύο έρωτες»: έτσι προσδιορίζει την παρουσία του ήρωά του στη ζωή ο συγγραφέας και αυτοί οι παραστάτες του, οι δύο έρωτες και το τέλος του μπροστά στη μάντρα της λεωφόρου Κηφισίας, απέναντι από το σημερινό «Χίλτον», μετά από ένα περιπετειώδες πέρασμα ως πολεμιστής στα χώματα της Μακεδονίας και στην Αθήνα ως πολιτικός αρθρογράφος-συγγραφέας, συνθέτουν ένα ιστόρημα με πολλά ξαφνιάσματα κι ας είναι γνωστές οι φάσεις του.

       Ρέκβιεμ

     Γραμμένο με τον «τρόπο του Γερμανού» το βιβλίο, είναι περισσότερο ένα ερωτικό τραγούδι κι ένα ρέκβιεμ, χωρίς να υστερεί στην αφηγηματική του ροή: αδρές οι περιγραφές των γεγονότων και οι απεικονίσεις των προσώπων, γρήγορος και λιτός ο διάλογος, ενώ η Ιστορία περνάει ανάμεσα σ’ αυτά με την άνεση της αλήθειας της, που έχει εξαχθεί με πολύν πόνο («πριν από δώδεκα χρόνια άρχισε να δουλεύεται στο μυαλό μου το βιβλίο» πληροφορεί ο Φρέντυ Γερμανός σ’ «Ένα προσωπικό υστερόγραφο»).

     Γνωστά, για κείνους που φυλλομετράνε τη σύγχρονη ιστορία μας, η ζωή και ο θάνατος του Ίωνος Δραγούμη, όμως τελείως άγνωστα στον αδιάφορο διαβάτη της λεωφόρου, που κοιτάζει συχνά περίεργα την αναμνηστική στήλη στον τόπο της εκτέλεσης και προσπερνάει…

     Κι όμως, εκείνη η ζωή και κείνος ο θάνατος ορίζουν 42 χρόνια, από το 1878 ως το 1920, που κουβαλάνε την πεμπτουσία των καλών και των άσχημων ημερών της νεοελληνικής πορείας, τα οποία και δείχνουν σταθερά ως τις μέρες μας τον χαρακτήρα της πολιτικής ζωής της χώρας και το μέλλον των ανθρώπων της…

     Παρακολουθώντας ο συγγραφέας τον ήρωά του και στις πιο ιδιαίτερες στιγμές του, τις ερωτικές δηλαδή, τον αναπαριστάνει με μόνο ένδυμα την ειλικρίνεια: ο Ίων Δραγούμης και η Πηνελόπη Δέλτα, η κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη-ο πρώτος και μοναδικός μεγάλος έρωτας, όπου η σάρκα δεν έλαβε μέρος… ο Ίων Δραγούμης και η Μαρίκα Κοτοπούλη-το μοναδικό μεγάλο πάθος, όπου η σάρκα πρωταγωνιστούσε… ο Ίων Δραγούμης και οι γυναίκες της Πόλης, της Αθήνας, της Αλεξάνδρειας-έρωτες- σύντομοι σταθμοί στην πορεία του προς το ελληνικό όνειρο…

     Μοιάζει σαν, αυτοί οι έρωτες, ν’ ανοίγουν δρόμο στην Ιστορία, ώστε ο αναγνώστης να προσέξει τον Πόλεμο και την Πολιτική (ένα δόλωμα για να γίνει συναρπαστικό το ιστορικό ταξίδι;…): τον άτυχο πόλεμο του ’97, τον Βενιζέλο να καταφθάνει το 1909 μετά το Γουδί, τις νίκες του 1912-13, αλλά και τα σφάλματα αυτής της εποχής, που όση δόξα φέρει, άλλα τόσα σπόρια διχόνοιας και εθνικής καταστροφής σκορπίζει στο δρόμο του έθνους.

       Εκτέλεση

     Και νάτος, από κοντά, ο Διχασμός του 1916, η Συνθήκη των Σεβρών του 1920, η απόβαση στην Ιωνία.

     Ο Δραγούμης εκτελείται το απομεσήμερο της 31^ης Ιουλίου του 1920, λίγες ώρες μετά τη δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου στο Παρίσι, στο σταθμό της Λυόν: ο «αντιβενιζελικός» Ίων θα πλήρωνε με τη ζωή του το μίσος ανάμεσα στις δυό πολιτικές παρατάξεις.

     (Το βιβλίο αρχίζει από αυτό το απομεσήμερο, με τον Δραγούμη οδηγούμενο από τους στρατιώτες του Γύπαρη στον τόπο της εκτέλεσης ΄ τελειώνει με την ίδια εικόνα: ο πρωταγωνιστής του κείτεται κατατρυπημένος από τις σφαίρες μπροστά στη μάντρα της λεωφόρου-μια εικόνα που κρύβει πίσω της το δράμα του σύγχρονου ελληνισμού και τη μοίρα των ανθρώπων που αποφασίζουν να πάνε με το μέρος της ειλικρίνειας…)

     Η έκδοση εικονογραφείται με πολλές φωτογραφίες και ιδιόγραφα επιστολών του Δραγούμη, της Δέλτα και της Κοτοπούλη.

ΈΘΝΟΣ 5/11/1986

--

•Εφημερίδα Η Εβδόμη 16/11/1986

Του Χρήστου Δ. Χατζηεμμανουήλ

«Πώς έπεσες, γραφή να μη το λέει»

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΚΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΩΝΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗ

     Το νέο βιβλίο του Φρέντυ Γερμανού αποτελεί, ασφαλώς, μια ευχάριστη έκπληξη. «Πολιτικό θρίλλερ» θέλει να το αποκαλεί ο συγγραφέας του, το κείμενο όμως δεν δικαιολογεί απολύτως τον χαρακτηρισμό αυτόν. Ούτε κι ο όρος «μυθιστορηματική βιογραφία» είναι ο κατάλληλος για την περίπτωση.

     Η εκτέλεση είναι περισσότερο ένα αναδρομικό ρεπορτάζ για την ζωή και τον θάνατο του Ίωνος Δραγούμη, ένα ρεπορτάζ γραμμένο εξηνταπέντε και βάλε χρόνια μετά τα γεγονότα-πράγμα, που διαφαίνεται όχι μόνον από το περιεχόμενο, αλλά και από το ύφος του κειμένου.

     Με το έργο του αυτό, ο Φρέντυ Γερμανός αποδίδει δικαιοσύνη και αποκαθιστά σε κάποιο βαθμό την ιστορική αλήθεια. Η συμβολή του Γερμανού γίνεται ακόμη σημαντικότερη, για έναν λόγο εξωτερικό, που δεν πρέπει όμως ποτέ να υποτιμάται στο «ζύγισμα» ενός συγγραφικού πονήματος: το βιβλίο (καθώς και η αδελφή του τηλεοπτική εκπομπή) είναι από κείνα, που σίγουρα θα τα αγκαλιάσει το ευρύτερο κοινό. Και η ιστορική δικαίωση συντελείται σε μεγάλο βαθμό ακριβώς στην γνώμη αυτού του κοινού, που είναι ο κατ’ εξοχήν φορέας της συλλογικής ιστορικής μνήμης.

     Ο Ίων Δραγούμης άξιζε καλύτερη θέση στη μνήμη των Νεοελλήνων. Αγωνίστηκε όσο λίγοι για τον μεγάλο στόχο της εθνικής ολοκλήρωσης, στάθηκε ένας από τους εμπνευστές του κινήματος του 1909, που άλλαξε ριζικά τη νεώτερη ιστορία μας, ξεκίνησε μια ελπιδοφόρα καριέρα στο κοινοβούλιο, για να βρει τον θάνατο, σε ηλικία 42 μόλις ετών, στα χέρια των παρακρατικών της βενιζελικής παράταξης στις 31 Ιουλίου 1920. Αυτή η αποφράς ημέρα βρίσκεται στο επίκεντρο του βιβλίου του Γερμανού. Τα καθέκαστα της εκτέλεσης εξιστορούνται λεπτομερώς, ίσως για να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στο άλυτο ερώτημα: ποιος έδωσε την εντολή για την δολοφονία του Δραγούμη;

     Μικρή σημασία έχει, όμως, το ζήτημα αυτό. Το ουσιώδες είναι η ζωή του Δραγούμη και το γεγονός της δολοφονίας του, κι όχι το ποιός από τους παραταξιακούς του αντιπάλους ήταν ο συγκεκριμένος αυτουργός της.

      Στο πορτραίτο, που ζωγραφίζει ο Γερμανός, δίνεται βαρύτητα στην μία από τις διαστάσεις του Δραγούμη, στην ερωτική του ζωή και στις σχέσεις του με δύο μεγάλες γυναίκες του καιρού του, την Πηνελόπη Δέλτα, με την οποία τον συνέδεε ένας ανολοκλήρωτος έρωτας, και την Μαρίκα Κοτοπούλη, που έζησε δίπλα του έναν παράφορο δεσμό.

     Ο στοιχειώδης τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο πολιτικός Δραγούμης, είναι ένα από τα μειονεκτήματα του βιβλίου. Αυτό, άλλωστε, δεν το κρύβει κι ο ίδιος συγγραφέας. «Πολλά κομμάτια από την πολιτική καριέρα του Δραγούμη έμειναν απ’ έξω», γράφει:

     Αντιθέτως, δεν λείπουν στο έργο του οι αναφορές στην σκέψη του Δραγούμη. Προβάλλονται και οι δύο φάσεις της, ο ένθερμος και ιδιότυπος εθνικισμός του και η προσέγγισή του στο κοινωνικό πρόβλημα κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του. Στο σημείο αυτό, ο Γερμανός υπογραμμίζει, και όχι άδικα, την ελπίδα, που γέννησε στη ψυχή του Δραγούμη η επανάσταση των Μπολσεβίκων.

     Στο σύνολό του, πάντως, το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί. Όχι ως λογοτεχνικό έργο, γιατί δεν είναι ουσιαστικά τέτοιο: οι λογοτεχνίζουσες πλευρές του Γερμανού δεν είναι σε θέση να συγκροτήσουν ύφος, μα καταλήγουν στην τυποποίηση και επανάληψη κάποιων «καλολογικών» στοιχείων. Αξίζει να διαβαστεί, γιατί είναι συναρπαστικό και κυλάει, κυρίως όμως γιατί μας φέρνει σε επαφή μ’ ένα θέμα σημαντικό και αξιόλογο, με μια παραγνωρισμένη σελίδα της ιστορίας μας, και μάλιστα με τρόπο υπεύθυνο.

     Κι από του σημείου αυτού, μέχρι του να προαναγγέλλει για το τεύχος του Δεκεμβρίου του Play boy άρθρο για την ερωτική ζωή του Δραγούμη, εμπορευματοποιώντας στον βωμό του θεάματος τα πάντα, είναι μια άλλη, θλιβερή ιστορία.

Χρήστος Δ. Χατζηεμμανουήλ, εφημερίδα Η Εβδόμη 16/11/1986

--

• Εφημερίδα Η Καθημερινή 4/12/1986

Του Κυριάκου Ντελόπουλου

Εκδοχές για μια δολοφονία

Η εκτέλεση

     Ο τίτλος είναι για το τελευταίο βιβλίο του Φρέντυ Γερμανού. Η λέξη η τελευταία εκδοχή για το θάνατο του Ίωνα Δραγούμη και οφείλεται στο συγγραφέα. Όσο και αν ξαφνιάζει, εν τούτοις η περιγραφή, όπως σχολαστικά γίνεται μοιάζει να είναι σωστή. Το θέμα όμως του βιβλίου στρέφεται προς το δίπτυχο της πολύπλευρης προσωπικότητας του Δραγούμη, που σχετίζεται με τον έρωτα και την πολιτική δίπτυχο που τον οδήγησε στο θάνατο. Ο υπότιτλος του βιβλίου-έρευνας, που με πολύ μόχθο έφερε εις πέρας έπειτα από πολυετή μελέτη στοιχείων και ανθρώπων ο Φρέντυ Γερμανός είναι σαφής: «Η πορεία του Ίωνα Δραγούμη προς το θάνατο-ανάμεσα από δύο έρωτες…».

     Το πρόσωπο αυτό φωτίζεται άπλετα και είναι το ερωτικό και πολιτικό μέρος μιάς σημαντικής προσωπικότητας, μέλος μιας σπουδαίας οικογένειας. Περιορίζοντας το υπό εξέταση πρόσωπο σε δύο  δυναμικές του εκδηλώσεις, ο Φρέντυ Γερμανός έδωσε ένα έργο το οποίο παρουσιάζει πολλά θετικά. Το ερευνητικό μέρος έχει καλυφθεί με πολλή φρόνηση, πείσμα και ισχυρή διάθεση να τεκμηριώσει την προσχεδιασμένη μορφή του Δραγούμη. Και το πέτυχε, όχι τόσο γιατί στάθηκε τυχερός επειδή έκανε κάποιες ανακαλύψεις-θέμα ανακαλύψεων δεν υπήρχε-όσο γιατί υπήρχε θέμα αποκάλυψης γνωστών στοιχείων τα οποία για διάφορους λόγους έμειναν έξω από την ανεύθυνη αναφορά  και σύζηση. Και δίκαια.

     Η ιστορία είναι πάντα κοντινή, τα πρόσωπα που έπαιξαν τους ρόλους τους γύρω από τη ζωή και το θάνατο του πρωταγωνιστή, υπήρξαν ξεχωριστά και αξιότιμα, πρόσωπα που συγκεντρώνουν το σεβασμό και τον διατηρούν ως σήμερα. Σ’ αυτό το σημείο υπήρξε κάποιος ενδοιασμός. Ο Φρέντυ Γερμανός με λεπτότητα και διακριτικός όπως πάντα χειρίζεται στο σημείο αυτό τα γεγονότα αποσπώντας τα καίρια σημεία τους για να οικοδομήσει ένα πρόσωπο πού αγαπάει και να συγκροτήσει ένα βιβλίο. Η τεχνική του είναι γνώριμη περισσότερο από τις τηλεοπτικές «Πρώτες σελίδες» του . Το ύφος τους από τα προηγούμενα βιβλία του. Τώρα, όμως, χωρίς να έχει απομακρυνθεί από το λογοτεχνικό του παρελθόν, έχει προχωρήσει και ωριμάσει. Έχει κερδίσει  για μια ακόμη φορά τον αναγνώστη από τις πρώτες σελίδες, του βιβλίου του, αυτή τη φορά. Η γραφή του έχει διατηρήσει τη φρεσκάδα και το χιούμορ του έχει παραχωρήσει τη θέση του σε κάποια ελαφρά σκωπτική και κριτική διάθεση, χωρίς να εγκαταλείπει τα εξωτερικά του γνωρίσματα. Κινείται με άνεση και ενώ η παράθεση αποδεικτικών στοιχείων γίνεται με μεγάλες δόσεις, εν τούτοις το βιβλίο του παραμένει φαινομενικά τουλάχιστον ανάλαφρο, γλαφυρό, αρκετά αισθηματικό και ενδιαφέρον.

     Είναι δύσκολο να το δεχθεί κανείς ως μυθιστορηματική βιογραφία, ή να το εντάξει σε κάποιο από τα συμβατικά είδη. Ίσως είναι ένα ντοκυμανταίρ το οποίο έχει σκηνοθετηθεί με όλη την απαιτούμενη τεχνική αλλά και με τέχνη. Ο συγγραφέας δεν πρόσθεσε πολλά δικά του, γι’ αυτό και δεν μπορεί να θεωρηθεί ένα βιογραφικό βιβλίο. Άλλωστε, υπάρχουν πολλά πρόσωπα τα οποία διεκδικούν μερίδιο συμμετοχής στα διαδραματιζόμενα και στην προσοχή του. Ασχολείται το ίδιο με όλα. Περισσότερο όμως με ένα θέμα: τον έρωτα. «Η Εκτέλεση» είναι ένα βιβλίο ερωτικό. (Φρέντυ Γερμανός. Η εκτέλεση. Αθήνα, Κάκτος, 1986, 227 σ. με φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα).

Κυριάκος Ντελόπουλος, εφημερίδα Η Καθημερινή 4/12/1986.

--

*Ο συγγραφέας και κριτικός Κυριάκος Ντελόπουλος, που μας έχει δώσει-σε αρκετές επανεκδόσεις-το χρήσιμο βιβλίο του για τα ψευδώνυμα των ελλήνων συγγραφέων, μαζί με την κριτική του για το βιβλίο του Φρέντυ Γερμανού, δημοσιεύει και την κριτική για την «Μυκονιάτικη Ανθολογία» συγγραφέων του Παναγιώτη Κουσαθανά.

Την κριτική της εφημερίδας το «Έθνος» μάλλον πρέπει να υπογράφει ο Κώστας Τσαούσης. Δυστυχώς δεν σημείωσα στο απόκομμα το όνομα του κριτικού.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς 4 Ιανουαρίου 2019.

ΥΓ. Πολύ καλή η επιλογή των σημερινών εφημερίδων να προσφέρουν μυθιστορήματα παλαιότερων ελλήνων και ξένων συγγραφέων στο αναγνωστικό κοινό. Με φτηνή τιμή κάνουν προσιτό στο ευρύ κοινό έργα λησμονημένα και συγγραφείς που ίσως και να μην τους διάβαζαν οι νεότερες γενιές. Εξάλλου, αυτός είναι ο ρόλος τους, και όχι να δίνουν καλλυντικά και άλλα…

Να επισημάνουμε και την σειρά των βιβλίων του ιταλού Ουμπέρτο Έκο που έδωσε πρόσφατα η κυριακάτικη εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ. Τόσο για την Φιλοσοφία όσο και την Αρχαία Ελλάδα.