Umberto Eco, Η Διακριτική γοητεία της Αποκάλυψης

UMBERTO ECO

Η ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ

Εκδοτικός Οργανισμός Θεσσαλονίκης

Ν. 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1988

ΕΚΔΟΣΗ ΕΚΤΟΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ

Umberto Eco Il Fascino discreto dell’ Apocalisse

Edizione Fuori Commercio

Απόδοση: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ

Οι εικόνες που δημοσιεύονται σ’ αυτό το τεύχος προέρχονται από το χειρόγραφο που ονομάζεται «Beato de Fernando I y Sancha” που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης. Οι μινιατούρες, μοζαραβικής σχολής που αποδίδονται στον Facundus σχεδιάστηκαν το 1047.

Για την ελληνική έκδοση, ο Ουμπέρτο Έκο είχε στην αρχή κάποιους δισταγμούς. Φοβόταν όχι μόνο τα χρόνια που πέρασαν- το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο ένθετο της εβδομαδιαίας εφημερίδας L’ Espresso στις 16 Δεκεμβρίου 1973- αλλά και την πιθανότητα πως μια «δημοσιογραφική» αντιμετώπιση του θέματος θα είχε μειώσει την επικαιρότητά του. Στην συνέχεια, όμως, συμφώνησε πως, αν εξαιρέσουμε απειροελάχιστες λεπτομέρειες, τόσο η δική του ανάγνωση, όσο και τα τρομερά οράματα του Ιωάννη της Πάτμου συνεχίζουν, δυστυχώς, να παραμένουν επίκαιρα.

Μακάριος ο αναγιγνώσκων

καί οι ακούοντες τους λόγους της προφητείας

καί τηρούντες τα έν αυγή γεγραμμένα’

ο γάρ καιρός εγγύς.

    ΑΝ ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΣΟΥΜΕ σήμερα την Αποκάλυψη του Ιωάννη, θα μας φανεί σαν αντιγραφή από οικολογικά άρθρα. Κυρίαρχη εικόνα η μόλυνση: η θάλασσα γεμίζει θειάφι, το χρώμα της γίνεται κόκκινο, καπνοί ανεβαίνουν απ’ τη γη και σκοτεινιάζουν τον ήλιο, σύννεφο οι ακρίδες και το Ddt ανίσχυρο, έλκη και εκζέματα που σίγουρα οφείλονται σε κακή διατροφή και, τελικά, ο πόλεμος, ο λοιμός και η ενεργειακή κρίση που, τότε, την έλεγαν σιτοδεία.

     Βέβαια, δεν πρόκειται για το μοναδικό θέμα της Αποκάλυψης. Υπάρχουν και άλλα και θα τα δούμε. Από τη μια πλευρά η απαρχή της ιστορίας και η υπόσχεση για μια αλλαγή (ή επανάσταση), κι από την άλλη η απειλή μιας χιλιετίας που πλησιάζει στο τέλος της. Και οι δυο αυτές όψεις μοιάζουν αρκετά επίκαιρες. Σίγουρα, όμως, το βιβλίο γίνεται πιο ανησυχητικό επειδή ακριβώς περιέχει την επίμονη και ανατριχιαστική περιγραφή μιας γενικής διάλυσης που αποτελεί και τιμωρία των ανθρώπων. Η λαϊκή παράδοση έδωσε σ’ αυτή την απερίγραπτη καταστροφή τις μορφές των Τεσσάρων Ιπποτών που αρχικά σήμαιναν άλλα πράγματα, στη συνέχεια όμως καθορίστηκε πως εκπροσωπούν τον πόλεμο, την πείνα, τον λοιμό και τον θάνατο. Έχοντας τη Μέση Ανατολή πάντοτε δίπλα μας, αντιμετωπίζοντας την έλλειψη καυσίμων και την εμφάνιση τρομερών ασθενειών, εύκολα καταλαβαίνουμε γιατί δεν είναι λίγοι όσοι νιώθουν τον πειρασμό να ξεσκονίσουν τις εικόνες των Τεσσάρων Καβαλάρηδων και να περιμένουν το άνοιγμα της Έβδομης Σφραγίδας.

     Οι εικόνες που συνοδεύουν αυτό το άρθρο έχουν, σχεδόν όλες, για το θέμα τη μεγάλη παγκόσμια μόλυνση, τις σφαγές και τη φτώχεια. Ερμηνεύουν και ενισχύουν αυτές τις έννοιες με μια δική τους κομψότητα, κάπως αφηρημένη, παρόλο που σίγουρα οι ευσεβείς αναγνώστες της εποχής τους τις ένιωθαν με τρόπο πολύ πιο δραματικό!

     Με λίγα λόγια η ιστορία τους είναι η ακόλουθη: Τον όγδοο αιώνα ο Beato, ηγούμενος στην Liebana της Ισπανίας, έγραψε ένα τεράστιο σχόλιο στην Αποκάλυψη. Μέσα σε δύο αιώνες και ίσαμε λίγο μετά το έτος χίλια, το κείμενο αυτό ενέπνευσε λεγεώνες μινιατουριστών της μοζαραβικής σχολής. Υπάρχουν ποικίλες τάσεις αλλά και ενότητα θεμάτων. Έτσι δημιουργήθηκε το πιο γοητευτικό corpus εικόνων που γνώρισε η Δύση. Τόσο γοητευτικό ώστε, μέσω της Αποκάλυψης του San Severo, οι εικόνες αυτές ν’ αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τη ρομαντική και γοτθική γλυπτική κι ακόμη να ξεκινά απ’ αυτές τις μινιατούρες όλες οι παραστάσεις που στολίζουν τις πύλες των μοναστηριών και των καθεδρικών ναών του μεσαίωνα. Η επίδρασή τους, μάλιστα, περνώντας από ποικίλους δρόμους, φτάνει ως τις μέρες μας και όχι μόνο στο χώρο της θρησκευτικής τέχνης. Δε μπορούμε, λοιπόν, παρά να παραδεχθούμε ότι πρόκειται για πρότυπα με τεράστιο ενδιαφέρον.

      Σήμερα οι εικόνες αυτές γίνονται για μια ακόμη φορά επίκαιρες.

Ι΄    Η πραγματικότητα μοιάζει να μας υπενθυμίζει όλο και πιο συχνά ότι ένας νέος Μεσαίωνας πλησιάζει. Τα πλήθη ονειρεύονται πορείες μετάνοιας με ποδήλατα, οι λόγοι των πρωθυπουργών μας θυμίζουν ιεροκήρυκες που απαιτούν την ταπεινοφροσύνη μας επειδή πλησιάζει το πλήρωμα του χρόνου. Αυτό το πλήρωμα του χρονικού κύκλου θ’ αποτελέσει, ίσως το τέλος του καταναλωτικού πολιτισμού ή, τουλάχιστον, του σημερινού Αναπτυξιακού Μοντέλου, και ανάμεσα στην Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την Πτώση του Αυτοκινήτου δεν ξέρουμε ποια θα προκαλούσε  μεγαλύτερο θόρυβο. Καίς στις δύο περιπτώσεις αναπτύχθηκε ένα μεγάλο οδικό δίκτυο που, αργότερα, θα μεταβληθεί σε βοσκοτόπια. Εξάλλου, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όσον αφορά τη σωστή λειτουργία των ταχυδρομείων, τα κατάφερε πολύ καλύτερα, σε σύγκριση με το δικό μας σύστημα.

     Συνεπώς, αξίζει τον κόπο να αναρωτηθούμε, παρακολουθώντας αυτές τις εικόνες και το κείμενο που τις συνοδεύει, ποιος ήταν ο ρόλος της Αποκάλυψης (σαν βιβλίο) στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού, και γιατί αυτό το κείμενο επανεμφανίζεται κάθε τόσο σαν «αιώνιο μοντέλο», που έχει την ικανότητα να τροφοδοτεί κάποιες μυστικιστικές στρατηγικές της έντασης. Και ακόμη: γιατί η Αποκάλυψη γνώρισε μεγάλη δημοτικότητα από τον όγδοο ως τον δέκατο αιώνα και γιατί ορισμένα χαρακτηριστικά της την κάνουν επίκαιρη ακόμη και σήμερα.

     Τέλος, θα μελετήσουμε και μιαν άλλη όψη της, εκείνη που εξαιτίας της το βιβλίο αυτό δεν υπήρξε μόνο πρότυπο έντασης και απελπισίας, αλλά και προτροπή για αλλαγές. Άς πάρουμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά.

Και μετά τούτο είδον τέσσαρας αγγέλους

εστώτας επί τάς τέσσαρας γωνίας της γης,

κρατούντας τους τέσσαρας ανέμους της γης,

ίνα μή πνέη άνεμος επί της γης

μήτε επί της θαλάσσης μήτε επί πάν δένδρον.

Και είδον άλλον άγγελον

ανεβαίνοντα από ανατολής ηλίου,

έχοντα σφραγίδα Θεού ζώντος.

Ιβ΄     Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, πρώτα πρώτα, θέτει το πρόβλημα της ιστορίας. Η παγανιστική κουλτούρα ήταν μια κουλτούρα χωρίς ιστορία. Ο Δίας βρισκόταν ήδη στη θέση του μπλεγμένους σε αμέτρητα πάρε-δώσε με τους ανθρώπους. Καθόριζε την προσωπική τους μοίρα, δεν διακινδύνευε όμως καμιά παρέμβαση στα πεπρωμένα του κόσμου. Ο κόσμος, όποια κι αν ήταν η πιθανή εξέλιξή του, ήταν ήδη συνολικά δεδομένος. Οι προφητείες αφορούσαν περιορισμένα γεγονότα: το πολύ πολύ την πτώση μιας πόλης.

     Ο μόνος που τόλμησε να παρουσιάσει μια ιστορική προοπτική είναι ο Βιργίλιος (και γι’ αυτό υπήρξε τόσο αγαπητός στο μεσαιωνικό πνεύμα). Τη στιγμή όμως που μιλάει, τα σημαντικότερα απ’ όσα υπόσχεται έχουν ήδη γίνει: ο Αινείας κοιτάζει μπροστά, ο Βιργίλιος όμως στέκει στην αφετηρία και κοιτάζει προς τα πίσω.

      Με τη σκέψη της Λύτρωσης όλα θ’ αλλάξουν. Από τη στιγμή εκείνη η Ιστορία των ανθρώπων έχει μιαν αρχή, τη Δημιουργία, ένα ατύχημα, το Προπατορικό Αμάρτημα, ένα βασικό επίκεντρο, την Ενσάρκωση, και μια προοπτική, τη δεύτερη επιστροφή του Θριαμβευτή Ιησού, τη Δευτέρα Παρουσία και το πλήρωμα των χρόνων.

     Ολόκληρος ο εβραϊκός μεσσιανισμός είναι πρόθυμος να παραχωρήσει στη σκέψη των πρώτων χριστιανικών αιώνων την έννοια-αίσθηση της Ιστορίας που τη θεωρεί σαν μια εξελισσόμενη σειρά γεγονότων, με μιαν αρχή και ένα τέλος (σειρά γεγονότων είτε ανοιχτή, είτε κλειστή). Μέσα σ’ αυτό το πλέγμα η Αποκάλυψη παίζει έναν θεμελιώδη ρόλο γιατί είναι διαποτισμένη από την αίσθηση της Ιστορίας και κυριαρχείται από την έννοια του χρόνου: οι αγγελίες της αφορούν πάντοτε κάτι που πρόκειται να συμβεί και ο τρόπος με τον οποίο γίνονται είναι τέτοιος ώστε, οτιδήποτε κι αν συμβεί, η Αποκάλυψη διατηρεί την ικανότητα να συνεχίσει. Είναι μια προφητεία που δεν απορρίπτεται ποτέ. Εξάλλου, όπως είπαν, κανένας δεν είναι τόσο αναίσθητος στη διάψευση των προφητειών όσο οι προφήτες.

Ιδ΄      Η Αποκάλυψη, με καβαλιστικούς αριθμούς, μας μιλάει για την επιστροφή ενός νεκραναστημένου Νέρωνα, που θα μπορούσε βέβαια να είναι και κάποιος σιμωνιακός πάπας, κάποιος διεφθαρμένος μονάρχης ή, ακόμη, και ο Καπιταλισμός. Το κείμενο λειτουργεί σαν ανοιχτή προφητεία.

     Η Αποκάλυψη μας λέει ότι η μελλοντική ιστορία θ’ αποτελέσει προνομιούχο τόπο μιας σύγκρουσης: η αμεσότερη ανάγνωση έλεγε ότι η σύγκρουση θα γινόταν μεταξύ Θεού και Σατανά, μεταξύ των καλών χριστιανών και όλων των άλλων, μεταξύ της ουράνιας Ιερουσαλήμ και της Βαβυλώνας, της Πόλης του Θεού και της επίγειας Πόλης. Αν θέλουμε, όμως, μπορούμε να αντικαταστήσουμε τους δυο όρους. Διαπιστώνουμε, έτσι, ότι η δομή του κειμένου παραμένει η ίδια: διχοτομική, συγκρουσιακή, μια διαλεκτική χωρίς τίποτε στο ενδιάμεσο, όπου ο τρόμος, η καταστροφή κι ο θάνατος αποτελούν τη στιγμή του θριάμβου στην οποία η εναλλακτική εκδοχή της προκαθορισμένης μοίρας δικαιώνει την εναλλακτική εκδοχή της καταδίκης.

      Έτσι η Αποκάλυψη αρχίζει το διπλό της δρόμο. Από τη μια πλευρά μέσω της παράδοσης που θα κερδίσει τη μάχη για την ερμηνευτική και θεολογική επικράτηση. Αποκορύφωμα, αλλά και αφετηρία για τις «ορθόδοξες» αναγνώσεις, θα είναι η «Πόλη του Θεού του Αυγουστίνου». Από την άλλη, μέσω της παράδοσης των περιθωριακών, των αιρετικών που κάθε αιώνα στηρίζονται στην Αποκάλυψη για να συντάξουν προγράμματα επαναστατικής η ασκητικής αδιαλλαξίας (αδιαλλαξίας των «μικροομάδων»), και που ταυτίζουν κατά καιρούς τους εκπροσώπους της επίγειας πόλης και του Θηρίου της Εκκλησίας με την κοσμική εξουσία, με τον πάπα, με το Κράτος, με τον Καπιταλισμό, ή με τη σύγχρονη βιομηχανική και μηχανοκρατούμενη εποχή.

     Και τα δυο ρεύματα θα βασανίζονται από μιαν ελπίδα και έναν τρόμο. Ελπίδα, επειδή η Αποκάλυψη υπόσχεται μια τελική σωτηρία-ακόμη και μια επίγεια κοινότητα που εύκολα την αναγνωρίζουμε: την κοινότητα των εκλεκτών, είτε αυτοί ανήκουν στην επίσημη Εκκλησία, είτε διαφωνούν μαζί της κι αποτελούν ένα πλήθος που η Εκκλησία το μάχεται και το μακελεύει.

Ιε΄     Και τρόμος, επειδή ο δρόμος για την οριστική κατάληξη της ιστορίας είναι γεμάτος φρικαλεότητες (ο Ιωάννης δε διστάζει να περιγράψει τα απερίγραπτα). Οπωσδήποτε, πριν από την τελική λύτρωση υπάρχει ένα τραγικό μπέρδεμα που πρέπει να ξεκαθαριστεί και το μόνο πρόβλημα είναι το πότε αυτό το μπέρδεμα θα εμφανιστεί μπροστά μας.

     Έτσι, από τους πρώτους κιόλας χριστιανικούς αιώνες, η Αποκάλυψη δημιουργεί άγχος κι ελπίδα: ελπίδα, επειδή υπάρχει η υπόσχεση για σωτηρία, άγχος, επειδή τα χρονικά περιθώρια στενεύουν και το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών πλησιάζει. Συνεπώς, κατά τρόπο παράδοξο, το όραμα της Πάτμου είναι ταυτόχρονα το βιβλίο της σιγουριάς αλλά και της αβεβαιότητας. Είμαστε σίγουροι ότι η ιστορία έχει έναν τελικό σκοπό κι ο σκοπός αυτός είναι η νίκη των αγαθών, αλλά νιώθουμε και αβεβαιότητα γιατί ο δρόμος που θα μας οδηγήσει σ’ αυτόν τον σκοπό, είναι διάσπαρτος με τρομακτικά και καταστροφικά γεγονότα.

Και ώφθη άλλο σημείον εν τω ουρανώ,

καί ιδού δράκων πυρρός μέγας,

έχων κεφαλάς επτά και κέρατα δέκα,

καί επί τάς κεφαλάς αυτού επτά διαδήματα,

καί η ουρά αυτού σύρει το τρίτον των αστέρων του ουρανού,

καί έβαλεν αυτούς είς την γήν.

     ΑΣ ΕΡΘΟΥΜΕ τώρα στο δεύτερο σημείο της ανάγνωσής μας. Υπάρχει στην Αποκάλυψη ένα δραματικό κεφάλαιο, το 20^ο, στο οποίο μαθαίνουμε ότι ένας άγγελος αλυσοδένει τον διάβολο και τον κρατάει δέσμιο στην άβυσσο για χίλια χρόνια. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής οι δίκαιοι, στο πλευρό του Μεσσία, βασιλεύουν στη γη. Μετά χίλια χρόνια ο διάβολος επιστρέφει και τότε ξεσπάει το απερίγραπτο, με άλλα λόγια, το τέλος του κόσμου. Ακολουθεί η Δευτέρα Παρουσία και η ιστορία θα φτάσει στην ολοκλήρωσή της με την Ουράνια Ιερουσαλήμ.

     Έτσι, λοιπόν, οι χριστιανοί των πρώτων αιώνων περίμεναν με αγωνία τον δεύτερο ερχομό του Χριστού με τον οποίο θα άρχιζε η βασιλεία του Θεού επί της γης για χίλια χρόνια. Πολλές αιρετικές ομάδες δημιουργούνται με βάση την ακόλουθη σκέψη: «Εμείς είμαστε οι δίκαιοι, μ’ εμάς αρχίζει η Χιλιετία»… Ο άγιος Αυγουστίνος ρίχνει νερό στις φωτιές που ανάβουν αυτές οι ελπίδες. Ξαναδιαβάζοντας το ιερό κείμενο εξηγεί στους οπαδούς της αλλαγής που έχουν φτάσει στα όρια της υστερίας, ότι η χιλιετία είναι αυτή που ζουν, η βασιλεία του Μεσσία άρχισε με τη διδασκαλία και τα πάθη του, η χιλιετία είναι της Εκκλησίας.

Ιη΄     Κι επειδή ο Αυγουστίνος είναι σοβαρός στοχαστής κι έχει μια δική του και πλούσια αίσθηση της ιστορικής αντίφασης, εξηγεί ακόμη ότι η Πόλη του Θεού δεν είναι κάτι το οποίο, κάποια μέρα, θα πρέπει να αντικαταστήσει την επίγεια Πόλη. Και οι δύο βρίσκονται εδώ. Η διαλεκτική τους σχέση μας διαβεβαιώνει ότι η ανθρώπινη ιστορία και η Εκκλησία είναι ένα “corpus permixtum” αποτελούμενο από καλούς και από κακούς. Την αντίφαση την ζούμε εδώ. Οι πόλεις του Θεού πάνω στη γη δεν υπάρχουν όπως ισχυρίζονται οι οπαδοί της κατά γράμμα ερμηνείας, κι αν θέλουμε τη βασιλεία του Θεού πρέπει να περιμένουμε το πλήρωμα του χρόνου.

     Έτσι ο Αυγουστίνος αποστομώνει διάφορες ομάδες των αιρετικών και χαρίζει ένα σημαντικό εισαγωγικό εγχειρίδιο στον σύγχρονο ιστορισμό. Στους μεσαιωνικούς ανθρώπους, όμως, που θα τον διαδεχθούν, κληροδοτεί ένα τρομακτικό άγχος: αν αυτή εδώ είναι η χιλιετία, αργά ή γρήγορα, κάποτε θα τελειώσει. Συνεπώς, το τέλος του κόσμου πλησιάζει. Δυο αιώνες πριν από τη λήξη της προθεσμίας τα νοήματα της Αποκάλυψης αποκτούν νέα δύναμη. Κι έτσι εξηγείται γιατί ο ηγούμενος της Liebana γράφει το σχόλιό του, που είναι γεμάτο προμηνύματα και κυριαρχείται από την απειλητική μορφή του Αντίχριστου. Κι ακόμη, γιατί αυτό το σχόλιο γνώρισε τόσο μεγάλη επιτυχία και προκάλεσε την εμφάνιση πολυάριθμων εικονογραφημένων εκδόσεων.

     Το πρόβλημα είναι μάλλον να ξεκαθαρίσουμε γιατί η αναμονή του τέλους του κόσμου γίνεται έντονη στα χρόνια του ηγούμενου της Liebana. Η εξήγηση που θα πρότεινα μας αφορά άμεσα. Η Αποκάλυψη κερδίζει οπαδούς επειδή υπάρχει ενεργειακή κρίση.

     Στην Ευρώπη, η περίοδος από τον έβδομο έως τον δέκατο μ. Χ. αιώνα χαρακτηρίζεται από τη μεγαλύτερη δυστυχία κι αβεβαιότητα που γνώρισε η ήπειρός μας, τουλάχιστον ίσαμε σήμερα. Από την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και μέχρι την ανάκαμψη που θα εμφανιστεί μετά το έτος χίλια, ο Μεσαίωνας είναι μια εποχή γεμάτη στερήσεις και βάσανα.

Καί απήνεγκέ με εις έρημον εν πνεύματι.

Καί είδον γυναίκα καθημένην επί το θηρίον το κόκκινον,

γέμον ονόματα βλασφημίας,

έχον κεφαλάς επτά και κέρατα δέκα.

Καί η γυνή ήν περιβεβλημένη πορφυρούν και κόκκινον

καί κεχρυσμένη χρυσίω και λίθω τιμίω και μαργαρίταις,

έχουσα ποτήριον χρυσούν εν τη χειρί αυτής,

γέμον βδελυγμάτων, καί τα ακάθαρτα της πορνείας της γής,

καί επί το μέτωπον αυτής όνομα γεγραμμένον μυστήριον,

Βαβυλών η μεγάλη,

η μήτηρ των πορνών και των βδελυγμάτων της γής.

Ιθ΄      Βρισκόμαστε σ’ έναν κόσμο χωρίς εργαλεία. Με ρυθμό πάρα πολύ αργό και σποραδικά θα κάνουν την εμφάνισή τους τα όργανα εκείνα που θα επιστρέψουν στον ώριμο Μεσαίωνα (μετά το χίλια) να δημιουργήσει τα γεγονότα που χαρακτηρίστηκαν σαν μια αληθινή βιομηχανική επανάσταση. Έτσι, σιγά σιγά, θα κατασκευαστούν οι αναβολείς και τα χάμουρα των αλόγων, το πίσω τιμόνι για τα ιστιοφόρα, ο ανεμόμυλος και οι διάφορες βελτιώσεις των απλών μηχανών. Για την ώρα, όμως, τα εργαλεία είναι ελάχιστα. Ο Μεσαίωνας, αυτή την περίοδο σχεδόν αγνοεί το σίδερο, είναι ένας πολιτισμός που στηρίζεται στο ξύλο. Εισβολές, καταστροφές και δημογραφική πτώση μειώνουν στο ελάχιστο την παραγωγή στα ορυχεία. Όποιος κατέχει ένα σιδερένιο εργαλείο, θεωρείται, εύπορος. Οι μεσαιωνικοί θρύλοι είναι γεμάτοι από απελπισμένους αγρότες που το δρεπάνι τους έπεσε στο πηγάδι, και θα πρέπει να επέμβει κάποιος άγγελος ή να γίνει κάποιο θαύμα για να το ξαναπάρουν στα χέρια τους. Το δρεπάνι είναι αναντικατάστατο. Ο Μεσαίωνας, πριν από τα χίλια, είναι ακριβώς το αντίθετο της καταναλωτικής κοινωνίας. Όλα πρέπει να διατηρούνται και να περνάνε από γενεά σε γενεά. Η γη δουλεύεται άσχημα και δίνει με το ζόρι τις ελάχιστες γνωστές καλλιέργειες. Υπάρχει έλλειψη ακόμη και σε φυσικά λιπάσματα, μια και τα ζώα είναι ελάχιστα. Μια κάποια μορφή αγροτικού νομαδισμού ευνοεί τις εκτεταμένες αλλά όχι εντατικές καλλιέργειες. Οι άνθρωποι δεν φροντίζουν τη γη. Ο Μεσαίωνας, πρίν από το χίλια, είναι εποχή πείνας. Δε μιλάμε για σποραδική έλλειψη τροφίμων, αλλά για πείνα ενδημική. Σε μιαν Ευρώπη που δεν διαθέτει κεντρική κυβέρνηση, με τους δρόμους κατεστραμμένους, τα μονοπάτια γεμάτα ληστές και τις αρρώστιες να εξοντώνουν ανθρώπους και ζώα, οι κάτοικοί της ποτέ δεν τρώνε αρκετά. Τρώνε λιγότερο απ’ ότι έφαγαν ποτέ οι κατώτερες τάξεις, οι υποπρολετάριοι και οι απόκληροι σ’ οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Κ΄      Ο μοναχός Rodolfo il Glabro, ο σημαντικότερος μάρτυρας που υπάρχει σχετικά με το ζήτημα του έτους χίλια, περιγράφει με τα ακόλουθα λόγια την κατάσταση στην Ευρώπη.

     «Πλησιάζει το χιλιοστό τριακοστό τρίτο έτος από τη γέννηση του Χριστού, χιλιοστό από τα Πάθη του Σωτήρος μας… και στα χρόνια που ακολούθησαν η πείνα απλώθηκε σαν τη φωτιά σ’ όλη τη γη και κινδύνεψε ν’ αφανιστεί ολόκληρο το γένος των ανθρώπων. Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες έγιναν πολύ άσχημες, κανένας καιρός δεν ήτανε κατάλληλος για καλλιέργειες, οι πλημμύρες καταστρέφανε τα χωράφια…. Οι αδιάκοπες βροχές μούλιασαν τη γη και για τρία χρόνια κανένας δεν μπορούσε ν’ ανοίξει αυλάκια που θα κρατούσανε το σπόρο. Αγριόχορτα και ζιζάνια σκέπασαν την επιφάνεια των χωραφιών κι ο σπόρος, όπου έπεφτε ένα σακί, έδινε καρπό μια φούχτα…. Κι όποιος είχε λίγα τρόφιμα για πούλημα, ζητούσε τιμές υπερβολικές… Αφού, λοιπόν έφαγαν τ’ αγρίμια και τα πουλιά, οι άνθρωποι, που τους θέριζε η πείνα, ρίχτηκαν στα ψοφίμια. Για να γλιτώσουν απ’ το θάνατο, άλλοι μάζευαν ρίζες στα δάση κι άλλοι χορτάρια στις ακροποταμιές… Αμέτρητα κακουργήματα διέπραξε τότε το γένος των ανθρώπων και, το πιο φριχτό απ’ όλα, κάτι που σπάνια ακούστηκε στο πέρασμα των αιώνων, η τρομερή πείνα έσπρωξε τους ανθρώπους να φάνε ακόμη και ανθρώπινη σάρκα. Στους δρόμους, οι ταξιδιώτες, έπεφταν στα χέρια κακούργων που τους κομμάτιαζαν, τους έψηναν στη φωτιά και τους καταβρόχθιζαν. Η πείνα έκανε τους ανθρώπους ν’ αλλάζουν τόπο και πολλές φορές, όσοι στο δρόμο έβρισκαν φιλοξενία, τη νύχτα σφάζονταν στον ύπνο τους και χρησίμευαν για φαγητό στους νοικοκύρηδες του σπιτιού. Υπήρχαν και άλλοι που ξεγελούσαν τα μικρά παιδιά μ’ ένα αβγό ή ένα φρούτο, τα ξεμονάχιαζαν, τα κομμάτιαζαν και τα έτρωγαν. Και το πιο παράλογο απ’ όλα: Αρκετές φορές τα κορμιά των πεθαμένων ξεθάφτηκαν και χρησίμεψαν για φαγητό….

          »Κι αυτή η τρέλλα τόσο κυρίεψε τον κόσμο, ώστε να είναι πιο σίγουρα για τη ζωή τους τα πρόβατα παρά οι άνθρωποι… Κι έγινε τόσο συνήθειο να τρώγεται το ανθρώπινο κρέας, που μερικοί το πουλούσαν ψημένο στις πλατείες σαν να ‘τανε αρνάκι.

Κβ΄ Κάποιον που τον πιάσανε και ομολόγησε την απαίσια πράξη του, τον δέσανε με αλυσσίδες και τον κάψανε στην πυρά […] Πολλοί ήταν εκείνοι που μάζευαν μιαν ασπριδερή λάσπη, την ανακάτευαν με το λίγο αλεύρι ή πίτουρο και είχαν και τη ζύμωναν φτιάχνοντας μικρά ψωμάκια. Ελπίζανε πως έτσι δεν θα πέθαιναν απ’ την πείνα. Αυτή η τακτική, όμως, στήριζε μόνο την ελπίδα για σωτηρία κι έδινε απατηλή ανακούφιση. Πράγματι, τα πρόσωπα έμεναν χλωμά και με το δέρμα τεντωμένο από το πρήξιμο. Ακόμη και η ανθρώπινη φωνή έγινε στριγγλιάρικη, σαν τις κραυγές των ετοιμοθάνατων πουλιών. Τα πτώματα, που εξαιτίας του μεγάλου αριθμού τους έμεναν παρατημένα εδώ κι εκεί, τα έτρωγαν οι λύκοι κι έτσι τους έγινε συνήθειο ν’ αναζητούν την τροφή τους ανάμεσα στους ανθρώπους. Κι επειδή, όπως είπαμε, δεν ήταν δυνατό να θαφτεί ο καθένας χωριστά, σε μερικούς τόπους υπήρχαν άνθρωποι θεοφοβούμενοι που άνοιγαν μεγάλους λάκκους κ εκεί έριχναν τα πτώματα, πεντακόσια μαζί ή και περισσότερα, ανάκατα, μισόγυμνα ή και τελείως γυμνά….».

Καί ο πέμπτος άγγελος εσάλπισε΄

καί είδον αστέρα εκ του ουρανού πεπτωκότα εις την γήν,

καί εδόθη αυτώ η κλείς του φρέατος της αβύσσου,

καί ήνοιξε το φρέαρ της αβύσσου,

καί ανέβη καπνός εκ του φρέατος

ως καπνός καμίνου καιομένης,

καί εσκοτίσθη ο ήλιος και ο αήρ εκ του καπνού του φρέατος.

Καί εκ του καπνού εξήλθον ακρίδες εις την γήν,

καί τα ομοιώματα των ακρίδων

όμοια ίπποις ητοιμασμένοις εις πόλεμον,

καί επί τάς κεφαλάς αυτών ως στάφανοι όμοιοι χρυσίω,

καί τα πρόσωπα αυτών ως πρόσωπα ανθρώπων,

καί είχον τρίχας ως τρίχας γυναικών

καί οι οδόντες αυτών ως λεόντων ήσαν,

καί είχον θώρακας ως θώρακας σιδηρούς,

καί η φωνή των πτερύγων αυτών

ως φωνή αρμάτων ίππων πολλών τρεχόντων εις πόλεμον.

Καί έχουσιν ουράς ομοίας σκορπίοις και κέντρα,

καί εν ταις ουραίς αυτών εξουσίαν έχουσιν

του αδικήσαι τους ανθρώπους μήνας πέντε.

Έχουσι βασιλέα επ’ αυτών τον άγγελον της αβύσσου΄

όνομα αυτώ Εβραϊστί Αβαδδών,

εν δε τη Ελληνική όνομα έχει Απολλύων.

      Τέτοιες καταστάσεις ζει ο άνθρωπος των «σκοτεινών αιώνων». Γνωρίζει από κοντά όχι μόνο τη φυματίωση αλλά και τη λέπρα, τα έλκη, τα εκζέματα (που λέγονται και φωτιές του Αγίου Λαυρεντίου) καθώς και το ερυσίπελας (που λέγεται και φωτιά του Αγίου Σιλβάνο). Ο σκελετός του παρουσιάζει δυσμορφίες. Οι πόλεις και τα χωριά είναι γεμάτα τυφλούς, κουτσούς, καμπούρηδες και παράλυτους. Τρελλοί κι επιληπτικοί, ηλίθιοι και μανιακοί συμπληρώνουν το συνηθισμένο πανόραμα. Τον έκτο αιώνα η πανούκλα αποδεκατίζει τον πληθυσμό της Ευρώπης για πάνω από πενήντα χρόνια. Κι όταν δεν υπάρχουν φυσικές καταστροφές, υπάρχουν οι πόλεμοι. Ο θάνατος είναι καθημερινό φαινόμενο. Τον δέκατο αιώνα η Ευρώπη αγγίζει, σε πληθυσμό, το κατώτατο όριο: αριθμεί συνολικά 22 εκατομμύρια κατοίκους!

     Ας μη σκεφτούμε όμως ότι παρόμοια δεδομένα θα μπορούσαμε να βρούμε και σε κάποιες άλλες ιστορικές περιόδους, ή ότι οι υλικές συνθήκες δεν καθορίζουν την εξέλιξη της πολιτιστικής ιστορίας.

Κδ΄     Σ’ ένα συνέδριο με θέμα τον δέκατο αιώνα αποδείχτηκε ότι κατά την περίοδο αυτή αρχίζει η αναγέννηση της Ευρώπης, η αναγέννηση αυτή όμως οφείλεται και στις σημαντικότατες βελτιώσεις των καλλιεργειών, κουκιά, φακές, μπιζέλια- θρεπτικότατα όσπρια-παράγονται σε μεγάλες ποσότητες. Η ποιότητα του ανθρώπινου κορμιού βελτιώνεται. Πριν, όμως, ανθίσει εκείνος ο δέκατος αιώνας, που τον αποκάλεσαν- χωρίς να θεωρηθεί η άποψη υπερβολικά χιουμοριστική- «ο αιώνας που ήταν γεμάτος φασόλια», οι συνθήκες ζωής του μεσαιωνικού ανθρώπου είναι αυτές που περιγράφει, έστω και σε μια  από τις πιο τραγικές τους στιγμές, ο Rodolfo il Glabro. Έτσι η Αποκάλυψη με τους ιππότες της φαίνεται στον εξουθενωμένο άνθρωπο του Μεσαίωνα, που την ακούει να την απαγγέλλουν οι καλόγεροι και παπάδες, σαν ένα χρονικό των δικών του ημερών. Το άνοιγμα της κάθε σφραγίδας θα πρέπει να δημιουργούσε την εντύπωση της πρώτης σελίδας της καθημερινής του εφημερίδας. Με αυτή την έκκληση για μετάνοια, αυτός που κερδίζει σε δύναμη είναι η Εξουσία που αναγγέλλει το πλήρωμα του χρόνου.

     Όπως απέδειξε  πολύ καλά με μια μελέτη του ο κοινωνιολόγος Francesco Alberoni, κάθε φορά που η εξουσία επιβάλλει θυσίες, κερδίζει σε χαρισματικότητα. Οι άνθρωποι αγαπούν και σέβονται αυτούς που απαιτούν δάκρυα και αίμα, ενώ αντιμετωπίζουν χωρίς σοβαρότητα αυτούς που υπόσχονται αφθονία υλικών αγαθών και είναι έτοιμοι ν’ αρχίσουν τις διαμαρτυρίες για ν’ αποκτήσουν περισσότερα. Όποιος, όμως, μας προειδοποιεί για τον ερχομό μιας κρίσης και μας καλεί να κάνουμε οικονομίες, δε μπορεί παρά να έχει δίκαιο και συνεπώς πρέπει να τον αγαπάμε.

     Η δεύτερη φάση αυτού του δράματος, υποστηρίζει ο Alberoni,είναι το κάλεσμα για το ξεκλήρισμα του εχθρού, είναι η στιγμή των ιερών διωγμών. Οι αιώνες στα τέλη της χιλιετίας, από τον Beato έως τα χίλια, μοιάζουν να επαληθεύουν την υπόθεση: έτσι ξεπροβάλλει η μορφή του Αντίχριστου και, τόσο η επίσημη εξουσία όσο και οι αιρετικές μικροομάδες που εμφανίζονται εδώ κι εκεί, -για να διατηρούνται σε φόρμα-μακελεύουν τους Εβραίους. Κι όταν χρειάζεται, όχι μόνο τους Εβραίους. Υπάρχουν τόσοι και τόσοι αιρετικοί, υπάρχουν οι άπιστοι, και, οπωσδήποτε, υπάρχουν οι Άλλοι. Η ιστορία της Αποκάλυψης μας βοηθάει να καταλάβουμε ένα σωρό πράγματα.

     Στα τέλη της χιλιετίας, όταν με την ιδεολογία της “renovation imperii” και με την ανακάλυψη νέων πηγών ενεργείας καθιερώνονται στη μεσαιωνική Ευρώπη νέα πρότυπα ανάπτυξης κι ολόκληρη η κοινωνία ρίχνεται στην παραγωγική δράση, τότε μόνο η γοητεία του απαισιόδοξου χιλιασμού μειώνεται.

Καί απήνεγκέ με εν πνεύματι

επ’ όρος μέγα και υψηλόν,

καί έδειξέ μοιτήν πόλιν την αγίαν Ιερουσαλήμ

καταβαίνουσαν εκ του ουρανού από του Θεού,

έχουσαν την δόξαν του Θεού΄

ο φωστήρ αυτής όμοιος λίθω τιμιωτάτω,

ως λίθω ιάσπιδι κρυσταλλίζοντι΄

έχουσα τείχος μέγα και υψηλόν,

έχουσα πυλώνας δώδεκα,

καί επί τοίς πυλώσιν αγγέλους δώδεκα,

καί ονόματα επιγεγραμμένα,

ά εστιν ονόματα τών δώδεκα φυλών των υιών Ισραήλ΄

απ’ ανατολών πυλώνες τρείς,

καί από βορρά πυλώνες τρείς,

καί από νότου πυλώνες τρείς,

καί από δυσμών πυλώνες τρείς

καί το τείχος της πόλεως έχον θεμελίους δώδεκα,

καί επ’ αυτών δώδεκα ονόματα

των δώδεκα αποστόλων του αρνίου.

ΘΑ ΠΑΡΑΜΕΙΝΕΙ, όμως, ισχυρός-κι έτσι φτάνουμε στο τρίτο σημείο της ανάγνωσής μας-, ο «επαναστατικός» αποκαλυπτισμός. Δεν είναι λιγότερο δραματικός, έχει όμως για κινητήρια δύναμη την ελπίδα και όχι την απελπισία. Πράγματι, μετά το χίλια εμφανίζονται τα κινήματα των «καθαρών» που ξαναβρίσκουν το αποκαλυπτικό νόημα των πρώτων χριστιανικών αιώνων: η χιλιετία δεν πραγματοποιήθηκε ακόμη πάνω στη γη, εμείς τώρα πρέπει να την ξαναζωντανέψουμε. Το μέλλον παραμένει ανοιχτό, καθήκον μας είναι να το κάνουμε πραγματικότητα. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυτά τα αιρετικά κινήματα ξεφυτρώνουν σε ασταθείς περιοχές αστικού και αγροτικού προλεταριάτου, ακριβώς την εποχή που σταθεροποιείται ο «νεοκαπιταλισμός» των κοινοτήτων και πάνω στις στάχτες του τέλους του κόσμου (που αναβάλλεται), γεννιέται μια αστική τάξη. Κι έτσι έχουμε τα διάφορα κινήματα σωτηρίας, κάτι ανάμεσα σε συμμορίες ληστών και ομάδες επαιτών καλογήρων που συχνά συγχέουν το κήρυγμα της χιλιετίας με το πλιάτσικο, ακολουθούν οι σταυροφορίες, αλλά περνάνε την ώρα τους βάζοντας φωτιά στο γκέτο των Εβραίων, επειδή δεν καλοξέρουν που ακριβώς βρίσκεται ο εχθρός.

Κζ΄      Οι συμμορίες του Τανκέλμο, οι tafurs, μας θυμίζουν τους απελπισμένους καταγκέζους (μερικές απ’ τις ομάδες αυτές, ακριβώς όπως οι καταγκέζοι του ’68, χάθηκαν στα δάση της βόρειας Γαλλίας). Υπάρχουν, εξάλλου, οι «αποκαλυπτικοί» αντίπαλοι της βίας, οι οπαδοί του Τζιοακίνο από την Καλαβρία, οι φραγκισκανοί «ριγκοριστές», τα καλογεράκια, οι οπαδοί του αδελφού Ντολτσίνο, αλλά και οι οπαδοί της βίας, όπως ο Επαναστάτης του Άνω Ρήνου τον 15^ο αιώνα, οι αδελφοί του ελεύθερου πνεύματος, οι αμουριανοί και, τέλος, οι τραγικοί αναβαπτιστές του Thomas Muntzer που μάχονται στο πολιορκημένο Munster και τελικά εξοντώνονται όλοι, θύματα μιας απερίγραπτης σφαγής που μοιάζει να επαληθεύει τις τρομερές σελίδες του Ιωάννη.

     Σήμερα, όμως, αξίζει τον κόπο να μελετήσουμε και πάλι αυτά τα κινήματα και σαν πρότυπα μιας μηχανικής των μικροομάδων: τα ίδια παιχνίδια αφορισμών και εσωτερικών διασπάσεων και ίδια παραμένει η τεχνική που εφαρμόζει η Εξουσία για να τις εξουδετερώσει: ρίχνει μέσα τους προβοκάτορες, αποδίδει στη μια ομάδα τα εγκλήματα της άλλης, θολώνει τα νερά, τροφοδοτεί το λαϊκό μίσος ενάντια στους αντίπαλους εξτρεμιστές και τελικά τους εξαφανίζει, όταν κανένας δεν έχει πλέον κουράγιο να διαμαρτυρηθεί.

      Η ιστορία των αποκαλυπτικών κινημάτων συνεχίζεται ίσαμε τις μέρες μας. Περιέχει φωτεινά και σκοτεινά σημεία, φιλοξενεί γνήσιους τρελλούς, αιμοσταγείς αλλοπαρμένους, αλλά και οραματιστές με ξεκάθαρο πνεύμα. Τον περασμένο αιώνα ξανάρχεται στο προσκήνιο με το κείμενο δυο συγγραφέων απ’ τους οποίους ο ένας είναι Εβραίος και που η αρχή του μοιάζει με την αρχή κάποιου κεφαλαίου απ’ το βιβλίο του Ιωάννη: Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω απ’ την Ευρώπη, δυο Πόλεις στέκουν αντιμέτωπες, ήρθε η ώρα για τους νέους ανθρώπους να οικοδομήσουν τη δική τους Ιερουσαλήμ.

Κη΄      Στο μανιφέστο, όμως του ’48 η Ιερουσαλήμ δεν είναι ουράνια, είναι γήινη. Από την Αποκάλυψη διατηρείται η αίσθηση μιας σύγκρουσης που παραμένει πάντοτε ανοιχτή και μιας σειράς από φοβερές δοκιμασίες που πρέπει να περάσουμε, αν θέλουμε να φτάσουμε σε μιαν αληθινή Αλλαγή. Τώρα, όμως, το νόημα του λόγου έχει αντιστραφεί: η αναμονή δεν είναι πλέον παθητική, η χιλιετία των δίκαιων δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί ανεύθυνα, η ελπίδα δεν είναι ουτοπία, για να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός χρειάζεται δουλειά. Δεν οφελεί να βάλουμε τα κλάματα για τα πρότυπα ανάπτυξης ή υπανάπτυξης που περνάνε κρίση. Πρέπει να προτείνουμε και να κάνουμε πραγματικότητα ένα καινούργιο πρότυπο. Δεν μπορούμε να πούμε: «Τι ωραία! Υπάρχει κρίση. Ας μετανοήσουμε, για να επιστρέψουμε στην αμόλυντη φύση». Αντίθετα, πρέπει να σκεφτούμε: «Σας το είχαμε πει πως  κρίση θα ‘ρχοταν. Ακόμη και η φύση μολύνθηκε. Τώρα είμαστε υποχρεωμένοι να επινοήσουμε μια νέα φύση στα μέτρα του ανθρώπου».

Καί ο πέμπτος εξέχεε την φιάλην αυτού

επί τον θρόνον του θηρίου΄

και εγένετο η βασιλεία αυτού εσκοτωμένη,

καί εμασώντο τάς γλώσσας αυτών εκ του πόνου,

καί εβλασφήμησαν τον Θεόντου ουρανού

εκ των πόνων αυτών και εκ των ελκών αυτών

καί ού μετενόησαν εκ των έργων αυτών.

     Η μοίρα, όμως, της Αποκάλυψης είναι να χρησιμοποιείται περισσότερο σαν προτροπή στην απελπισία και σαν κάλεσμα σε μια ορισμένη παθητική αποδοχή του ακαταμάχητου. Στο κοντινό μέλλον θα πρέπει να έχουμε δυνατά νεύρα για να μπορέσουμε ν’ αντισταθούμε στη διακριτική γοητεία του χιλιασμού, επειδή αυτή τη φορά ξαναγεννιέται φορώντας τα ρούχα της οικολογίας.

Λ΄

UMBERTO ECO, Η ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ.

Ελάχιστα επ’ ευκαιρία της παγκόσμιας πανδημίας των ημερών.

     Ακούγονται και λέγονται πολλά και διάφορα, παράξενες και ετερόκλητες πληροφορίες διαδίδονται σχετικά με την επιδημία του κορωνοϊού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στο διαδίκτυο, από στόμα σε στόμα. Ένας ειδησεογραφικός βομβαρδισμός «τρόμου», «πανικού», λες και ήρθε το τέλος του Κόσμου. Πολλές φορές, η υπερβολή (των λεγομένων και της τηλεοπτικής εικόνας), είναι χειρότερη και από την ίδια την «ανοδική» πορεία της φυσικής επιδημίας. Δημοσιεύονται άρθρα τρομολαγνείας και ακούγονται αντικρουόμενες θέσεις-από ειδικούς και άσχετους- σχετικά με την φοβερή αυτή βαρειά ίωση γρίπης που ενέσκηψε και δημιούργησε παγκόσμια αναστάτωση, οικονομική καταστροφή, σχεδόν όλων των κρατών του πλανήτη γη. Ιδιαίτερα των φτωχότερων τάξεων, του πιο ευάλωτου οικονομικά, κοινωνικά και εργασιακά πληθυσμού. Οι άνθρωποι φοβισμένοι και τρομοκρατημένοι κλείνονται στα σπίτια τους, γιατί έτσι τους προβάλλουν-προτείνουν οι ειδήσεις, τους το ζητούν οι κυβερνήσεις, το απαιτεί το γενικό καλό και του καθενός πολίτη η υπευθυνότητα. Μια υπευθυνότητα που προστατεύει την ζωή την δική μας αλλά και των ανθρώπων που έχουμε δίπλα μας και γύρω μας. Επικίνδυνα για την ψυχική τους υγεία αγχωμένοι οι άνθρωποι, αισθάνονται ότι έχασαν την ελευθερία τους, την ανεξαρτησία τους, την καθημερινή τους «βολή», ξαφνικά, απότομα, μια δυναμική αλλαγή που μας ήρθε από το πουθενά.  Από εκεί που δεν το περιμέναμε. Από την μία μέρα στην άλλη η ζωή μικρών και μεγάλων άλλαξε δραματικά. Όλοι μας συνειδητοποιούμε ότι ζούσαμε σε μια επίπλαστη βεβαιότητα, σε μια κούφια οικονομική ευμάρεια, σε μια επισφαλή εργασιακή και κοινωνική σιγουριά.  Έναν «στρωτό» και «καλοβολεμένο» ευθύγραμμο βίο που έξαφνα, μια νέα άγνωστή επιδημία για την ανθρωπότητα, (προερχόμενη από την πολυπληθέστερη χώρα της υφηλίου, την Κίνα)-τους τον καταστρέφει, αλλάζει τους ρυθμούς τους. Τους αφήνει μετέωρους όχι μόνο οικονομικά αλλά και μεταφυσικά. Ο χρόνος της ανθρώπινης ιστορίας των ημερών μας τους ξεπερνά, αφήνει πίσω του κάθε ατομικό και συλλογικό οραματισμό μας. Φυλακίζει με αναστολή της προσωπικής του καθενός μας ενδεχόμενη μετοχή στην αρρώστια. Κανείς δεν μπορεί να μας πει με βεβαιότητα- προς το παρόν τουλάχιστον-αν θα νοσήσουν και πότε ή αν δεν νοσήσουν και μέχρι πότε. Ποιες ομάδες ανθρώπων κινδυνεύουν περισσότερο από τον κύκλο της επιδημίας. Όλοι νιώθουν πως έχουν να κάνουν με έναν Αόρατο Πόλεμο. Όλοι είναι καχύποπτοι με Όλους. Οι δρόμοι ερήμωσαν. Οι πλατείες άδειασαν. Τα μαγαζιά και οι επιχειρήσεις έκλεισαν. Στους ναούς ελάχιστοι ιερείς ψάλλουν και τελούν τις ιερές λειτουργίες μπροστά σε άδεια στασίδια. Οι άγιοι στις εικόνες παραμένουν σιωπηλοί και αινιγματικοί, μην γνωρίζοντας και αυτοί ποιο παιχνίδι παίζει η Ιστορία, μέσω των μικροβίων. Μοίρα κοινή του μέλλοντος ζωής και θανάτου. Οι επιπτώσεις είναι τεράστιες. Οι κυβερνήσεις ανά την υφήλιο ανάλογα τον βαθμό της πολιτικής και κοινωνικής τους υπευθυνότητας και κυβερνητικής σοβαρότητας, λαμβάνουν μέτρα πρόληψης της διασποράς, να αναχαιτίσουν την επιδημία. Οικοδομούνται μηχανισμοί αντίστασης, λαμβάνονται μέτρα άμεσα και αποτελεσματικά στον χώρο της υγείας πρωτίστως και σε ότι σχετίζεται με τα συναφή επαγγέλματα και υπηρεσίες. Τα συστήματα υγείας κάθε κράτους ταλαντεύονται επικίνδυνα. Προηγούμενες κυβερνητικές αβελτηρίες, παραλήψεις και πολιτικές αδιαφορίες αναδύονται στην επιφάνεια. Η αξιοπιστία των πολιτικών και των διοικητικών οργάνων των κρατικών οντοτήτων μπαίνει σε δοκιμασία. Οι πολιτικοί έχουν να διαλέξουν ανάμεσα στην οικονομία των κρατών τους σε καιρό ειρήνης και σχετικής ευημερίας και τη διάσωση και υγεία του συνόλου των πολιτών τους. Υπάρχουν χώρες που πλήττονται περισσότερο και υπάρχουν χώρες που πλήττονται λιγότερο, ανάλογα με τα μέτρα που διορατικά και σοφά πρόβλεψαν και πρόλαβαν να εφαρμόσουν οι κυβερνήτες, οι κυβερνήσεις των χωρών. Ένα είναι σίγουρο, ότι το δρεπάνι του θανάτου θερίζει πέρα από φυλή, εθνότητα, θρησκεία, ιδεολογικό πιστεύω, πολιτική ή κομματική επιλογή, οικονομική τάξη και επιφάνεια, και ίσως και ηλικία. Όλοι μας είμαστε φαινομενικά υγιείς. Είμαστε εν δυνάμει ευπαθείς ομάδες, ανάλογα με την περίσταση και την μοίρα του καθενός μας. Αποπλανηθήκαμε από έναν ιό. Το τι μέλλει γενέσθαι μάλλον κανείς δεν γνωρίζει ακόμα να μας πει με βεβαιότητα. Στην πρώτη γραμμή του αγώνα βρίσκονται οι Ιατροί, το νοσηλευτικό προσωπικό των Νοσοκομείων, τα άτομα που εργάζονται στους δημόσιους χώρους καθαριότητας. Και από δίπλα, τα ελάχιστα επαγγέλματα που ακόμα λειτουργούν και προσφέρουν τις υπηρεσίες τους όπως οι εργαζόμενοι στα μεγάλα και μικρά σουπερ μάρκετ στα φαρμακεία και σε άλλους κοινωφελείς οργανισμούς. Το πότε θα επανέλθουμε στην καθημερινή μας κανονικότητα δεν είναι εύκολο να το ξέρουμε με σαφήνεια. Ατομικές, συλλογικές, και παγκόσμιες απώλειες από κάτι που δεν γνωρίζουμε ακόμα το πώς συμπεριφέρεται και το τι σωματικές μας λειτουργίες προσβάλλει και μας οδηγεί στον θάνατο. Ακούγεται, ότι ο ιός αυτός κατασκευάστηκε στα εργαστήρια. Ποιος μπορεί να είναι σίγουρος για την πηγή της επιδημίας αυτής; Όπως και νάχει, τα καταστροφικά αποτελέσματα είναι τα ίδια παγκοσμίως.

Το μεγάλο ζήτημα βρίσκεται στο τι θα ακολουθήσει μετά την άρση των απαγορευτικών μέτρων, στο πόσο χρόνο θα χρειαστεί ώστε οι επιστήμονες να ανακαλύψουν το εμβόλιο, να θέσουν υπό την επιτήρησή τους τις επιπτώσεις από τον ιό. Και, επειδή η ζωή θα συνεχιστεί και μετά την επιδημία αυτή. Το μέγιστο ερώτημα είναι πάντως, αν θα κατορθώσουν και σε ποιο βαθμό να ανακάμψουν οι οικονομίες των κρατών, και ιδιαίτερα, των φτωχότερων και εξαρτημένων από τις μεγάλες και ισχυρές οικονομικά δυνάμεις χωρών. Γιατί η οικουμενική αυτή λαίλαπα δεν αφορά μόνο την  υγεία των ανθρώπων, όλων μας, αλλά και την οικονομία. Αν η οικονομία δεν ανακάμψει από αυτήν την ξαφνική κρίση, τότε τα όποια αποτελέσματα θα είναι επισφαλή. Αν η Αγορά δεν επαναλειτουργήσει, τα μαγαζιά και οι επιχειρήσεις δεν ανοίξουν ξανά, αν οι εργαζόμενοι δεν επανέλθουν στην εργασιακή και μισθολογική τους κανονικότητα, και οι πάντοτε και παντώς καιρού και πολιτικού καθεστώτος και κυβέρνησης επιτήδειοι, κοιτάξουν να επωφεληθούν εις βάρος των εργαζομένων, τότε το παιχνίδι της ανάκαμψης θα έχει σαμποταριστεί από τα μέσα. Θα κερδίσουμε ενδεχομένως αποτελεσματικά τον ιό αλλά θα χάσουμε στις κοινωνικές και οικονομικές παρενέργειες που αυτός θα έχει επιφέρει στις ζωές όλων μας. Ευκαιρία να ξαναγνωριστούμε όλοι μας. Θα τολμήσω μία ίσως λανθασμένη ερμηνεία, ότι ίσως η επιδημία αυτή να είναι για εμάς τους Έλληνες και τις Ελληνίδες, ένα είδος κάθαρσης, επαναπροσδιορισμού των αξιών ζωής μας και των ουσιαστικών συστατικών των κοινωνικών συμπεριφορών μας. Μια και η περίοδος των μνημονιακών χρόνων, δεν μας είχε βάλει μάλλον και τόσο μυαλό, και μας έκανε να συμπεριφερόμαστε αλόγιστα και επικίνδυνα για την κοινωνική υγεία όλων μας. Ίσως να είναι το τέλος της ελληνικής τραγωδίας της εποχής μας και όχι η αρχή μιας νέας.

Ο χρόνος θα φανερώσει κατά πόσο διδαχθήκαμε από την κρίση αυτή ή θα επανέλθουμε ανοήτως σε εκδηλώσεις και συμπεριφορές αψυχολόγητες, ανόητες, βεβιασμένες, ανεύθυνες και εγωπαθείς. Ψήγματα δείγματος συμπεριφορών διακρίνουμε κατ’ ελάχιστο, χωρίς να γνωρίζουμε προς τα πού θα στραφεί η βελόνα της υγείας όλων μας. Αν βάλουμε πλάτη τόσο οι έχοντες και κατέχοντες όσο και οι μη έχοντες και κατέχοντες, αν βοηθήσουν οι τραπεζικοί οργανισμοί που βοηθήθηκαν από όλες τις προηγούμενες κυβερνήσεις, και διέσωσαν τα όποια κέρδη τους, τότε μάλλον θα βγούμε από το τούνελ της κρίσης με ελεγχόμενες απώλειες. Εξάλλου, ας μην λησμονούμε ότι, ούτε το προσφυγικό ακόμα έχει λυθεί, ούτε ο εξ ανατολών κίνδυνος έχει παρέλθει, ούτε το ελληνικό χρέος έχει ξεχρεωθεί. Και το κυριότερο, ότι ο συνασπισμός των ευρωπαϊκών κρατών δεν είναι ενωμένος, δεν ακολουθεί μια ενιαία πολιτική. Έχουμε ευρωπαικές πολιτικές πολλών ταχυτήτων. Τα πλούσια κράτη του βορρά και τα φτωχότερα κράτη του νότου.

      Σε αυτό το κλίμα των ημερών μας, νομίζω ότι καλύτερη εικόνα του Κόσμου μας, δεν μας δίνει άλλο βιβλίο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αν δεχτούμε το βιβλίο της Αποκαλύψεως σαν ένα οικουμενικό κείμενο διαχρονικών συμβόλων και αλληγοριών, το οποίο ξεπερνά ακόμα και αυτήν την Θεία Κωμωδία του Δάντη. Ο προφητικός της λόγος, που προέρχεται από τους αρχαίους πολιτισμούς και λαούς, από παγκόσμιες θρησκευτικές πολιτισμικές εκδηλώσεις και συμπεριφορές, εκφράζουν με τον καθαρότερο τρόπο την τραγική πορεία της ανθρωπότητας μέσα στην Ιστορία. Οι άνθρωποι της εποχής της ομοιάζουν με τους ανθρώπους του 1000 μ. Χ. αιώνα. Και αυτοί, με τους ανθρώπους των δύο παγκόσμιων πολέμων του περασμένου αιώνα. Αλλά και σήμερα τα κοινωνικά χαρακώματα της φτώχειας και της εξαθλίωσης των ανθρώπων, τα αδιέξοδα είναι κοινά, και προβάλλουν επιτακτικά με πολλές μορφές και τρόπους στην πολιτική επιφάνεια κάθε ηπείρου και κάθε χώρας ξεχωριστά. Συνεπικουρούμενα με την οικολογική καταστροφή. Θυμηθείτε την κινηματογραφική ταινία που προβλήθηκε και στην χώρα μας. Το Καγιανισκάκι. Που δεν είναι παρά η φυσική εξέλιξη του πολιτικού μοντέλου διακυβέρνησης του έργου 1984 του Τζώρτζ Όργουελ. Οι ήρωες οι «Τρελοί» του ελισαβετιανού δραματουργού Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, με τα δίσημα λόγια τους συμβουλεύουν τους άρχοντες και τους ισχυρούς της εποχής τους δυστυχώς όμως αυτοί επηρμένοι και αλλοπαρμένοι από την πρόσκαιρη εξουσία τους δεν ακούν. Είναι ο Χορός των γερόντων της αρχαίας τραγωδίας. Ας ελπίσουμε να τους ακούσουμε εμείς, που είμαστε και οι πλειονότητα και θα υποστούμε τις περισσότερες συνέπειες.

     Ο Ιταλός φιλόσοφος και συγγραφέας Ουμπέρτο Έκο, δίνει την δική του ερμηνεία στο έργο. Μια ερμηνεία που δεν έχει να κάνει με αυτές που της δίνουν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς και ιδιαίτερα, στον χώρο της ορθόδοξης γραμματείας. Οι Προφητείες της ίσως να προσομοιάζουν με αυτές του Αγαθάγγελου ή άλλων προφητικών δοξασιών αγίων της καθ΄ ημάς ανατολής. Βλέπε του αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Ακόμα και έλληνες ποιητές του προηγούμενου αιώνα, όπως ήταν ο Άγγελος Σικελιανός, εν μέρει ο Κωστής Παλαμάς, και ο Οδυσσέας Ελύτης, μεταφέρουν μέσα σε ποιητικές τους συνθέσεις το προφητικό στοιχείο της Αποκάλυψης-ασφαλώς προσαρμοσμένο στα δικά τους ποιητικά και οραματικά μέτρα και σταθμά γραφής. Που σημαίνει, ότι το κείμενο της Αποκάλυψης είναι ακόμα επίκαιρο. Διατηρείται στην επιφάνεια του θρησκευτικού, κοινωνικού και λογοτεχνικού χρόνου. Ο πανέξυπνος ιταλός συγγραφέας διαπραγματεύεται με σύγχρονο λόγο και μηνύματα το Κείμενο. Ιδιαίτερα οι τελευταίες επισημάνσεις του, των τελευταίων κεφαλαίων του (η εκτός εμπορίου έκδοση δεν έχει σελιδαρύθμιση), που μεταφέρει τις απόψεις του κοινωνιολόγου Francesco Alberoni, που μας μιλά στο ότι «κάθε φορά που η εξουσία επιβάλλει θυσίες,……» μας δηλώνει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο στο πως συμπεριφέρεται και ποιους ακολουθεί το ανθρώπινο ζώο μέσα στην πολιτική ιστορία και εξέλιξή του, πέρα από τις όποιες οραματικές και ονειρικές φαντασιώσεις έχουν για αυτό οι φιλόσοφοι, οι στοχαστές, οι θρησκευτικοί ηγέτες, οι επαναστάτες, οι δονκιχωτίζουσες ηγετικές προσωπικότητες κάθε εποχής. Οι θέσεις τους είναι ένα είδος «αναβολικών» της πρόσκαιρης κοινωνικής τους βελτίωσης και αισιοδοξίας μέχρι να επανέλθουν και πάλι στην ασφάλεια της καθημερινής στρούγκας. Όσον αφορά τα σύγχρονα επαναστατικά κινήματα που αναφέρει ο Ουμπέρτο Έκο, όλα αυτά τα μεσσιανικά κινήματα τα εσχατολογικά και μελλοντολογικής προοπτικής και οραματισμών της ανθρωπότητας, να αναφέρω ένα βιβλίο που γνωρίζω χωρίς να είμαι ειδικός. Τον ογκώδη τόμο του Γιώργου Μπαμπούκη, «ΣΤΗΝ ΤΡΟΧΙΑ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΘΕΟΥ» Απόπειρα προσέγγισης των πραγματικών γεγονότων στις μονοθεϊστικές θρησκείες, εκδόσεις Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1999, σελίδες 734, δραχμές 8320. Και συμπληρωματικά δύο ακόμα τόμους για τους απανταχού ένθεους και πιστούς που ακόμα ανθίστανται και δεν έχουν χάσει την βαθειά τους πίστη: Κάρεν Άρμστρονγκ, «Ο ΕΜΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΟΣ» Το χρονικό του φονταμενταλισμού στις μονοθεϊστικές θρησκείες (Ιουδαισμός, Χριστιανισμός, Ισλάμ), εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2002, σελίδες 592, τιμή 26 ευρώ. Και, Ρεζίς Ντεμπρέ, «Ο ΘΕΟΣ» Μια ιστορική διαδρομή, Αναφορά στην ιστορία του Αιώνιου στη Δύση, εκδόσεις Κέδρος-Αθήνα 2005, σελίδες 446, τιμή 22 ευρώ. Και για τους απανταχού άπιστους και διαχρονικούς αμφισβητίες των μεταφυσικών ελπίδων, ένας παλαιός τίτλος αλλά ακόμα μάλλον χρήσιμος. Κριστιάν Σαμπανί, «ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ; ΟΧΙ ΑΠΑΝΤΟΥΝ!», Christian Chabanis, “Dieu existe-t- il; Non repondent’ CE”, εκδόσεις Γερ. Αναγνωστίδης, Αθήνα 1979, σελίδες 506, δραχμές 300. Στον συλλογικό τόμο συμμετέχουν και απαντούν γάλλοι φιλόσοφοι και διανοητές. Μεταξύ άλλων αναφέρω τους Πασκάλ Ανκεντίλ, Ρεύμόν Αρόν, Ντενίζ Καλίπ, Ροζέ Γκαροντί, Εζέν Ιονέσκο, Φρανσουά Ζακόμπ, Κλώντ Λεβί-Στρώς, Ζάν Βιλάρ, Έντγκαρ Μορέν, Ιζαμπέλ Μελέν και πολλοί άλλοι.

Το Νοέμβριο του1989, από τον Εκδοτικό Οργανισμό Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησε ο τόμος UMBERTO ECO, “Beato di Liebana Testo di Umberto Eco». Editore Franco Maria Ricci, 1973. «Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ», σελίδες ριθ΄.  Μια ενδιαφέρουσα και από καλλιτεχνικής απόψεως έκδοση, που διαπραγματεύεται με μεγαλύτερη επιμέλεια το βιβλίο της Αποκάλυψης. Που μαζί με το άρθρο του που κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου, μας δίνουν την ερμηνευτική εικόνα του Ουμπέρτο Έκο για το βιβλίο της Αποκαλύψεως και την προσωπική του σπουδή για το έργο.

     Ας ευχηθούμε όταν περάσουμε την κρίση, να βρεθεί έλληνας σύγχρονος ποιητής ή ποιήτρια, να μεταφράσει το βιβλίο της Αποκαλύψεως κάτω από σύγχρονα γλωσσικά και ποιητικά δεδομένα. Και ας μου επιτραπεί να σημειώσω, ότι είναι υπερεκτιμημένη η εργασία του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, και μάλλον και η αυτή του Οδυσσέα Ελύτη. Οι προυποθέσεις μετάφρασης του βιβλίου της Αποκαλύψεως χρίζουν διαφορετικών μοντέλων και κανόνων μεταφραστικής του προσέγγισης, που δεν αρκεί η κάλυψη του νόμπελ λογοτεχνίας.

Γιώργος Χ. Μπαλούρδος

Πειραιάς, Δευτέρα, 30 Μαρτίου 2020.   

ΥΓ. πρώτο. Ημέρα της μνήμης του Νικόλαου Μάντζαρου και του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος.

 Και μια καλοπροαίρετη απορία. Πως γίνεται όλοι αυτοί οι δημοσιογράφοι των καναλιών και των ραδιοφωνικών εκπομπών, οι οποίοι βγάζουν ιερεμιάδες φόβου και τρόμου, να καταδικάζουν με την δαμόκλειο σπάθα του μικροφώνου τους, τους άλλους που βρίσκονται στο δρόμο, να βρίσκονται όλο το εικοσιτετράωρο στους δρόμους οι ίδιοι, σε διάφορες τοποθεσίες και να μην σκιάζονται; Την ίδια στιγμή που κατακεραυνώνουν όλους εμάς; Μην μου πείτε ότι το κάνουν για την δική μας καθαρά ενημέρωση, γιατί με συγχωρείται έχω αμφιβολίες. Με συγχωρείται δεν θα πάρω. Η επιδημία, δεν κολλάει την λογική μας, την πρόληψη μας, την υπευθυνότητα του καθενός μας. Η επιδημία, κολλάει πάνω στις φοβίες μας, την ανευθυνότητά μας, την έλλειψη υπεύθυνης συμπεριφοράς μας, την τρομοκράτησή μας. Τα άλλα, είναι για την επαναφορά της ισορροπίας του συστήματος και των κερδοφόρων επιχειρήσεών των απανταχού της γης. Χαμένοι για χαμένοι, ας ελπίσουμε να επικρατήσει το ελάχιστα σκοτεινό πρόσωπο του καπιταλισμού για τον άνθρωπο όχι ως κερδοφορία αλλά ως ύπαρξη.

ΥΓ. δεύτερο. Έφυγε από την ζωή ο Μανόλης Γλέζος, σε ηλικία 98 ετών. Μαζί με τον Απόστολο Σάντα κατέβασαν την γερμανική σημαία από την Ακρόπολη. Σύμβολα ελληνικής αντίστασης ενάντια στον φασισμό. Δύο ελληνόπουλα Μεγάλοι Ήρωες της εποχής τους.  

Τι φιλάνθρωπος ενέργεια αυτή της φιλόστοργης μητέρας που κάρφωσε τον γιό της που τον ήθελε δίπλα της;  Υιοί όλων των γενεών φοβού το μητρικό φίλτρο. Σμέρνες.

ΥΓ. Επικροτώ την αντίσταση του μητροπολίτη και ας μην πιστεύω, να ιερουργήσει.

Τι να πιστέψω βρε παιδιά, κόλλησε ο διάδοχος του αγγλικού θρόνου, ο Κάρολος 70 χρονών; Και είναι βασιλομήτωρ στο βασιλικό πόστο της. Ακάθεκτη με το τσαντάκι της και τα γοβάκια της, και μυαλό χωρίς αλσχάιμερ. Πάνω από 90 και. Ο άνθρωπος δεν πρόκειται να βασιλέψει. Γιαυτό πήρε τα μπογαλάκια του και τα παιδιά του και έφυγε από το παλάτι ο δευτερότοκος ο κοκκινοτρίχης Ουίλλιαμς. Σου λέει, αυτή δεν πρόκειται να πεθάνει θα μας θάψει όλους. Ας την κάνουμε με μικρά πηδηματάκια έστω και στον παγωμένο Καναδά.